Η ύφεση της γερμανικής οικονομίας και οι αβέβαιες προοπτικές της γαλλικής οικονομίας, το ενδεχόμενο μιας νέας κρίσης στην Ευρωζώνη, η επόμενη μέρα της αμερικανικής οικονομίας υπό την προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ και η προοπτική των εμπορικών πολέμων, το μέλλον των κρυπτονομισμάτων και των ψηφιακών συναλλαγών, αλλά και οι οικονομικές επιδόσεις της Ελλάδας βρέθηκαν στο επίκεντρο μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας συζήτησης με τον καθηγητή οικονομικών στο πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας Μπάρι Αϊχενγκριν. 

Η Οικονομική Επιθεώρηση συνάντησε τον διακεκριμένο ακαδημαϊκό στην Αθήνα κατά την παρουσίαση του βιβλίου του Υπέρ του δημόσιου χρέους, που κυκλοφόρησε στα ελληνικά (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) και ζήτησε τις εκτιμήσεις του για τις μεγάλες προκλήσεις που αναμένεται να αντιμετωπίσει η παγκόσμια οικονομία την επόμενη περίοδο αλλά και τη χρησιμότητα του εργαλείου του δημόσιου χρέους για την αντιμετώπιση των νέων κρίσεων τις οποίες αναπόφευκτα θα αντιμετωπίσεων στο μέλλον. 

Χρηματοπιστωτικές κρίσεις: παρελθόν και μέλλον

Καθηγητά Αϊχενγκριν, από τα αναγνώσματά σας, ποιοι είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες που οδηγούν σε μια χρηματοπιστωτική κρίση; Δεύτερον, βλέπετε κάποιους από αυτούς τους παράγοντες στη σημερινή οικονομία, και τρίτον, πόσο καλά προετοιμασμένες είναι οι σημερινές κεντρικές τράπεζες για να αποτρέψουν ή να μετριάσουν αυτούς τους κινδύνους;

Αυτό είναι ένα μεγάλο ερώτημα. Δεν δημιουργούνται όλες οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις με τον ίδιο τρόπο. Έχουν διαφορετικές γεύσεις, ποικιλίες και, το σημαντικότερο, διαφορετικές αιτίες. Επίσης, ορισμένες από αυτές, όπως η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008, προέρχονται από τις χρηματοπιστωτικές αγορές, στις οποίες οι άνθρωποι αναλαμβάνουν υπερβολικό κίνδυνο και δεν κατανοούν τους «τίτλους» στους οποίους επενδύουν. 

Άλλες κρίσεις, όπως η ελληνική κρίση το 2009-2010, δεν προέκυψαν από τις αδυναμίες των ιδιωτών-επενδυτών που αγόραζαν από τον δημόσιο τομέα, αλλά από την κυβέρνηση που ενήργησε απερίσκεπτα ή και ανεύθυνα, ενώ κάποιες κρίσεις επισπεύδονται από πολιτικά γεγονότα. 

Πρέπει να αναφέρω ότι, αν μια υπερχρεωμένη κυβέρνηση δει τον κυβερνητικό πολιτικό συνασπισμό της να διαλύεται, αυτό μπορεί να οδηγήσει τους επενδυτές να πιστέψουν ότι δεν θα μπορέσει να διαχειριστεί τα μεγάλα χρέη της. 

Επίσης, ορισμένες κρίσεις προκαλούνται από φυσικές καταστροφές, για παράδειγμα, υπάρχουν πολλές χώρες στην Καραϊβική που είναι υπερχρεωμένες και βρίσκονται στον «δρόμο των τυφώνων» (Hurricane Alley), όπου συμβαίνουν κλιματικά φαινόμενα και τις πλήττουν συνεχώς. Έτσι, οι χειρότερες κρίσεις αντικατοπτρίζουν έναν συνδυασμό αυτών των διαφορετικών παραγόντων όταν συμπίπτουν.

Σήμερα, πόσο καλά προετοιμασμένες είναι οι κεντρικές τράπεζες για να αποτρέψουν τέτοια φαινόμενα;

Προσπαθούμε πάντα να ενισχύουμε το χρηματοπιστωτικό σύστημα και καταφέραμε να αποτρέψουμε την τελευταία κρίση, αλλά δεν έχουμε καταφέρει να αποτρέψουμε την επόμενη. Επομένως, περιορίζουμε τον τραπεζικό τομέα, ωστόσο οι σκιώδεις τράπεζες γίνονται η πηγή του προβλήματος. Οπότε, η κατάσταση διαμορφώνεται σαν να πιέζετε ένα μπαλόνι σε ένα σημείο και αυτό να διαστέλλεται σε ένα άλλο. Δεν μπορώ να προβλέψω με σιγουριά πότε και πού θα λάβει χώρα η επόμενη χρηματοπιστωτική κρίση, αλλά νομίζω ότι μπορούμε να προβλέψουμε με σιγουριά ότι θα υπάρξει.

Η χρησιμότητα του δημόσιου χρέους 

Στο βιβλίο σας Υπέρ του δημόσιου χρέους (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) θεωρείτε ότι το δημόσιο χρέος είναι ένα χρήσιμο εργαλείο, ενώ υποστηρίζετε ότι η ικανότητα των κυβερνήσεων να εκδίδουν χρέος έχει διαδραματίσει κρίσιμο ρόλο στην αντιμετώπιση καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Μπορείτε να αναπτύξετε αυτή την άποψη, την οποία πολλοί θεωρούν αιρετική;

Όταν παρουσιάζετε την ιδέα με τον τρόπο που μόλις κάνατε, ο καθένας θα σοκαριστεί ή θα προσβληθεί. Ωστόσο, όταν έχουμε μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης με όλους να κινητοποιούνται, οι κυβερνήσεις πρέπει να κινητοποιήσουν επίσης όλα τα εργαλεία που έχουν στη διάθεσή τους, και ένα από αυτά τα εργαλεία είναι η δυνατότητα δανεισμού από τις μελλοντικές γενιές, με την προσδοκία ότι μόλις περάσει η κατάσταση έκτακτης ανάγκης, θα επιστρέψουν αυτά που δανείστηκαν. Αυτό συνέβη την περίοδο του Covid-19, όταν η ζωή όλων κινδύνευε, δηλαδή οι κυβερνήσεις δανείζονταν για να δώσουν στους ανθρώπους τους πόρους που χρειάζονταν για να μη κινδυνεύσουν, να δουλέψουν από το σπίτι τους ή και να πληρώσουν το ενοίκιό τους. 

Επίσης, ένα κλασικό παράδειγμα είναι κατά τη διάρκεια ενός πολέμου, όπου οι άνθρωποι και το ίδιο το κράτος δανείζονται για να επιβιώσουν. Και υπήρξαν περιπτώσεις, και στην ελληνική ιστορία, ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1820, όπου είδαμε το κράτος να δανείζεται ακριβώς για αυτόν τον σκοπό. 

Επιπλέον, οι κυβερνήσεις δανείζονται κατά τη διάρκεια χρηματοπιστωτικών κρίσεων για να κινητοποιήσουν τους πόρους, για την ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών τους και του χρηματοπιστωτικού τους συστήματος, και για να αποτρέψουν την κατάσταση να εκτραχυνθεί ακόμα περισσότερο. Έτσι, το βασικό, όπως τονίζουμε στο βιβλίο, είναι ότι μόλις περάσει η έκτακτη ανάγκη, οι συνετές κυβερνήσεις επιστρέφουν αυτά που δανείστηκαν και αποκαθιστούν την ικανότητά τους να δανείζονται ξανά στο μέλλον, όταν έρθει η επόμενη κρίση. Και γνωρίζουμε από την ιστορία ότι αυτό το τελευταίο κομμάτι είναι ευκολότερο να το λες παρά να το κάνεις.

Σε ένα άρθρο σας πριν από δέκα χρόνια επισημάνατε ότι οι υποτιθέμενοι ειδικοί που προέβλεπαν την επικείμενη διάλυση της Ευρωζώνης αποδείχθηκε ότι έκαναν λάθος. Αλλά είναι εξίσου πιθανό ότι και εκείνοι που τώρα δηλώνουν ότι η κρίση έχει τελειώσει να αποδειχθεί ότι επίσης κάνουν λάθος. Δεδομένης της επιβράδυνσης της γερμανικής οικονομίας, πώς αξιολογείτε την Ευρωζώνη και πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσει το ζήτημα του χρέους;

Λοιπόν, νομίζω ότι το γεγονός ότι η γερμανική οικονομία είναι τώρα βυθισμένη στην ύφεση και ότι άλλες ευρωπαϊκές οικονομίες, όπως η Γαλλία, έχουν πολύ θολές και αβέβαιες προοπτικές, θα επηρεάσει χώρες όπως η Ελλάδα. Η Ελλάδα πρέπει να είναι σε θέση να αναπτύξει την οικονομία της προκειμένου να συνεχίσει να ελέγχει το βάρος του χρέους της και, επί της παρούσης, η Ελλάδα έχει ένα μέτριο πρωτογενές πλεόνασμα στον προϋπολογισμό, όχι αρκετό για να μειώσει γρήγορα το χρέος της. Επίσης, η Ελλάδα πρέπει να αυξήσει τον παρονομαστή του λόγου χρέους προς ΑΕΠ. Η ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας είναι απογοητευτική εν μέρει για δημογραφικούς λόγους και εν μέρει για διαρθρωτικούς λόγους, και οι αναγνώστες σας το γνωρίζουν αυτό και δεν χρειάζονται εμένα να τους το πω. Αλλά η ανάπτυξη γίνεται ακόμα πιο δύσκολο να διατηρηθεί όταν η μεγάλη οικονομία στο κέντρο της Ευρώπης έχει αυτά τα πολύ βαθιά διαρθρωτικά, και πλέον πολιτικά, προβλήματα.

Η Ελλάδα είναι μία από τις χώρες που βίωσαν πολύ έντονα την κρίση χρέους. Κατά τη γνώμη σας, τι οδήγησε την Ελλάδα στην αδυναμία αποπληρωμής των υποχρεώσεών της και ποια μέτρα θα πρέπει να λάβει για να αποφύγει να βρεθεί ξανά σε αυτή την κατάσταση;

Νομίζω ότι χρειάζονται δύο για να «χορέψουν τάνγκο». Η Ελλάδα μπήκε στον «χορό» (κρίση χρέους) και αποδείχθηκε ότι ήταν εξαιρετικά υπερχρεωμένη το 2010 και δεν μπορούσε να αποπληρώσει τις υποχρεώσεις της λόγω του απερίσκεπτου δανεισμού της, εκ μέρους των προηγούμενων κυβερνήσεων που είχε. Ακόμη, το ελληνικό χρέος αποκρύφτηκε από το κοινό και τις αγορές, και αυτό επιδεινώθηκε και λόγω του απερίσκεπτου δανεισμού από τους πιστωτές που πίστευαν ότι είχε επέλθει σύγκλιση και ότι τα spreads θα έπρεπε να είναι τα ίδια για τα ομόλογα της Ελλάδας και της Γερμανίας.

Μετά από αυτή την εμπειρία (κρίση χρέους), νομίζω ότι οι πιστωτές έχουν γίνει λίγο πιο απαιτητικοί. Πλέον εξετάζουν πιο προσεκτικά την πιστοληπτική ικανότητα των διαφόρων κρατών-μελών στην Ευρώπη, όπως τις μεταρρυθμίσεις που εφαρμόζονται στην Ελλάδα, οι οποίες, μεταξύ άλλων, προσφέρουν μεγαλύτερη διαφάνεια στο χρέος και στις χρηματοπιστωτικές αγορές. Ωστόσο, αυτό δεν λύνει όλα τα προβλήματα, αλλά νομίζω ότι καθιστά πολύ λιγότερο πιθανό να αντιμετωπίσει η Ελλάδα ένα εξίσου σοβαρό πρόβλημα αυτού του είδους βραχυπρόθεσμα.

Τραμπ και παγκόσμια οικονομία 

Περνώντας στις ΗΠΑ, το νέο έτος θα βρει τις ΗΠΑ με τη νέα κυβέρνηση Τραμπ στον Λευκό Οίκο. Ποια είναι η μεγαλύτερη ανησυχία σας, ο οικονομικός προστατευτισμός που προμηνύουν οι πολιτικές του ή κάποια άλλη συνέπεια που δεν μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτή, για παράδειγμα, οι εμπορικοί πόλεμοι με την ΕΕ ή ακόμη και με τον Καναδά;

Έχω πολύ μεγαλύτερες ανησυχίες. Δεν νομίζω ότι μπορώ να τις κατατάξω τη μία απέναντι στην άλλη. Η προοπτική των εμπορικών πολέμων, η οποία πιστεύω ότι είναι πολύ ρεαλιστική, με ανησυχεί πάρα πολύ. Νομίζω ότι θα ήταν μεγάλο σοκ για την παγκόσμια οικονομία αν ο Τραμπ επέβαλε δασμούς, για παράδειγμα, 10% σε όλους τους εμπορικούς εταίρους των ΗΠΑ και αν οι περισσότεροι από αυτούς εφάρμοζαν αντίποινα με το ίδιο νόμισμα. Και αν αποφασίσει να εφαρμόσει υψηλότερους δασμούς σε ορισμένες χώρες, όπως η Κίνα, ανησυχώ ότι οι επενδύσεις σε υποδομές που αποτελούν μέρος του θεμελίων που επέτρεψαν στην αμερικανική οικονομία να αναπτυχθεί με επιτυχία τα τελευταία τέσσερα περίπου χρόνια θα εγκαταλειφθούν.

Επιπρόσθετα, ανησυχώ για την εγκατάλειψη των πολιτικών μετριασμού και προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή. Ο Τραμπ δεν πιστεύει στην κλιματική αλλαγή. Πιστεύει στο μότο «drill, drill, drill» («εξόρυξη, εξόρυξη, εξόρυξη»). Και νομίζω ότι αυτό αποτελεί απειλή όχι μόνο για τις ΗΠΑ, αλλά και για τον κόσμο. Και στη συνέχεια ανησυχώ για το αν η νέα διοίκηση Τραμπ είναι σε θέση να διαχειριστεί τον γεωπολιτικό κίνδυνο. Οπότε, νομίζω ότι αυτή είναι μάλλον η μεγαλύτερη ανησυχία. 

Πρέπει να αναφέρω ότι ο Τραμπ προτείνει να διορίσει έναν παρουσιαστή ειδήσεων του Fox για επικεφαλής του Υπουργείου Άμυνας, οπότε δημιουργείται ένας μη αμελητέος κίνδυνος να υπάρξει ένα γεωπολιτικό γεγονός που θα οδηγήσει στο κλείσιμο των Στενών του Ορμούζ ή ακόμα και σε μεγαλύτερα προβλήματα στη Θάλασσα της Νότιας Κίνας, η οποία είναι επίσης ένα σημείο ασφυξίας που διαταράσσει το παγκόσμιο εμπόριο και τις παγκόσμιες αγορές ενέργειας, και καταστρέφει την εμπιστοσύνη των επενδυτών. Αν με αναγκάζατε να βάλω μία από αυτές τις ανησυχίες πρώτη, πιθανότατα θα κατέτασσα στην πρώτη θέση τη γεωπολιτική.

Αξιολογώντας τις οικονομικές προτάσεις του Τραμπ, από τη μία πλευρά ο Αμερικανός πρόεδρος ευνοεί τους υψηλούς δασμούς στις εισαγωγές, ενώ ταυτόχρονα θέλει να συγκεντρώσει όλα τα κεφάλαια του κόσμου. Βγάζει νόημα αυτό το σκεπτικό;

Οι πολιτικές του δεν είχαν αυτό το αποτέλεσμα το 2018-2019, όταν ο Τραμπ προσπάθησε για πρώτη φορά, και αυτό διότι οι δασμοί απλώς μετατοπίζουν την αμερικανική παραγωγή από τον ένα τομέα στον άλλο και μετατοπίζουν την παραγωγή από τομείς υπηρεσιών υψηλής τεχνολογίας που δεν προστατεύονται, σε τομείς χαμηλής τεχνολογίας που προστατεύονται. Και η όποια επίδραση έχουν (οι δασμοί) αντισταθμίζεται σε κάθε περίπτωση από έναν συνδυασμό ανατίμησης της συναλλαγματικής ισοτιμίας. Για παράδειγμα, ένας δασμός 10% τείνει να αντισταθμίζεται από την άνοδο του δολαρίου κατά 10%. Αυτό αφήνει τις σχετικές τιμές αμετάβλητες και οι αμερικανικοί δασμοί αντισταθμίζονται από τα αντίποινα του εξωτερικού, τα οποία απλώς μετατοπίζουν τις σχετικές τιμές εκεί που ήταν πριν. Έτσι, θα περίμενα ότι αυτό θα προκαλούσε μεγάλη σύγχυση και χάος, ενδεχομένως και κάποιο πληθωρισμό, αλλά κανένα όφελος για την οικονομία των ΗΠΑ.

Κρυπτονομίσματα και ψηφιακές συναλλαγές 

Με την ανάπτυξη των κρυπτονομισμάτων και των ψηφιακών συναλλαγών, έχουν αυξηθεί οι συζητήσεις σχετικά με την ανάπτυξη του ψηφιακού νομίσματος κεντρικής τράπεζας (CBDC). Ποιες είναι οι σκέψεις σας και σε περίπτωση που εφαρμοστεί θα επηρεάσει την κυριαρχία του δολαρίου;

Θεωρώ ότι τα ψηφιακά νομίσματα κεντρικών τραπεζών (CBDCs) είναι το μόνο κρυπτονόμισμα με μέλλον. Το Bitcoin έχει εκτοξευθεί στα ύψη με αφορμή την εκλογή του Τραμπ, καθώς νομίζουν ότι θα βρεθούν σε ένα πιο φιλικό ρυθμιστικό περιβάλλον, αλλά δεν νομίζω ότι το Bitcoin έχει θεμελιώδη αξία. Τα Stablecoins είτε είναι ασταθή, εάν είναι μερικώς εξασφαλισμένα, είτε δεν θα κλιμακωθούν, εάν είναι υπερκαλυμμένα, οπότε πρέπει να δώσω περισσότερα από 1 δολάριο για να μου δώσετε ένα κουπόνι αξίας 1 δολαρίου, το οποίο είναι ελκυστικό για το ξέπλυμα χρήματος, αλλά όχι για τους περισσότερους ανθρώπους. Έτσι, τα CBDCs είναι το μόνο που έχει απομείνει. Νομίζω ότι ακόμα οι περισσότεροι έχουν τις αμφιβολίες τους και οι κεντρικές τράπεζες σε όλο τον κόσμο τα διερευνούν.

Ακόμα, πιστεύω ότι τα CBDCs μπορεί να έχουν κάποια πλεονεκτήματα όσον αφορά την επιτάχυνση και την απλούστευση των πληρωμών. Εάν τα CBDCs αποτελούν μια πλατφόρμα, μπορείτε να δημιουργήσετε έξυπνες συμβάσεις πάνω σε αυτοεκτελούμενα προγράμματα, τα οποία θα κάνουν, μεταξύ άλλων, ευκολότερη την επιβολή του «know your customer» και των «πρωτοκόλλων κατά του ξεπλύματος χρήματος». 

Ρωτήσατε όμως αν τα CBDCs θα αποτελούσαν απειλή για το δολάριο. Υπάρχουν μερικά CBDCs που έχουν δοκιμαστεί πιλοτικά, όπως της Κίνας, και μερικά άλλα που χρησιμοποιούνται ευρύτερα στην Καραϊβική, αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο στο εσωτερικό της χώρας. Κατά τη γνώμη μου, το επόμενο σύνορο είναι να δημιουργηθεί μια πλατφόρμα όπου θα μπορούν να χρησιμοποιηθούν (τα CBDCs) για διασυνοριακές συναλλαγές. Έτσι, η Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (ΤΔΔ) έχει συντονίσει την ανάπτυξη ενός έργου, του Enbridge, στο οποίο συμμετέχουν οι κεντρικές τράπεζες της Κίνας, της Σαουδικής Αραβίας, των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων, του Χονγκ Κονγκ και της Ταϊλάνδης. Η τεχνολογία λειτουργεί γρήγορα, με χαμηλό κόστος, με ασφαλή μεταφορά κεφαλαίων, και αυτό συμβαίνει διασυνοριακά με τη χρήση CBDCs χωρίς να χρειάζεται να περάσει από το δολάριο, ώστε να ξέρουμε πώς να το κάνουμε. 

Όμως, ξέρουμε πώς να το ρυθμίσουμε; Η εκτίμησή μου είναι ότι πρόκειται να έχουμε χώρες που δημιουργώντας ένα τέτοιο σύστημα θα πρέπει να αποφασίσουν πώς αυτό θα ρυθμίζεται, ποιος θα το ρυθμίζει, και ποιος μπορεί να συμμετάσχει. Και μιλώντας γι’ αυτό θα χρειαζόταν ένας τεχνολογικός μηχανισμός μετατροπής συναλλάγματος. Και, επίσης, ένα σημαντικό ερώτημα είναι ποιος θα είναι αδειοδοτημένος έμπορος συναλλάγματος. Έτσι, αν έχουμε πρόβλημα με τη διακυβέρνηση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, αυτό το σύστημα θα είναι ένα ακόμη πιο περίπλοκο πρόβλημα. 

Αναφέρατε το Bitcoin, το οποίο έχει εκτοξευθεί στα 90.000 δολάρια, ενώ οι εκτιμήσεις αναφέρουν ότι θα φτάσει τα 100.000 δολάρια μέχρι την ορκωμοσία του Τραμπ. Πιστεύετε ότι αυτή η άνοδος θα μεταφραστεί σε ενίσχυση του δολαρίου;

Νομίζω ότι αυτές οι κινήσεις είναι άσχετες μεταξύ τους ή ορθογώνιες. Όπως θα έλεγε ένας οικονομολόγος, «το Bitcoin ανεβαίνει επειδή τα “αδέρφια” πιστεύουν ότι το ρυθμιστικό περιβάλλον θα είναι πιο “φιλικό” και ότι ίσως ο Τραμπ και ο Ίλον Μασκ θα μπορέσουν να προωθήσουν το Bitcoin στις αντίστοιχες πλατφόρμες τους». 

Ωστόσο, το δολάριο αυξήθηκε με την εκλογή του Τραμπ για δύο λόγους. Πρώτον, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η κερδοφορία των επιχειρήσεων θα αυξηθεί στις ΗΠΑ επειδή θα μειωθούν οι φορολογικοί συντελεστές των επιχειρήσεων. Έτσι, τα χρήματα εισρέουν στην αμερικανική χρηματιστηριακή αγορά και αυτό προϋποθέτει να μπουν πρώτα στο δολάριο. Και νούμερο δύο, όπως είπαμε και προηγουμένως, αν ο Τραμπ επιβάλει δασμούς, το δολάριο θα ανέβει για να αντισταθμίσει κάποιες από τις σχετικές επιπτώσεις στις τιμές. Έτσι, αυτές είναι διαφορετικές ιστορίες.

Οι μεγάλες προκλήσεις μπροστά μας

Καθηγητά Αϊχενγκριν, ποιες πιστεύετε ότι θα είναι οι μεγαλύτερες προκλήσεις στην παγκόσμια οικονομία τα επόμενα χρόνια;

Νομίζω ότι ο κατακερματισμός είναι μια μεγάλη πρόκληση. Ανησυχούμε για τον κατακερματισμό της παγκόσμιας οικονομίας. Ακόμα, νομίζω ότι η δημογραφική μετάβαση αποτελεί πρόβλημα όχι μόνο για την Ελλάδα, αλλά και για τον κόσμο. Η Κίνα, μεγάλο μέρος της Ανατολικής Ασίας και η Λατινική Αμερική, έχουν το ίδιο πρόβλημα και νομίζω ότι τα κλιματικά γεγονότα και τα γεωπολιτικά γεγονότα μπορεί να αποτελέσουν την πηγή των οικονομικών κρίσεων και να διαταράξουν από μόνα τους την οικονομική ανάπτυξη. Αυτές είναι λοιπόν οι τρέχουσες ανησυχίες μου.