Ιδρύτρια και πρόεδρος του Emirates Policy Center με έδρα το Αμπού Ντάμπι, της πιο επιδραστικής δεξαμενής σκέψης αυτή τη στιγμή στη Μέση Ανατολή, η Δρ. Ebtesam Al-Ketbi παρακολουθεί, αναλύει και διατυπώνει προτάσεις στρατηγικής για τις παγκόσμιες και τις περιφερειακές εξελίξεις για πάνω από δύο δεκαετίες. Είναι, άλλωστε, η πρώτη γυναίκα που ηγείται ενός think tank στον αραβικό κόσμο, ενώ το 2018 το περιοδικό Arabian Business την συμπεριέλαβε στις 50 πιο επιδραστικές γυναίκες ρου αραβικού κόσμου. 

Η Ebtesam Al-Ketbi μίλησε στην Οικονομική Επιθεώρηση για τη σκοπιά της Μέσης Ανατολής στις διεθνείς εξελίξεις, τις προκλήσεις της ενεργειακής μετάβασης στην περιοχή, την κατάσταση στη Γάζα και το πώς αυτή επηρεάζει την αρχιτεκτονική ασφάλειας της περιοχής, τον μελλοντικό ρόλο της Δύσης. «Η αρχιτεκτονική ασφάλειας της Μέσης Ανατολής βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή», τονίζει, «καθώς επηρεάζεται από τις μεταβαλλόμενες συμμαχίες, τις αναδυόμενες απειλές και τη δυνατότητα για νέες διπλωματικές δομές».

Η σκοπιά της Μέσης Ανατολής 

Όταν συζητάμε για τα παγκόσμια γεωστρατηγικά ζητήματα που αφορούν την Εγγύς Ανατολή, συνήθως υιοθετούμε μια δυτική (ή μια «μη δυτική») οπτική. Σήμερα, πώς φαίνεται ο κόσμος από τη σκοπιά της ευρύτερης Μέσης Ανατολής;

Η στρατηγική γεωπολιτική θέση της Μέσης Ανατολής και ο ποικιλόμορφος κοινωνικοπολιτικός ιστός της προσφέρουν ένα πλεονεκτικό σημείο θέασης των παγκόσμιων υποθέσεων. Διάφοροι παράγοντες, όπως η ιστορική κληρονομιά, οι σύγχρονες προκλήσεων και οι φιλοδοξίες για το μέλλον, διαμορφώνουν αυτή την προοπτική. Από τη Μέση Ανατολή, ο κόσμος εμφανίζεται ως ένα περίπλοκο και διασυνδεδεμένο μέρος, όπου οι ιστορικοί δεσμοί συνδέουν χώρες, οι προκλήσεις προσφέρουν ευκαιρίες για συνεργασία, και η επιδίωξη ενός σταθερού, ευημερούντος μέλλοντος ωθεί τις διεθνείς δεσμεύσεις. Όλοι μοιάζουν να κατανοούν σε βάθος ότι, ενώ η περιοχή διαθέτει μια μοναδική προοπτική, η μοίρα της είναι συνυφασμένη με τις παγκόσμιες προκλήσεις, τα παγκόσμια ζητήματα και τις παγκόσμιες τάσεις. Έτσι, ο διάλογος, ο αμοιβαίος σεβασμός και η συνεργασία είναι βασικές αρχές που καθοδηγούν την εμπλοκή της με τον υπόλοιπο κόσμο. 

Πρόσφατα η ΕΕ δοκίμασε μια νέα στρατηγική προσέγγιση για την Αίγυπτο, προσφέροντας ένα πακέτο βοήθειας 7,4 δισ. ευρώ (για πάνω από 3 χρόνια). Σχεδόν ταυτόχρονα, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ) ξεκινούν ένα αναπτυξιακό πρόγραμμα με την Αίγυπτο ύψους περίπου 35 δισ. δολαρίων. Είναι μυωπικό να θεωρεί κανείς ότι η επιρροή στη Μέση Ανατολή βασίζεται κυρίως στην οικονομική ισχύ; Αν όχι, ποια είναι η βάση της; Θα μπορούσε να είναι θρησκεία;

Οι σημαντικές οικονομικές δεσμεύσεις που ανέλαβαν η ΕΕ και τα ΗΑΕ για την ενίσχυση της ανάπτυξης της Αιγύπτου υπογραμμίζουν τη στρατηγική σημασία της χώρας στην περιοχή, αλλά και γενικότερα. Αυτές οι επενδύσεις αντικατοπτρίζουν την αναγνώριση του κομβικού ρόλου που διαδραματίζει η Αίγυπτος σε μια σειρά από ζητήματα, από την οικονομική σταθερότητα και τη μετανάστευση, μέχρι την ασφάλεια και την ενέργεια. Ωστόσο, το να θεωρεί κανείς ότι η επιρροή στη Μέση Ανατολή έγκειται κυρίως στην οικονομική δύναμη θα ήταν μια υπεραπλούστευση. Εκτείνεται πολύ πέρα από αυτήν. Περιλαμβάνει βαθείς ιστορικούς, πολιτιστικούς και θρησκευτικούς δεσμούς, που διαμορφώνουν σημαντικά τη δυναμική των περιφερειακών και διεθνών σχέσεων. Η κοινή πολιτιστική κληρονομιά και οι κοινοί γλωσσικοί δεσμοί στον αραβικό κόσμο διευκολύνουν συνεργασίες που υπερβαίνουν τα οικονομικά συμφέροντα με τη στενή έννοια. Η θρησκεία διαδραματίζει επίσης κεντρικό ρόλο στην περιοχή, επηρεάζοντας τις κοινωνικές νόρμες, το νομικό πλαίσιο και τον πολιτικό λόγο. Η ιστορική σημασία της Μέσης Ανατολής ως γενέτειρας των μεγάλων θρησκειών του κόσμου συμβάλλει στην πολιτιστική και πνευματική επιρροή της, επηρεάζοντας τις περιφερειακές και παγκόσμιες ισλαμικές κοινότητες.

Πετρέλαιο και ενεργειακή μετάβαση 

Όταν σκεφτόμαστε τη Μέση Ανατολή, εστιάζουμε συνήθως στην ενέργεια, το πετρέλαιο ή το φυσικό αέριο. Τώρα που (υποτίθεται ότι) ζούμε σε ένα στάδιο ενεργειακής μετάβασης της παγκόσμιας οικονομίας, ποιο είναι το μέλλον για τις χώρες της περιοχής; 

Η ενεργειακή μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα στις ανανεώσιμες και βιώσιμες πηγές ενέργειας αντιπροσωπεύει μια από τις πιο σημαντικές αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία εδώ και δεκαετίες. Η Μέση Ανατολή, η οποία θεωρείται παραδοσιακά ως η δύναμη του παγκόσμιου εφοδιασμού πετρελαίου και φυσικού αερίου, βρίσκεται στην πρώτη γραμμή αυτού του μετασχηματισμού, όχι απλώς ως συμμετέχουσα, αλλά, όλο και περισσότερο, ως ηγέτης στο νέο ενεργειακό τοπίο. Οι χώρες της Μέσης Ανατολής αλλάζουν τα ενεργειακά τους χαρτοφυλάκια, επενδύοντας σε μεγάλο βαθμό σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, όπως η ηλιακή, η αιολική και η πυρηνική ενέργεια. Καθώς πλοηγούμαστε σε αυτή τη φάση της ενεργειακής μετάβασης της παγκόσμιας οικονομίας, το μέλλον για τις χώρες της Μέσης Ανατολής είναι ένα μέλλον μετασχηματισμού και ηγεσίας. Επενδύοντας στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, διαφοροποιώντας τις οικονομίες τους και αγκαλιάζοντας την καινοτομία, αυτά τα έθνη δεν προετοιμάζονται μόνο για την εποχή μετά το πετρέλαιο. Παίρνουν θέση ως κεντρικοί παίκτες στην παγκόσμια στροφή προς ένα πιο βιώσιμο και ανθεκτικό ενεργειακό μέλλον.

Η Γάζα και η αρχιτεκτονική ασφάλειας της Μέσης Ανατολής 

Στην υπόθεση της Γάζας, ο κύριος μεσολαβητής μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς ήταν το Κατάρ. Αυτό μεταφράζεται σε κάποιου είδους ενισχυμένη περιφερειακή αυτορρύθμιση των εντάσεων;

Η διπλωματία των ΗΑΕ έχει επανειλημμένα τονίσει την ανάγκη να τερματιστεί ο κύκλος της βίας και να απελευθερωθούν άνευ όρων οι όμηροι. Τα ΗΑΕ και πολλές άλλες χώρες πιστεύουν ότι η πολιτική προοπτική που οδηγεί στη λύση των δύο κρατών είναι ο μόνος τρόπος για να τερματιστεί αυτή η σύγκρουση. Παρά το γεγονός ότι η πορεία προς την αυτορρύθμιση των εντάσεων είναι γεμάτη πολυπλοκότητες, παραμένει εντός του πεδίου των δυνατοτήτων μας, μέσω συντονισμένων προσπαθειών, στρατηγικής προνοητικότητας και περιφερειακής συνεργασίας. Μέσω μιας πολύπλευρης προσέγγισης, που συνδυάζει τη διπλωματία, την οικονομική ολοκλήρωση, την αντιμετώπιση κοινωνικοπολιτικών αδικιών και τη δημιουργία περιφερειακών πλαισίων ασφάλειας, η Μέση Ανατολή μπορεί να προχωρήσει προς ένα μέλλον όπου οι εντάσεις θα αντιμετωπίζονται πιο αποτελεσματικά μέσω συλλογικών περιφερειακών προσπαθειών.

Γενικότερα, πώς βλέπετε να εξελίσσεται η κατάσταση στη Γάζα και ποιες είναι οι συνέπειές της για το μέλλον της αρχιτεκτονικής ασφάλειας της Μέσης Ανατολής; Θα επιβιώσει η ομαλοποίηση που επιτεύχθηκε μέσω των συμφωνιών του Αβραάμ; Μπορεί ακόμα να συνεχιστεί η στρατηγική αποκλιμάκωσης και επέκτασης της οικονομικής συνεργασίας μεταξύ των χωρών της περιοχής;

Οποιαδήποτε εξέλιξη στην κατάσταση στη Γάζα απαιτεί μια συνολική προσέγγιση, που θα αντιμετωπίζει τις άμεσες ανθρωπιστικές ανάγκες και τα υποκείμενα πολιτικά ζητήματα. Η αρχιτεκτονική ασφάλειας της Μέσης Ανατολής βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή, καθώς επηρεάζεται από τις μεταβαλλόμενες συμμαχίες, τις αναδυόμενες απειλές και τη δυνατότητα για νέες διπλωματικές δομές. Η βιωσιμότητα των Συμφωνιών του Αβραάμ θα εξαρτηθεί από τη συνεχιζόμενη δέσμευση όλων των μερών να εμβαθύνουν τους δεσμούς τους, να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις από κοινού και να επεκτείνουν το πνεύμα της ομαλοποίησης σε ευρύτερες περιφερειακές πρωτοβουλίες ειρήνης. Τα ΗΑΕ πιστεύουν ότι ο ευρύς αντίκτυπος των Συμφωνιών του Αβραάμ στην περιοχή δεν θα είναι πλήρης χωρίς μια πολιτική προοπτική μεταξύ Παλαιστινίων και Ισραηλινών, που θα εξασφαλίζει στους Παλαιστίνιους το δικαίωμα να ζήσουν σε ένα ανεξάρτητο κράτος. Η στρατηγική της αποκλιμάκωσης και της επέκτασης της οικονομικής συνεργασίας παραμένει θεμελιώδης για την ενίσχυση της περιφερειακής σταθερότητας και ευημερίας. Η οικονομική αλληλεξάρτηση δημιουργεί κοινά συμφέροντα, που μπορούν να μετριάσουν τις εντάσεις και να δημιουργήσουν ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την αντιμετώπιση πολιτικών διαφορών. Οι συνεχείς επενδύσεις σε περιφερειακά έργα, στο εμπόριο, στις υποδομές και στις πολιτικές που προωθούν την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη είναι ζωτικής σημασίας για την οικοδόμηση μιας ειρηνικής και ευημερούσας Μέσης Ανατολής.

Τι ρόλο βλέπετε να παίζουν τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ) στη γεωπολιτική της Μέσης Ανατολής και πέραν αυτής τα επόμενα χρόνια;

Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα έχουν δεσμευτεί να λειτουργούν ως μια δύναμη που προτάσσει την ειρήνη και τη σταθερότητα στη Μέση Ανατολή. Μέσω διπλωματικών προσπαθειών και διαμεσολάβησης, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα στοχεύουν να συμβάλουν στην επίλυση μακροχρόνιων συγκρούσεων στην περιοχή, δημιουργώντας ένα περιβάλλον που θα ευνοεί την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο. Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα θα συνεχίσουν να επεκτείνουν την επιρροή τους στα γεωπολιτικά πράγματα της Μέσης Ανατολής, αλλά και πέρα από αυτήν, με γνώμονα τις δεσμεύσεις τους για σταθερότητα, οικονομική διαφοροποίηση (diversification), βιωσιμότητα, τεχνολογική καινοτομία και ηγεσία που βάζει πρώτο τον άνθρωπο. Καθώς κοιτάζουμε προς το μέλλον, τα ΗΑΕ θα επιδιώξουν να ενισχύσουν τις παγκόσμιες συνεργασίες τους, να υποστηρίξουν την ειρηνική επίλυση των συγκρούσεων και να συμβάλουν σε έναν πιο βιώσιμο, ευημερούντα και σταθερό κόσμο.

Ο ρόλος της Δύσης στην περιοχή

Και τι γίνεται με το Ιράν, που φαίνεται να έχει εμπλακεί σε διάφορες αντιπαραθέσεις δι’ αντιπροσώπων στην περιοχή, τον τελευταίο καιρό στην Ερυθρά Θάλασσα;

Η εμπλοκή του Ιράν σε διάφορες αντιπαραθέσεις δι’ αντιπροσώπων σε όλη τη Μέση Ανατολή υπήρξε σημαντικός παράγοντας στη διαμόρφωση των ισορροπιών και των δυναμικών της περιοχής για πολλά χρόνια. Αυτές οι δραστηριότητες εξετάζονται συχνά μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο του γεωπολιτικού ανταγωνισμού, των σεχταριστικών διαιρέσεων και του αγώνα για επιρροή ανάμεσα στις περιφερειακές δυνάμεις. Η κατάσταση στην Ερυθρά Θάλασσα, έναν ζωτικό διάδρομο για τη διεθνή ναυτιλία και το εμπόριο, έχει προσελκύσει αυξημένη προσοχή λόγω της στρατηγικής σημασίας της και της πιθανότητας οι συγκρούσεις να επηρεάσουν το παγκόσμιο εμπόριο και τον ενεργειακό εφοδιασμό. Η πολυπλοκότητα της ανάμειξης του Ιράν σε διενέξεις δι’ αντιπροσώπων και ο αντίκτυπος της ανάμειξης αυτής στην περιφερειακή ασφάλεια απαιτούν μια ισορροπημένη προσέγγιση, που συνδυάζει την προσήλωση στις αρχές της κυριαρχίας και της μη παρέμβασης με το άνοιγμα στον διάλογο και τη διπλωματία.

Ποιος είναι ο μελλοντικός ρόλος της «Δύσης» στην περιοχή; Είμαστε, κατά τη γνώμη σας, σε μια ιστορική φάση μετάβασης, στην οποία κυριαρχεί το «The West vs. The Rest»; Πώς κρίνετε τον ρόλο και τη θέση της Ρωσίας; Και πώς την παρουσία της Κίνας– ειδικά μετά την προσέγγιση Ιράν/Σαουδικής Αραβίας με την παρότρυνση του Πεκίνου;

Η εμπλοκή των δυτικών χωρών ήταν ιστορικά σημαντική στη Μέση Ανατολή. Επρόκειτο για μια προσέγγιση καθοδηγούμενη από στρατηγικά και οικονομικά συμφέροντα, αλλά και συμφέροντα ασφάλειας. Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η φύση αυτής της εμπλοκής είναι πιθανό να μετεξελιχθεί. Η Μέση Ανατολή αναζητά ένα μοντέλο συνεργασίας που θα βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό, την οικονομική συνεργασία και τους κοινούς στόχους για σταθερότητα και ανάπτυξη. Στη θέση, λοιπόν, του διπόλου «The West vs. The Rest», στο μέλλον πιθανότητα θα δούμε μια πολυπολική και διαφοροποιημένη αλληλεπίδραση μεταξύ παγκόσμιων και περιφερειακών δυνάμεων, με τις δυτικές χώρες να συνεχίζουν να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, αλλά σε ένα ευρύτερο και πιο ισορροπημένο πλαίσιο διεθνών σχέσεων.

Ο ρόλος της Ρωσίας θα παραμείνει πιθανότητα σημαντικός, θα καθορίζεται δε από τις γεωπολιτικές φιλοδοξίες, τα αμυντικά και ενεργειακά συμφέροντά της, αλλά και τις σχέσεις με άλλες περιφερειακές δυνάμεις. Η συμμετοχή της Ρωσίας, ως ενδιαφερομένου στα πλαίσια περιφερειακής σταθερότητας και ασφάλειας, θα είναι ζωτικής σημασίας για την εποικοδομητική διαχείριση της εμπλοκής της. Η εμπλοκή της Κίνας ενέχει ευκαιρίες και προκλήσεις για την περιοχή, καθιστώντας αναγκαία μια στρατηγική προσέγγιση για την αξιοποίηση αυτών των δυναμικών προς αμοιβαίο όφελος, διατηρώντας παράλληλα μια ισορροπία μεταξύ των συμφερόντων όλων των ενδιαφερομένων.

Κλιματική αλλαγή και θρησκευτική ηγεσία 

Πόσο σημαντική είναι κατά τη γνώμη σας η πρόκληση της κλιματικής αλλαγής; Πώς μπορούν οι θρησκευτικοί ηγέτες να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση αυτής της πρόκλησης, όπως υποδείξατε σε ένα πρόσφατο άρθρο σας;

Οι θρησκευτικοί ηγέτες κατέχουν μια μοναδική θέση επιρροής και ηθικής αυθεντίας. Έχουν την ικανότητα να εμπνέουν, να καλλιεργούν την ανθεκτικότητα της κοινότητας και να προωθούν βιώσιμες πρακτικές μεταξύ των οπαδών τους. Αναπλαισιώνοντας την περιβαλλοντική διαχείριση ως ηθική επιταγή, οι θρησκευτικοί ηγέτες μπορούν να παρακινήσουν άτομα και κοινότητες να υιοθετήσουν πιο βιώσιμους τρόπους ζωής. Τα θρησκευτικά ιδρύματα διαθέτουν συχνά εκτεταμένα δίκτυα και πλατφόρμες, που μπορούν να χρησιμεύσουν για την εκπαίδευση σε σχετικά ζητήματα. Οι θρησκευτικοί ηγέτες μπορούν επίσης να υποστηρίξουν τοπικές, εθνικές και διεθνείς περιβαλλοντικές πολιτικές. Πολλές θρησκευτικές οργανώσεις διαθέτουν βαθιές ρίζες στις κοινότητες που δραστηριοποιούνται και μπορούν να κινητοποιήσουν πρωτοβουλίες βάσης για τη διατήρηση του περιβάλλοντος, μέσα από εγχειρήματα όπως η φύτευση δέντρων, οι εκστρατείες καθαρισμού και τα έργα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Η κλιματική αλλαγή είναι μια παγκόσμια πρόκληση που υπερβαίνει τις θρησκευτικές και πολιτιστικές διαφορές. Ενισχύοντας τη διαθρησκειακή συνεργασία σε περιβαλλοντικά ζητήματα, οι θρησκευτικοί ηγέτες μπορούν να οικοδομήσουν ισχυρούς συνασπισμούς που ενισχύουν το μήνυμα και τον αντίκτυπό τους.

Το μέλλον της Μέσης Ανατολής

Πώς θα μοιάζει η Μέση Ανατολή το 2030;

Οραματιζόμαστε μια δυναμική, διασυνδεδεμένη και ανθεκτική Μέση Ανατολή, που θα έχει μετασχηματιστεί σημαντικά σε διάφορους τομείς. Η ειρήνη και η σταθερότητα, η οικονομική καινοτομία και ολοκλήρωση, η τεχνολογική πρόοδος και βιωσιμότητα, η κοινωνική πρόοδος και η πολιτιστική διατήρηση, αποτελούν ορισμένους από τους πυλώνες που στηρίζουν το όραμά μας για την περιοχή. Οι προσπάθειες για ειρήνη και σταθερότητα αναμένεται να συνεχιστούν, ενώ έμφαση θα δοθεί στις διπλωματικές λύσεις στις συνεχιζόμενες συγκρούσεις και εντάσεις. Στην περιοχή μπορεί να ανθίσει μια νέα εποχή συνεργασίας, καθώς οι χώρες επιδιώκουν να αντιμετωπίσουν κοινές προκλήσεις μέσω διαλόγου και συνεργασίας.

Στη Μέση Ανατολή θα λάβει χώρα ένας σημαντικός οικονομικός μετασχηματισμός λόγω των προσπαθειών που θα μειώσουν την εξάρτηση από το πετρέλαιο. Οι επενδύσεις στην τεχνολογία, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τον τουρισμό και την εκπαίδευση αναμένεται να αυξηθούν, προωθώντας δυναμικές οικονομίες και δημιουργώντας νέες ευκαιρίες για τη νεολαία. Οι χώρες της Μέσης Ανατολής αναγνωρίζουν τον κρίσιμο αντίκτυπο της κλιματικής αλλαγής και αναμένεται να λάβουν πιο σθεναρά μέτρα με στόχο τη βιωσιμότητα. Αυτά περιλαμβάνουν επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τεχνικές εξοικονόμησης νερού και πράσινες τεχνολογίες.

Οι συνεχιζόμενες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, που σχετίζονται κυρίως με τα δικαιώματα των γυναικών, την εκπαίδευση και την εργατική νομοθεσία, πιθανότατα θα ενδυναμώσουν περαιτέρω τα άτομα και τις κοινότητες σε όλη την περιοχή. Η αυξημένη έμφαση στην εκπαίδευση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων μπορεί να οδηγήσει σε ένα πιο ζωντανό και ποικιλόμορφο εργατικό δυναμικό, ενισχύοντας την καινοτομία και την οικονομική ανάπτυξη. Οι προκλήσεις που σχετίζονται με την ασφάλεια, συμπεριλαμβανομένης της τρομοκρατίας, των απειλών στον κυβερνοχώρο και των περιφερειακών συγκρούσεων, θα συνεχίσουν να απαιτούν την προσοχή μας. Ωστόσο, μια ενισχυμένη συνεργασία μεταξύ των χωρών της Μέσης Ανατολής, αλλά και με διεθνείς εταίρους, θα μπορούσε να οδηγήσει σε πιο αποτελεσματικές στρατηγικές για τη διασφάλιση της περιφερειακής ασφάλειας και την καταπολέμηση του εξτρεμισμού. Η στρατηγική γεωπολιτική θέση της Μέσης Ανατολής θα συνεχίσει να προσελκύει παγκόσμιο ενδιαφέρον, με τις μεγάλες δυνάμεις να συναγωνίζονται για περιφερειακή επιρροή.