Στις 9 Σεπτεμβρίου 2025, το Ισραήλ εξαπέλυσε επίθεση στην Ντόχα, πρωτεύουσα του Κατάρ −ενός κομβικού αραβικού κράτους και συμμάχου των ΗΠΑ−  επιδιώκοντας τον «αποκεφαλισμό» της ηγεσίας της Χαμάς και τον εκτροχιασμό της ειρηνευτικής διαδικασίας για τη Γάζα. Την επόμενη ημέρα, πάνω από είκοσι ρωσικά drones παραβίασαν τον εναέριο χώρο της Πολωνίας και αναχαιτίστηκαν από δυνάμεις του ΝΑΤΟ. Ήταν η πρώτη φορά που σημειώθηκε άμεση στρατιωτική εμπλοκή μεταξύ της Ρωσίας και της Ατλαντικής Συμμαχίας. Η Πολωνία ενεργοποίησε το Άρθρο 4 του ΝΑΤΟ και συγκάλεσε επείγουσες διαβουλεύσεις για την αντιμετώπιση της διαφαινόμενης απειλής από τη Ρωσία.

Παιχνίδια με τη φωτιά

Τα παραπάνω δεν είναι μεμονωμένα γεγονότα. Η μία κρίση διαδέχεται την άλλη και αυτό τείνει να θεωρείται πλέον «κανονικότητα». Το διεθνές σύστημα βρίσκεται σε κατάσταση παρατεταμένης αστάθειας χωρίς ιστορικό προηγούμενο. Ήδη από τον Οκτώβριο του 2024, ο Tζέιμι Ντάιμον, διευθύνων σύμβουλος της JP Morgan, αναρωτήθηκε μήπως «ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος έχει ήδη ξεκινήσει». Πράγματι, οι πολλαπλές εστίες ανάφλεξης θυμίζουν τη διεθνή κατάσταση στις παραμονές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Όπως και τότε, οι εστίες ανάφλεξης πληθαίνουν και αλληλοτροφοδοτούνται. Σήμερα η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία συνεχίζεται για τέταρτο χρόνο, με αυξανόμενο κίνδυνο διάχυσης σε γειτονικές χώρες,  όπως φάνηκε από το περιστατικό με τα drones στην Πολωνία. Οι απειλές χρήσης πυρηνικών όπλων από το Κρεμλίνο έχουν καταστεί σχεδόν ρουτίνα, ενώ το σύνολο των συνθηκών ελέγχου των πυρηνικών εξοπλισμών έχει καταρρεύσει.

Στις 22 Ιουνίου 2025, οι Ηνωμένες Πολιτείες επιτέθηκαν στο Ιράν, στοχεύοντας στην καταστροφή του πυρηνικού του προγράμματος. Είχε προηγηθεί ο «πόλεμος των δώδεκα ημερών» μεταξύ Ισραήλ και Ιράν (13-24 Ιουνίου), ο οποίος δεν κατέληξε σε αποφασιστικό αποτέλεσμα. Αυτό σημαίνει ότι το Ισραήλ έχει κάθε κίνητρο να επανέλθει στρατιωτικά εντός των επόμενων μηνών.

Από τον Οκτώβριο του 2023 και την τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς, το Ισραήλ έχει ανοίξει επτά μέτωπα στη Μέση Ανατολή: στη Γάζα, στη Δυτική Όχθη, στο Λίβανο (με τη Χεζμπολάχ), στη Συρία (καθεστώς Άσαντ), στο Ιράκ, στην Υεμένη (Χούθι) και φυσικά απέναντι στο Ιράν. Δεν αποκλείεται να ακολουθήσει και όγδοο μέτωπο με την Τουρκία, με αφορμή τον έλεγχο της Συρίας, η οποία τελεί υπό τουρκική στρατηγική επιρροή.

Η Γάζα βιώνει ανθρωπιστική καταστροφή χωρίς προηγούμενο. Πολλοί έγκριτοι νομικοί θεωρούν ότι οι ενέργειες του Ισραήλ παραβιάζουν θεμελιώδεις αρχές του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου και εμπίπτουν στους ορισμούς των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Η διεθνής κοινότητα παρακολουθεί ανήμπορη να αντιδράσει.

Και δεν είναι μόνο η Μέση Ανατολή. Προστίθεται ο πρόσφατος πόλεμος στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, που οδήγησε στον βίαιο εκτοπισμό του αρμενικού πληθυσμού από τους Αζέρους με τη βοήθεια των Τούρκων, καθώς και οι συνεχιζόμενες συγκρούσεις στη ζώνη του Σαχέλ. Την ίδια ώρα, οι ΗΠΑ και η Κίνα «παίζουν με τη φωτιά» στην Ανατολική και Νότια Σινική Θάλασσα, με διαρκείς στρατιωτικές ασκήσεις και προσομοιώσεις εισβολών που εγκυμονούν κινδύνους κλιμάκωσης.

Παράλληλα, οι εμπορικοί και ενεργειακοί διάδρομοι του πλανήτη (Ερυθρά Θάλασσα, Στενά του Ορμούζ) αποτελούν στόχους επιθέσεων, με σοβαρές επιπτώσεις στο παγκόσμιο εμπόριο και την οικονομική σταθερότητα.

Το συμπέρασμα είναι προφανές: ο πλανήτης βιώνει μια πολυεπίπεδη γεωπολιτική κρίση. Οι κρίσεις είναι πολλαπλές, αλληλοτροφοδοτούμενες και υπερβαίνουν τις ικανότητες διαχείρισης των κρατών και των διεθνών θεσμών. Το διεθνές σύστημα έχει πλήρως αποσταθεροποιηθεί. Ο πλανήτης φλέγεται. Τι οδήγησε σε αυτή την κατάσταση;

Η μεταμόρφωση του διεθνούς συστήματος

Το διεθνές σύστημα μετασχηματίζεται και οι υπάρχουσες ισορροπίες αποδομούνται (strategic unraveling). Σήμερα εμφανίζεται άναρχο, ρευστό, κατακερματισμένο. Κυριαρχείται από ένα υβριδικό μείγμα διπολισμού και πολυπολισμού: από τη μία, ο αυξανόμενος στρατηγικός ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας· από την άλλη, η ανάδειξη νέων, αυτόνομων γεωπολιτικών πόλων, όπως η Ινδία, η Τουρκία, η Βραζιλία, η Ινδονησία και η Σαουδική Αραβία. Οι περιφερειακές αυτές δυνάμεις αμφιταλαντεύονται μεταξύ των δύο πόλων, επιλέγοντας συμμαχίες και ρόλους ανάλογα με τις συγκυρίες. Αυτό το πολυκεντρικό και κατακερματισμένο σύστημα γεννά:

• Πολλαπλές κρίσεις (polycrisis)
• Παρατεταμένες κρίσεις (perma-crisis)
• Πολεμικές συγκρούσεις

Στον τομέα της ασφάλειας, παρατηρούμε:

• Άνοδο του αναθεωρητισμού (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Τουρκία, Ισραήλ, Ιράν)
• Αλληλεπικαλυπτόμενες σφαίρες επιρροής (Ανατολική Ευρώπη, Ανατολική Μεσόγειος, Μέση Ανατολή, Περσικός Κόλπος, Νοτιοανατολική και Ανατολική Σινική Θάλασσα, Αρκτική)
• Ευμετάβλητες ισορροπίες ισχύος λόγω ανατρεπτικών στρατιωτικών τεχνολογιών
• Συγκρούσεις συμφερόντων σε πολλαπλά επίπεδα

Στον οικονομικό τομέα παρατηρείται αντιστροφή της παγκοσμιοποίησης. Η Δύση υιοθετεί πολιτικές οικονομικής «αποσύνδεσης» (decoupling), τεχνολογικής κυριαρχίας, ενεργειακής αυτάρκειας και ανθεκτικότητας (resilience), εγκαταλείποντας σταδιακά τις βασικές αρχές του οικονομικού φιλελευθερισμού.

Ακόμη σοβαρότερο είναι ότι βασικές αρχές του διεθνούς δικαίου,  όπως το απαραβίαστο των συνόρων, η αρχή της μη επέμβασης και η κυριαρχία των κρατών, αμφισβητούνται απροσχημάτιστα. Στο νέο διεθνές περιβάλλον, η χρήση βίας για την επίτευξη πολιτικών στόχων γίνεται όλο και πιο συχνή. Το κόστος χρήσης στρατιωτικής ισχύος για την αλλαγή συνόρων έχει μειωθεί δραματικά. Το διεθνές σύστημα θυμίζει ζούγκλα, όπου −για να παραφράσουμε τον Θουκυδίδη−  οι ισχυροί επιβάλλουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμη τους, ενώ οι αδύναμοι υφίστανται τις συνέπειες της αδυναμίας τους.

 Ο πλανήτης πριν από τη θύελλα

Η ψυχροπολεμική σύγκρουση ΗΠΑ-Κίνας αποτελεί τον καταλύτη της σημερινής διεθνούς αστάθειας. Ο άξονας Πεκίνου-Μόσχας-Τεχεράνης έχει ενοποιήσει την Ευρασία σε μια αντιαμερικανική συμμαχία, που στηρίζεται στη λογική ότι «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος». Ο άξονας με τη Ρωσία προσφέρει στην Κίνα όχι μόνο φθηνή ενέργεια, αλλά και στρατηγικό βάθος, μέσω της διασφάλισης των χερσαίων συνόρων της. Αυτό της επιτρέπει να στρέψει την προσοχή της στη θάλασσα, θέτοντας σε κίνδυνο τη θαλασσοκρατορία των ΗΠΑ. Ο γεωστρατηγικός ανταγωνισμός στη θάλασσα, κυρίως στον Ινδικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό, είναι πλέον αμείλικτος. Το θαλάσσιο περιβάλλον είναι εξ ορισμού πιο ρευστό και ασταθές από το στατικό χερσαίο περιβάλλον της Ανατολικής Ευρώπης, όπου επικεντρωνόταν ο πρώτος Ψυχρός Πόλεμος (1947-1991) μεταξύ ΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης. Αυτός ο θαλάσσιος ανταγωνισμός έχει εντείνει τη στρατηγική αστάθεια στις θαλάσσιες ζώνες που περιβάλλουν την Ευρασία.

Ειδικότερα, η γεωπολιτική ζώνη γύρω από την περίμετρο της Ευρασίας (rimland), όπου συναντώνται τα δύο γεωπολιτικά μπλοκ, φλέγεται:

• Από τη Βαλτική στη Μαύρη Θάλασσα, ο πόλεμος στην Ουκρανία φέρνει ΝΑΤΟ και Ρωσία σε τροχιά σύγκρουσης – προς το παρόν μέσω «πληρεξούσιων» (proxy war).
• Από την Ανατολική Μεσόγειο έως τον Περσικό Κόλπο, Ιράν, Ισραήλ και Τουρκία κινούνται σε τροχιά πολέμου. Σε αυτή την περιοχή, το ευρασιατικό μπλοκ στηρίζει το Ιράν, ενώ οι ΗΠΑ στηρίζουν το Ισραήλ. Έτσι, η σύγκρουση στη Μέση Ανατολή δεν έχει μόνο περιφερειακά, αλλά και παγκόσμια χαρακτηριστικά.
• Στον Ινδο-Ειρηνικό, ΗΠΑ και Κίνα επιδίδονται σε έναν αγώνα κυριαρχίας με κυρίως ναυτικό χαρακτήρα, ο οποίος σύντομα θα επεκταθεί και στον Αρκτικό Ωκεανό.

Το πρόβλημα επιτείνεται από την οικονομική αλληλεξάρτηση ΗΠΑ-Κίνας, η οποία μετατρέπεται σταδιακά σε εργαλείο πίεσης. Το φαινόμενο της εργαλειοποίησης της αλληλεξάρτησης (weaponized interdependence) σε τομείς όπως το εμπόριο, η ενέργεια και η τεχνολογία εντείνει την πόλωση και δημιουργεί ευκαιρίες εκβιασμού που αυξάνουν την ένταση μεταξύ των δύο μπλοκ – μέσω δασμών, κυρώσεων και εμπάργκο.

Ένας κόσμος χωρίς κανόνες

Η παγκόσμια φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων (rules-based order) που γνωρίσαμε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο έχει καταρρεύσει. Αυτό οφείλεται:

• στη μετάλλαξη του διεθνούς συστήματος που περιγράψαμε παραπάνω,
• στις εσωτερικές αντιφάσεις της φιλελεύθερης μεταπολεμικής τάξης που την απονομιμοποίησαν (δύο μέτρα και δύο σταθμά στην εφαρμογή των κανόνων του διεθνούς δικαίου, μονομερείς αμερικανικές επεμβάσεις),
• και στην αδυναμία αντιμετώπισης νέων προκλήσεων (περιβάλλον, πανδημίες, οικονομικές κρίσεις, κατάρρευση κρατών στον Παγκόσμιο Νότο) που δεν ήταν διαχειρίσιμες από το υπάρχον θεσμικό πλαίσιο, όπως αυτό είχε σχεδιαστεί μετά το 1945.

Η αποδόμηση της φιλελεύθερης διεθνούς τάξης πραγμάτων ενισχύεται και από την εσωτερική κρίση νομιμοποίησης που βιώνουν οι ίδιες οι φιλελεύθερες δημοκρατίες. Οι θεσμοί δυσλειτουργούν, η κοινωνική συνοχή διαβρώνεται και ο πολιτικός λόγος πολώνεται.

Αυτό που βιώνουμε σήμερα είναι ένα διεθνές σύστημα χωρίς κανόνες, χωρίς αρχές, χωρίς περιορισμούς, χωρίς μηχανισμούς συνεννόησης. Ένας κόσμος όπου κυριαρχεί η στρατηγική αβεβαιότητα, η πολιτική ρευστότητα και ο γεωπολιτικός κατακερματισμός. Ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν έχει ακόμη ξεκινήσει, αλλά ποτέ άλλοτε δεν ήμαστε τόσο κοντά στο να μάθουμε πότε και πώς ξεκινά.

*Ο Αθανάσιος Πλατιάς είναι ομότιμος καθηγητής Στρατηγικής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και πρόεδρος του Συμβουλίου Διεθνών Σχέσεων.