Έχοντας πάνω από 40 χρόνια εμπειρία στην εξόρυξη και την επεξεργασία ορυκτών, με στοχοπροσήλωση στην εφαρμογή των αρχών της βιώσιμης ανάπτυξης στην εξορυκτική βιομηχανία, ο πρώην πρόεδρος του Συνδέσμου Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδας (ΣΜΕ) και νυν Πρόεδρος της IMERYS Greece S.A Αθανάσιος Κεφάλας αποτελεί έναν από τους λίγους ανθρώπους που έχουν βαθιά γνώση της ιστορίας και της ανάπτυξής του κλάδου στην Ελλάδα. Η Οικονομική Επιθεώρηση τον προσέγγισε και συζήτησε μαζί του για το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της εξορυκτικής βιομηχανίας στη χώρα, τις προϋποθέσεις της Πράσινης Μετάβασης και την ανάγκη συγκροτημένων πολιτικών που θα μας επιτρέψουν να περάσουμε «από τα λόγια στα έργα». 

Ορυκτές πρώτες ύλες και πράσινη μετάβαση

Λόγω διατάραξης των εφοδιαστικών αλυσίδων επί Covid-19 ανακαλύψαμε την καίρια σημασία των στρατηγικών πρώτων υλών. Μάθαμε π.χ. ότι μπαταρίες χωρίς λίθιο δεν βγαίνουν πέρα, άρα και η ηλεκτροκίνηση. Βλέπουμε γεωπολιτικές διαστάσεις (η Κίνα μονοπωλεί σπάνιες γαίες, στη Σερβία κοντεύει να ανατραπεί κυβέρνηση λόγω εξόρυξης λιθίου), ακόμη και η ΕΕ απέκτησε πολιτική για τις στρατηγικές πρώτες ύλες (χωρίς, λεπτομέρεια, πολλές αναφορές στη χρηματοδότηση). Πείτε μας, είναι όλα αυτά ένα κύμα ανησυχίας και προβολής κινδύνου ή κάτι βαθύτερο/ουσιαστικότερο;

Τα ορυκτά βρίσκονται στην αρχή της αλυσίδας αξίας για τις υποδομές και πολλά αντικείμενα της καθημερινότητάς μας, είναι παντού γύρω μας ακόμα και όταν δεν τα βλέπουμε. Η εξορυκτική δραστηριότητα αποτέλεσε διαχρονικά οδηγό οικονομικής ανάπτυξης παγκόσμια και στη χώρα μας, με συμβολή στο ΑΕΠ στο επίπεδο του 3%. Επομένως η ανησυχία για τον ομαλό εφοδιασμό μίας οικονομίας με ορυκτές πρώτες ύλες είναι απόλυτα δικαιολογημένη, αφού αυτές είναι πυλώνας της ανάπτυξης. Αν δούμε την ευρωπαϊκή διάσταση της πρόκλησης ασφαλούς εφοδιασμού με πρώτες ύλες, τότε πρέπει να θυμηθούμε ότι μερικές δεκαετίες πριν κυριάρχησε η λογική ότι τα χρήσιμα ορυκτά θα τα προμηθευόμαστε έξω από την ήπειρο με μικρότερο κόστος και χωρίς να βλέπουμε τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Αυτό οδήγησε στο να εισάγει η Ευρώπη τη συντριπτική ποσότητα των σπανίων γαιών και άλλων κρίσιμων μετάλλων, χωρίς στην πραγματικότητα να αριστοποιηθεί το αντίστοιχο περιβαλλοντικό αποτύπωμα, επειδή οι άλλες χώρες παραγωγής έχουν ελαστικότερες απαιτήσεις περιβαλλοντικής προστασίας. 

Η κρίση της Covid-19 και οι γεωπολιτικές κρίσεις που αναφέρατε απλά έφεραν στη επιφάνεια με επιτακτικό τρόπο το ζήτημα της εξάρτησης από τρίτες, και ίσως μη φιλικές χώρες. Ερχόμενοι στις σύγχρονες προκλήσεις, θα πω επιγραμματικά ότι η Πράσινη Μετάβαση απαιτεί τέσσερις ή και έξι φορές περισσότερα μέταλλα και ορυκτά για την επίτευξή της και χωρίς αυτά απλά δεν θα υλοποιηθεί. Ο Ευρωπαϊκός Κανονισμός για τις Κρίσιμες Ορυκτές Πρώτες Ύλες και αυτός για τους Ημιαγωγούς είναι βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση, όμως απαιτούν γενναίες αποφάσεις για την αποτελεσματική υλοποίησή τους.  

Η διάσταση μεταλλευτικής δραστηριότητας που περιλαμβάνει η αναζήτηση πρώτων υλών συγκρούεται με την περιβαλλοντική προτεραιότητα. Ισχύει αυτό τεχνικά; Πόσο μπαίνει στη μέση το κοινωνικό στοιχείο; Πόσο η πολιτική διάσταση;

Οι ορυκτές πρώτες ύλες είναι απαραίτητες για την Πράσινη Μετάβαση και την αλλαγή του ενεργειακού μείγματος. Η αντίληψη ορισμένων κοινωνικών ομάδων ότι εξόρυξη και περιβάλλον δεν μπορούν να συνυπάρξουν δεν συμβαδίζει με τις επιταγές του ισόπλευρου τριγώνου της Βιώσιμης Ανάπτυξης. Η κοινωνία και οι οργανωμένες εκφράσεις της οφείλουν να δίνουν την ίδια βαρύτητα στην οικονομική ανάπτυξη, στην προστασία του περιβάλλοντος και στην κοινωνική ευημερία. Από τεχνική άποψη, η εξόρυξη αποτελεί ένα χρονικό «παράθυρο» των χρήσεων γης, με αυστηρές προδιαγραφές προστασίας και αποκατάστασης περιβάλλοντος, ενώ με την ολοκλήρωσή της ο χώρος επαναποδίδεται είτε στις πρότερες χρήσεις (δάσος, καλλιεργήσιμη γη κ.τ.λ.) είτε δημιουργούνται νέες μετα-μεταλλευτικές χρήσεις σε αρμονία με τις επιλογές και προτεραιότητες της τοπικής κοινωνίας (αμπελώνες, χώροι αναψυχής, περίπατοι, συνεδριακά κέντρα κ.ο.κ.). Με βάση εκτιμήσεις και στοιχεία του ΣΜΕ έχει αξιοποιηθεί εξορυκτικά το 0,02% της έκτασης της χώρας και πάνω από το 40% αυτών των εκτάσεων έχει επαναποδοθεί σε χρήση. Το βασικό υπόδειγμα για τις εξορυκτικές επιχειρήσεις είναι πλέον η «υπεύθυνη βιώσιμη εξόρυξη» με διασφάλιση της κοινωνικής άδειας λειτουργίας. Αναδεικνύονται έτσι υπεύθυνοι εταιρικοί πολίτες με υποχρεώσεις, αλλά και με δικαιώματα! 

Η κοινωνία της Μήλου, πριν από είκοσι χρόνια, υιοθέτησε το υπόδειγμα της «ισόρροπης ανάπτυξης τουρισμού και εξόρυξης», με αποτέλεσμα τώρα το νησί να είναι τουριστικός προορισμός διεθνούς εμβέλειας και ταυτόχρονα παγκοσμίου κλάσεως τόπος παραγωγής βιομηχανικών ορυκτών. Όσον αφορά στην πολιτική διάσταση, ας μείνουμε προς το παρόν στον ρυθμιστικό ρόλο του κράτους και να επισημάνουμε ότι η ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι από τις πλέον αυστηρές στα θέματα της προστασίας του περιβάλλοντος. Σημειώνω ότι η χώρα μας πολλές φορές υπερθεματίζει και δεν ευθυγραμμίζεται με τις ευρωπαϊκές κατευθύνσεις, με τέτοιο παράδειγμα τις εκ των προτέρων απαγορεύσεις των εξορυκτικών δραστηριοτήτων σε προστατευόμενες περιοχές. 

Αντιπαραθέσεις και δημόσια συζήτηση στην Ελλάδα

Στη χώρα μας ζήσαμε μείζονες αντιπαραθέσεις γύρω από τις πρώτες ύλες: κόκκινες λάσπες βωξιτών στον Κορινθιακό, μεταλλεία χρυσού στη Χαλκιδική και όπου αλλού, ατελείωτη περιπέτεια με το νικέλιο της ΛΑΡΚΟ. Πού θεωρείτε ότι βρισκόμαστε σήμερα πλέον; Έχετε δική σας απάντηση σχετικά με το «γιατί» αυτής της διαδρομής;

Η καταβύθιση της κόκκινης λάσπης από τη μεταλλουργική κατεργασία του βωξίτη στο ρήγμα του Κορινθιακού επανεξετάστηκε όταν άλλαξε η προτεραιοποίηση των  περιβαλλοντικών ζητημάτων. Τα τελευταία χρόνια η κόκκινη λάσπη συλλέγεται σε ξηρή μορφή, αποθηκεύεται στην ξηρά και μετατρέπεται δυνητικά σε «δευτερογενές κοίτασμα» για τη ανάκτηση των σπανίων γαιών γάλλιο και σκάνδιο. Η ορθολογική αξιοποίηση του ελληνικού βωξίτη οδήγησε στη διατήρηση και μεγέθυνση της αλυσίδας αξίας βωξίτης-αλουμίνα-αλουμίνιου και δημιούργησε στη δυνατότητα εφαρμογής αρχών της κυκλικής οικονομίας στην παραγωγή κρίσιμων πρώτων υλών, με προφανές οικονομικό και κοινωνικό όφελος.

Οι πιθανές εκμεταλλεύσεις χρυσού στη χώρα αποτέλεσαν αντικείμενο έντονης αντιπαράθεσης με σημαία τις πιθανολογούμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ορισμένοι επενδυτές να αποθαρρυνθούν και τα έργα αυτά να φύγουν από το προσκήνιο, με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για την οικονομία μας.

Στη Χαλκιδική, χάρις και στη μεταλλευτική της παράδοση, έμεινε ζωντανή η προοπτική για την περαιτέρω ανάπτυξη ενός σοβαρού μεταλλευτικού κέντρου που θα κρατήσει τη χώρα μας μεταξύ αυτών που θα συμβάλλουν στη στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης σε κρίσιμα μέταλλα, και ειδικά του χαλκού. Αν θέλουμε να κρατήσουμε κάτι από αυτή την περίπτωση, θα έλεγα ότι η αντιπαράθεση με συνθήματα δεν συμφέρει σε κανέναν και όταν αξιοποιούμε την τέχνη και την επιστήμη, καθώς και τις καλές πρακτικές ενός κλάδου, πάντα καταλήγουμε σε λύσεις που ωφελούν όλους.

Η πρόκληση της ΛΑΡΚΟ είναι σε εξέλιξη και γι’ αυτό θα είμαι φειδωλός. Η πραγματικότητα είναι ότι χάρις στην επιμονή Ελλήνων επενδυτών και την καινοτομική ικανότητα της ελληνικής επιστημονικής κοινότητας ξεπεράστηκαν επιτυχημένα πριν από 60-70 χρόνια πολλά εμπόδια στην αξιοποίηση των λατεριτικών κοιτασμάτων της χώρας. Από ένα σημείο και πέρα η έλλειψη προωθητικού οράματος για την εταιρεία δεν επέτρεψε τις αναγκαίες αλλαγές για τη διασφάλιση της βιωσιμότητάς της. Ελπίζω και εύχομαι σύντομα να δημιουργηθούν οι συνθήκες για μία πορεία αναγέννησης της ΛΑΡΚΟ.

Ειδικά με το ζήτημα των στρατηγικών πρώτων υλών, ορισμένων σπάνιων γαιών κ.ο.κ., περιοδικά ανεβαίνει στην Ελλάδα κάτι σαν φάση ενθουσιασμού. Ύστερα φεύγει. Τι περιεχόμενο έχει κατ’ εσάς; Τι κάνει ο κλάδος προκειμένου να εξορθολογιστεί η δημόσια συζήτηση εν προκειμένω;

Η ανάγκη για μείωση της εξάρτησης της Ευρωπαϊκής Ένωσης από τρίτους για προμήθεια κρίσιμων και στρατηγικών πρώτων υλών έφερε αυτές στο προσκήνιο. Για να πάψει το θέμα να είναι «ενθουσιασμός», και να γίνει ρεαλιστικό πρόγραμμα δράσης, πρέπει να μπει σε μετρήσιμη βάση.

Σ΄ αυτή τη συζήτηση προσερχόμαστε:

-Με την ενημέρωση ότι η χώρα έχει είτε ενεργές εκμεταλλεύσεις είτε διαπιστωμένο δυναμικό για πολλές κρίσιμες πρώτες ύλες και χρειάζεται εστιασμένη μεταλλευτική έρευνα που θα τεκμηριώσει την ύπαρξη αξιοποιήσιμων αποθεμάτων.

-Με την ανάδειξη των καλών πρακτικών της υπεύθυνης εξόρυξης που διασφαλίζουν τη λήψη και διατήρηση της κοινωνικής άδειας λειτουργίας

-Με την ενεργοποίηση οργανωμένου διαλόγου για τις ευκαιρίες που δημιουργούν οι γεωπολιτικές εξελίξεις και οι τεχνολογικές ανάγκες. Το συζητήσαμε στους Δελφούς τον Απρίλιο και ακολουθεί νέος διάλογος στις 2 Οκτωβρίου 2024 στη Θεσσαλονίκη με θέμα «Ορυκτά, Πράσινη Μετάβαση και Κλιματική Αλλαγή».

-Με τη συνεργασία με τους αρμόδιους κρατικούς και ευρωπαϊκούς φορείς. 

-Με τη συνεργασία με την Ακαδημαϊκή Κοινότητα για καινοτομία και εφαρμογές αρχών κυκλικής οικονομίας και βιομηχανικής συμβίωσης.

Με αυτή τη συνεισφορά ευελπιστούμε ότι θα συμβάλλουμε σε ένα ανοδικό και μακροπρόθεσμα διατηρήσιμο κύμα αποτελεσματικών επενδύσεων στον εξορυκτικό κλάδο. 

Μεταλλευτική δραστηριότητα και ελληνική οικονομία 

Η μεταλλευτική δραστηριότητα, και μάλιστα με μεταποιητική διάσταση, υπήρξε επί πολλές δεκαετίες – ήδη από τον 19ο αιώνα– κεντρικής σημασίας για την ελληνική οικονομία. Τις (αρκετές) πρόσφατες δεκαετίες ο κλάδος υποχώρησε, με κυρίως τις περιβαλλοντικές επιφυλάξεις να απωθούν τη δραστηριότητα. Τώρα, πάλι, υπάρχει μια ανάκαμψη. Πώς εξηγείται αυτή η διαδρομή; Πού πάμε;

Από τη δεκαετία του 1950 η μεταλλευτική βιομηχανία μας ανακάμπτει και συμβάλλει στην περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας με δημιουργία υποδομών και ποιοτικές θέσεις εργασίας, καθώς και στην εθνική οικονομία με τη στήριξη του εξηλεκτρισμού της χώρας και του εγχώριου κατασκευαστικού τομέα καθώς και με σημαντικές εξαγωγές. Στη δεκαετία του 1980 διαφοροποιείται το διεθνές ανταγωνιστικό τοπίο με τη στροφή των ευρωπαϊκών αγορών στην προμήθεια προϊόντων εξόρυξης από τρίτες χώρες και αργότερα και με τη μετανάστευση σημαντικών ευρωπαϊκών βιομηχανιών στην Ανατολή. Στο πλαίσιο αυτό, και σε συνδυασμό με τις εγγενείς αδυναμίες ανταγωνιστικότητας του ελληνικού παραγωγικού υποδείγματος, σημαντικές εξορυκτικές επιχειρήσεις χάνουν τον βηματισμό τους και τελικά κλείνουν. Τα θέματα της προστασίας του περιβάλλοντος ανεβαίνουν σταδιακά σε προτεραιότητα μέχρι το τέλος του περασμένου αιώνα και η ανορθολογική χρήση τους από ομάδες πίεσης δημιουργούν αποθάρρυνση είτε για νέες επενδύσεις στον κλάδο είτε για την επέκταση υπαρχουσών μονάδων. Αξίζει όμως να αναφέρουμε ότι στην τελευταία κρίση του 2010 η εξορυκτική βιομηχανία στάθηκε όρθια, διατήρησε τις υποδομές της, συνέχισε να υποστηρίζει πάνω από 100.000 ποιοτικές θέσεις εργασίας κυρίως στην περιφέρεια, επένδυε περί τα 350 εκατ. ευρώ τον χρόνο και ήταν μαγνήτης ξένων επενδύσεων.

Με οδηγούς την «υπεύθυνη βιώσιμη εξόρυξη», την ανταγωνιστικότητα στις διεθνείς αγορές και τα κοιτάσματα υψηλού ενδιαφέροντος, η ελληνική μεταλλεία μπορεί να αυξήσει τη συνεισφορά της στην ελληνική οικονομία σε ένα περιβάλλον που σταδιακά αναγνωρίζει τη σημασία της εξασφάλισης επάρκειας ορυκτών σε μία αναπτυσσόμενη Ευρώπη. 

Ζήσατε την ενδιαφέρουσα διαδρομή της Αργυρομεταλλευμάτων και Βαρυτίνης και το πέρασμα στην Imerys, δηλαδή αφενός την περιέλευση σε διεθνή έλεγχο και αφετέρου τη μετάβαση από την εξόρυξη/πρώτη μεταποίηση στην παροχή ολοκληρωμένων υπηρεσιών/μηχανική. Είναι αυτός ο δρόμος για το μέλλον πλέον;

Είχα τη χαρά να εργαστώ και στις δύο μεταλλευτικές εταιρείες που σταδιακά συγκρότησαν τον διεθνή Όμιλο της S&B Βιομηχανικά Ορυκτά, ο οποίος ενσωματώθηκε στον Όμιλο Imerys, τον κορυφαίο παγκόσμιο παίκτη στην παροχή λύσεων βασισμένων στα βιομηχανικά ορυκτά. Με την εμπνευσμένη ηγεσία του αείμνηστου Οδυσσέα Κυριακόπουλου έγιναν ριζικές αλλαγές που θα τις συνόψιζα στο τρίπτυχο:

Α. Μετατροπή μίας οικογενειακής εταιρείας σε επαγγελματικά διοικούμενη, με ευρύτερη μετοχική σύνθεση

Β. Αλλαγή του επιχειρηματικού μοντέλου από «σκάβω-φορτώνω-πωλώ» σε ένα πελατοκεντρικό μοντέλο με ανάπτυξη προϊόντων σε στενή συνεργασία με τον πελάτη και με νέο σύνθημα «Από την αγορά στο ορυχείο».

Γ. Τολμηρή επέκταση εκτός των ελληνικών με νέα ορυχεία, αλλά κυρίως με καθετοποιήσεις που έφεραν τον Όμιλο πιο κοντά στον τελικό χρήστη των προϊόντων του.

Τα παραπάνω υποστηρίχτηκαν από αποτελεσματικό σύστημα συμμετοχικής διοίκησης, φροντίδα για την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού και αξιοποίηση της Τεχνολογίας της Πληροφορίας. Η φροντίδα για τις πιεστικές ανάγκες των τοπικών κοινωνιών στις περιοχές δραστηριοποίησης ήταν μία αξία της ιδρυτικής οικογένειας που μεταλαμπαδεύτηκε στον νέο οργανισμό και βοήθησε σημαντικά στην αποδοχή των εξορυκτικών δραστηριοτήτων του. Αυτά κίνησαν το ενδιαφέρον της Imerys, η οποία επένδυσε το 2014 στην S&B, μεσούσης της κρίσης, καταδεικνύοντας την εμπιστοσύνη της στο συγκεκριμένο επιχειρησιακό μοντέλο. Πιστεύω ότι ο προσανατολισμός στον πελάτη, η ανταγωνιστικότητα στον διεθνή στίβο, η φροντίδα για το ανθρώπινο δυναμικό και για τις τοπικές κοινωνίες, καθώς και η προσαρμοστικότητα στις τεχνολογικές και άλλες εξελίξεις, είναι η συνταγή της επιτυχίας για τη σύγχρονη εξορυκτική επιχείρηση.

Ανάγκη συγκροτημένων πολιτικών

Υπάρχει κατά τη γνώμη σας στη χώρα μια συνεκτική και συγκροτημένη κεντρική στρατηγική στον τομέα των στρατηγικών πρώτων υλών; Ποια είναι τα βήματα που πρέπει να γίνουν προς αυτήν την κατεύθυνση;  

Στο πρώτο σκέλος της ερώτησής σας θα απαντήσω με τα λόγια των αρμόδιων κυβερνητικών παραγόντων:

• Αλεξάνδρα Σδούκου, υφυπουργός ΥΠΕΝ: «Η εξορυκτική βιομηχανία είναι θεμελιώδης τομέας για την οικονομία όσο και παράγοντας που μπορεί να κάνει τη διαφορά στην Πράσινη Μετάβαση και τη Βιώσιμη Ανάπτυξη», στις 12 Απριλίου2024 στο 9ο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών..
• Αριστοτέλης Αϊβαλιώτης, γενικός γραμματέας Ενέργειας και Ορυκτών Πρώτων Υλών: «Η σημερινή ηγεσία του ΥΠΕΝ αναγνωρίζει ότι για μακρύ χρονικό διάστημα η υποστήριξη σε αυτόν τον δυναμικό κλάδο δεν ήταν αντίστοιχη με τη δυνατότητα του κλάδου…», στην εκδήλωση του ΣΜΕ στη Δράμα στις 11 Ιουνίου2024, στο πλαίσιο του εορτασμού των «100 Χρόνων ΣΜΕ-2024 Έτος Ορυκτών Πόρων».

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί ότι η χώρα μας, τέταρτη σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση, έχει διακηρυγμένη από το 2012 Εθνική Πολιτική για την Αξιοποίηση των Ορυκτών Πρώτων Υλών που παραμένει ανενεργή! 

Όσον αφορά στο δεύτερο σκέλος, επισημαίνω πρώτα ότι χωρίς συγκροτημένη πολιτική για τους Ορυκτούς Πόρους συνολικά, τα όποια μέτρα μόνον για τις κρίσιμες και στρατηγικές πρώτες ύλες μάλλον δύσκολα θα αποδώσουν τα αναμενόμενα. Επειδή όμως οφείλουμε να είμαστε και εποικοδομητικοί, θα ακολουθήσουν κάποιες προτάσεις για να ξεκινήσει μία ουσιαστική δημόσια συζήτηση:

• Εκ νέου εστίαση στην αξιολόγηση γνωστών εμφανίσεων και τον εντοπισμό νέων περιοχών-στόχων για κρίσιμα και άλλα χρήσιμα μεταλλεύματα και βιομηχανικά ορυκτά, με αξιοποίηση της Εθνικής Αρχής Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών.
• Απλοποίηση των αδειοδοτικών διαδικασιών. Η δημιουργία «Υπηρεσίας Μίας Στάσης» είναι μία δοκιμασμένη πρακτική διεθνώς.
• Δημιουργία ειδικών χρηματοδοτικών εργαλείων, διότι με παρεμπίπτουσα χρηματοδότηση δεν ενθαρρύνονται επενδύσεις στον τομέα αυτό που απαιτούν μακροχρόνια δέσμευση για να αποδώσουν.
• Συστηματική εκστρατεία ενημέρωσης της κοινής γνώμης, με συνεργασία δημοσίου και ιδιωτικού τομέα, για την κρισιμότητα και τη χρησιμότητα της υπεύθυνης εξόρυξης για το αύριο της Ευρώπης. 
• Ανάπτυξη καινοτόμων μεθόδων ανάκτησης των κρίσιμων πρώτων υλών από πρωτογενή ή δευτερογενή κοιτάσματα

Ευελπιστώ ότι σύντομα θα περάσουμε από τα λόγια στα έργα, για το καλό της χώρας μας.