Σχεδόν ένας αιώνας, στον οποίο αναφέρεται το παρόν επετειακό αφιέρωμα, και δεν μένει παρά να αναστοχαστούμε δημιουργικά και κριτικά, αλλά και πάντα προωθητικά προς το μέλλον. Ποιο ήταν το ισχυρότερο πρόταγμα αυτής της περιόδου; Παρέμεινε ενέλει κοινό το πρωταρχικό πρόταγμα της νεωτερικότητας, δηλαδή η πραγμάτωση της ανθρώπινης ελευθερίας; Αν ναι, ποιου είδους ελευθερία; Αυτή της οποίας ο δρόμος περνάει μέσα από την ηθικότητα ή μέσα από την ομορφιά (συμβάδισαν άραγε ποτέ αυτοί οι δύο δρόμοι); Η θετική ή η αρνητική; Η προσωπική ή η συλλογική; Τι μας φανερώνει η πορεία αυτών των δεκαετιών; Και, κυριότερα, ποιο μπορεί να είναι ήδη το μεγαλύτερο πρόταγμα του 21ου αιώνα; Είναι περισσότερο δόκιμο να αναφερόμαστε στη συγχρονία μας ως μεταμοντερνισμό, ή ως ένα ύστερο στάδιο νεωτερικότητας; Ή, μήπως, καθώς πλέον προσεγγίζει αδιέξοδα σε επίπεδο τόσο κοινωνικοπολιτικών όσο και καλλιτεχνικών ιδεών και πρακτικών, θα οφείλαμε να αναφερόμαστε σε μια διάσταση υπερ-νεωτερικότητας, ειδικά λόγω της διττής, πλέον, υλικής και ψηφιακής φύσης της (υπερ)πραγματικότητάς μας; 

Από τη μία, ηθικότητα χωρίς ελευθερία δεν μπορεί να υπάρξει και, από την άλλη, ελευθερία χωρίς ηθικότητα οδηγεί σε ανθρωπιστικό εφιάλτη. Τούτων δοθέντων, χρειαζόμαστε έναν νέο διεθνοποιητικής κατεύθυνσης διαφωτισμό ή μια ουσιώδη εμβάθυνση και πραγμάτωση του ήδη υπάρχοντος; Αν το μεγάλο στοίχημα της νεωτερικότητας υπήρξε η ανάπτυξη και πραγμάτωση του ανθρωπισμού, το αντίστοιχο της σύγχρονης υπερ-νεωτερικότητας είναι η εκ νέου εννοιολόγηση, προάσπιση και ανάπτυξη της ανθρωπινότητάς μας — ειδικώς με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης, ως μιας ετερότητας που είναι δημιούργημά μας, αλλά, υπό μια έννοια, επαναδημιουργεί κοινωνικά κι εμάς. 

Προχωράει όμως η ανθρωπότητα προς ένα νέο στάδιο ανθρωπινότητας ή, βάσει όσων συμβαίνουν τα τελευταία έτη, βυθίζεται περισσότερο σε ένα νέο είδος βαρβαρότητας; Πόσο επίκαιρη και επείγουσα γίνεται και πάλι η ανάγκη για έναν αληθινό μετασχηματισμό στον τρόπο του σκέπτεσθαι — να προσανατολιστούμε προς ένα ριζικά καινοτομικό και ολιστικό σκέπτεσθαι του 21ου αιώνα; Μια σχεσιακή αυθεντικότητα κοινωνικής ευτονίας που θα είναι σημαντικότερη προτεραιότητα από απλώς μια μορφή επίπλαστης, καταναλωτικής ευτυχίας, ή ακόμα και υλιστικής ευδαιμονίας, ως προς τις μεγαλύτερες προκλήσεις, όσο κι αν δεν αποκρυσταλλώνονται στις μεγάλες εκλογικές αναμετρήσεις, όπως η οικολογία και η ψηφιακότητα. Μια ανάπτυξη της ανθρωπινότητάς μας που μπορεί να παρακμάζει σε ένα πεδίο παγκοσμιοποιημένης αγοράς, αλλά να ανθίζει σε ένα πεδίο διεθνοποιητικού πολιτισμού. Και προτιμώ τον όρο «διεθνοποιητικός», με την έννοια του ποιείν-ως-δημιουργείν, όχι μια κοινωνία η οποία διεθνοποιείται μονομερώς από εξωτερικότητες, άρα και αλλοιώνεται αποπροσανατολιστικά, αλλά συν-διεθνοποιεί μαζί με τις υπόλοιπες κοινωνίες, επιλέγοντας τη δημιουργική ενεργητικότητα έναντι της αποξενωτικής παθητικότητας.

Ο τουρισμός, ως η αποκαλούμενη «βαριά βιομηχανία» της χώρας μας, αποτελεί ένα ενδεικτικό παράδειγμα. Θέλουμε ένα επιθετικό προς το περιβάλλον και την κοινωνία μοντέλο στον βωμό της πρόσκαιρης οικονομικής μεγέθυνσης; Ή επιθυμούμε ένα μοντέλο βιώσιμου, δίκαιου, ανθεκτικού τουρισμού που να στοχεύει στην πολιτισμική και κοινωνική προάσπιση και ανάπτυξή μας; Θέλουμε να βιώνουμε τη νησιωτικότητά μας ως προσομοίωση μιας παρελθοντικής αυθεντικότητας, ενώ επί της ουσίας έχει απομείνει μόνο ένα κέλυφος, μια υποψία υπενθύμισης του τι υπήρξε, ή επιθυμούμε τη συνανάπτυξη του πολιτισμού μας, μέσω και της όποιας ετερότητας, αλλά διατηρώντας και εξελίσσοντας τα κύρια χαρακτηριστικά που του έδωσαν την ιδιαιτερότητα των συγκριτικών του πλεονεκτημάτων; 

Τι περιεχόμενο λοιπόν θα δίναμε στο πρόταγμα της ολιστικής ευδαιμονίας στις μέρες μας; Ποιες αξίες και ιδέες, αν υπηρετούνταν ορθώς από τα συλλογικά υποκείμενα, θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μια ριζική ανακαίνιση της σύγχρονης κοινωνίας; Οι διαχρονικές εντάσεις ανάμεσα σε ελευθερία και ισότητα κάθε είδους θα μπορούσαν να βρουν μια δυναμική ισορροπία εντός δημόσιων πολιτικών που εξυπηρετούν την ισοελευθερία; Προς τούτο, είναι πλέον η στιγμή να αποφασίσουμε με ειλικρίνεια και σαφήνεια ποια δυναμική ισορροπία κρίνουμε εντέλει ιδανικότερη ανάμεσα σε δικαιώματα και υποχρεώσεις. 

Ας αρθρώσω, όμως, τα παραπάνω πιο στοχευμένα και συγκεκριμένα εν είδει ενός τριαδικού προτάγματος σε μορφή ανοικτού ερωτήματος: Πώς θα μπορούσαμε α) να προασπίσουμε τόσο τις παραδοσιακές μορφές όσο και να συναναπτύξουμε καινοτομικές μορφές για το μέλλον της συλλογικής αυθεντικότητας με στόχευση τη δημιουργία κοινωνικών κατασκευών που να εστιάζουν στην ιδανικότερη δυνατή ισορροπία ανάμεσα στις προσωπικές ελευθερίες και τη μεταξύ μας ισότητα κάθε είδους; β) Να καταπολεμήσουμε την περιβαλλοντική κρίση ενώ παράλληλα στοχεύουμε στην πραγμάτωση της κοινωνικής δικαιοσύνης μέσω της οικοδόμησης του απαραίτητου παραγωγικού μοντέλου (εφόσον το πρώτο προϋποθέτει το δεύτερο); γ) Να συνδημιουργήσουμε δομές και πλαίσια εντός της ψηφιακότητας και της καλόβουλης ανάπτυξης της τεχνητής νοημοσύνης που μέσω της συνεργατικότητας, συμπερίληψης, συμμετοχικότητας και ποικιλότητας θα αναπτύξουν ευτοπικά τη διττή φύση της υλικής και ψηφιακής (υπερ)πραγματικότητάς μας; 

Οι προκλήσεις της εποχής μας μοιάζουν σισύφειες, αλλά δεν είναι ανυπέρβλητες. Οι πολυμορφικές, αλληλένδετες, υβριδικές κρίσεις της εποχής μας απαιτούν πολυμορφικές, αλληλένδετες, υβριδικές λύσεις. Ποτέ στο παρελθόν δεν υπήρξαν τόσο επαρκή εργαλεία ώστε να πραγματωθούν τα παραπάνω, το μόνο που μένει είναι να υπάρξει και η επαρκής βούληση.

*Ο Νίκος Ερηνάκης είναι επίκουρος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας & Φιλοσοφίας του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και επιστημονικός διευθυντής στο Ινστιτούτο ΕΝΑ.