Έχει ο Ντόναλντ Τζ. Τραμπ ιδεολογία και ποια είναι αυτή; Το πρώτο μέρος της ερώτησης είναι περιττό: κάθε άτομο έχει μια ιδεολογία, και αν πιστεύουμε ότι δεν την έχει, αυτό συμβαίνει επειδή μπορεί να υποστηρίζει ένα αμάλγαμα αντιλήψεων που έχουν συλλεγεί από διαφορετικά ιδεολογικά πλαίσια, τα οποία αναδιατάσσονται, και επομένως είναι δύσκολο να περιγραφούν με ένα όνομα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει ιδεολογία. Το δεύτερο μέρος της ερώτησης είναι το κρίσιμο, διότι αν μπορούσαμε να συναρμολογήσουμε τα διαφορετικά κομμάτια της ιδεολογίας του Ντόναλντ Τραμπ, θα μπορούσαμε να προβλέψουμε ή να μαντέψουμε (το στοιχείο της επισφάλειας είναι υψηλό) το πώς θα κυβερνήσει τα επόμενα τέσσερα χρόνια.

Φασίστας και λαϊκιστής;

Ο λόγος για τον οποίο οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν να διατυπώσουν ένα συνεκτικό επιχείρημα σχετικά με την ιδεολογία του Τραμπ είναι επειδή είτε τυφλώνονται από μίσος ή θαυμασμό, είτε επειδή δεν μπορούν να εντάξουν αυτό που παρατηρούν σε αυτόν σε ένα συγκεκριμένο ιδεολογικό πλαίσιο, δίνοντάς του ένα όνομα το οποίο έχουν συνηθίσει.

Προτού επιχειρήσω να απαντήσω στο ερώτημα, επιτρέψτε μου να απορρίψω δύο, κατά τη γνώμη μου, εντελώς λανθασμένα επίθετα που αποδίδονται στον Τραμπ: φασίστας και λαϊκιστής. Εάν ο όρος «φασίστας» χρησιμοποιείται συνειδητά καταχρηστικά, για να τον υποτιμήσουμε, τότε μπορούμε να το χρησιμοποιήσουμε ελεύθερα, είναι κάτι που δεν ενδιαφέρει κανέναν. Αλλά στο πλαίσιο μιας ορθολογικής συζήτησης για τις αντιλήψεις του Τραμπ, αυτό είναι λάθος.  Ο φασισμός ως ιδεολογία συνεπάγεται τα εξής: (i) εθνικισμό που αποκλείει, (ii) εξύμνηση του ηγέτη, (iii) έμφαση στην εξουσία του κράτους σε αντίθεση με τους ιδιώτες και τον ιδιωτικό τομέα, (iv) απόρριψη του πολυκομματικού συστήματος, (v) κορπορατιστική διακυβέρνηση, (vi) αντικατάσταση της ταξικής δομής της κοινωνίας με ενοποιητικό εθνικισμό, και (vii) οιονεί θρησκευτική λατρεία του Κόμματος, του κράτους και του αρχηγού. Δεν χρειάζεται να αναλύσω καθένα από αυτά τα στοιχεία ξεχωριστά, για να δείξω ότι δεν έχουν σχεδόν καμία σχέση με αυτό που πιστεύει ο Τραμπ ή με αυτό που θέλει να επιβάλει. Παρομοίως, ο όρος «λαϊκιστής» χρησιμοποιείται επίσης τον τελευταίο καιρό καταχρηστικά. Και παρά τις κάποιες (κατά τη γνώμη μου μάλλον ανεπιτυχείς) προσπάθειες να οριστεί καλύτερα, αποδίδεται τελικά στους ηγέτες που κερδίζουν τις εκλογές, αλλά το κάνουν με μια πολιτική πλατφόρμα που «εμάς» δεν μας αρέσει. Έτσι, ο όρος χάνει το νόημά του.

Ανασυνθέτοντας τα κομμάτια

Ποια είναι, λοιπόν, τα συστατικά μέρη της ιδεολογίας του Τραμπ, έτσι όπως θα μπορούσαμε να τα συνάγουμε από τα προηγούμενα τέσσερα χρόνια της διακυβέρνησής του;

Μερκαντιλισμός. Ο μερκαντιλισμός είναι ένα παλιό και καθαγιασμένο δόγμα που θεωρεί ότι η οικονομική δραστηριότητα, και ιδιαίτερα το εμπόριο αγαθών και υπηρεσιών μεταξύ των κρατών, είναι ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος. Ιστορικά συνοδεύτηκε από έναν κόσμο όπου ο πλούτος ήταν ο χρυσός και το ασήμι. Εάν θεωρήσετε ότι η ποσότητα χρυσού και ασημιού είναι πεπερασμένη, τότε σαφώς το κράτος και ο ηγέτης του που κατέχουν περισσότερο χρυσό και ασήμι (ανεξάρτητα από όλα τα άλλα αγαθά) είναι πιο ισχυροί. Μπορεί ο κόσμος να έχει εξελιχθεί από τον 17ο αιώνα, πολλοί όμως άνθρωποι εξακολουθούν να πιστεύουν στο μερκαντιλιστικό δόγμα. Επιπλέον, αν πιστεύει κανείς ότι το εμπόριο είναι απλώς ένας πόλεμος που διεξάγεται με άλλα μέσα και ότι ο κύριος αντίπαλος ή ανταγωνιστής των Ηνωμένων Πολιτειών είναι η Κίνα, τότε η μερκαντιλιστική πολιτική εναντίον της Κίνας εμφανίζεται ως μια πολύ φυσική απάντηση. Όταν ο Τραμπ έθεσε σε εφαρμογή τέτοιες πολιτικές κατά της Κίνας το 2017, αυτές δεν αποτελούσαν τμήμα του κυρίαρχου λόγου, αλλά από τότε έχουν μετακινηθεί στο επίκεντρο. Η κυβέρνηση του Μπάιντεν τις ακολούθησε και τις επέκτεινε σημαντικά. Μπορούμε να περιμένουμε ότι ο Τραμπ θα τις συνεχίσει και θα τις διευρύνει με ακόμη μεγαλύτερη αποφασιστικότητα. Αλλά οι μερκαντιλιστές ακολουθούν μια συναλλακτική λογική, όπως άλλωστε και ο Τραμπ: εάν η Κίνα συμφωνήσει να πουλάει λιγότερα και να αγοράζει περισσότερα, ο νέος πρόεδρος θα είναι ικανοποιημένος. Σε αντίθεση με τον Μπάιντεν, ο Τραμπ δεν θα προσπαθήσει να υπονομεύσει ή να ανατρέψει το κινεζικό καθεστώς. Έτσι, σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν πολλοί, νομίζω ότι ο Τραμπ είναι καλός για την Κίνα (δεδομένων των εναλλακτικών).

Κερδοφορία. Όπως όλοι οι Ρεπουμπλικάνοι, ο Τραμπ πιστεύει στον ιδιωτικό τομέα. Ο ιδιωτικός τομέας κατά την άποψή του παρεμποδίζεται αδικαιολόγητα από ρυθμίσεις, κανόνες και φόρους. Ήταν ένας καπιταλιστής που δεν πλήρωσε ποτέ του φόρους, κάτι που, κατά την άποψή του, δείχνει απλώς ότι ήταν καλός επιχειρηματίας. Σύμφωνα όμως με άλλους, λιγότερο καπιταλιστές από αυτόν, οι ρυθμίσεις θα πρέπει να απλοποιηθούν ή να καταργηθούν, και η φορολογία θα πρέπει να μειωθεί. Συνεπής με αυτή την προσέγγιση είναι και η πεποίθηση ότι οι φόροι στο κεφάλαιο πρέπει να είναι χαμηλότεροι από τους φόρους στην εργασία. Οι επιχειρηματίες και οι καπιταλιστές είναι δημιουργοί θέσεων εργασίας, ενώ οι άλλοι είναι, σύμφωνα με τα ρήση της Άιν Ραντ, «τρακαδόροι» (moochers). Δεν κομίζει τίποτα νέο στο σημείο αυτό ο Τραμπ. Πρόκειται για το ίδιο δόγμα που ίσχυε από τον Ρίγκαν και μετά, συμπεριλαμβανομένου του Μπιλ Κλίντον. Ο Τραμπ μπορεί να είναι απλώς πιο δυναμικός και απροκάλυπτος σε ό,τι αφορά τους χαμηλούς φόρους επί του κεφαλαίου, αλλά θα έκανε το ίδιο πράγμα που έκαναν ο Μπους ο πρεσβύτερος, ο Κλίντον και ο Μπους ο νεότερος. Έχουμε εδώ το φιλελεύθερο σύμβολο, στο οποίο πίστευε βαθιά ο Άλαν Γκρίνσπαν.

Αντιμεταναστευτικός «εθνικισμός». Εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Ο όρος «εθνικιστής» μπορεί να εφαρμοστεί μόνο με μια δόση αμηχανίας για τους Αμερικανούς πολιτικούς για τον εξής λόγο. Έχουμε όλοι μας συνηθίσει σε εθνικισμούς που αποκλείουν, μη συμπεριληπτικούς, όπως οι ευρωπαϊκοί και ασιατικοί εθνικισμοί. Όταν μιλάμε, επί παραδείγματι, για τον ιαπωνικό εθνικισμό, εννοούμε ότι οι Ιάπωνες θιασώτες του θα ήθελαν είτε να αποβάλουν όσους δεν είναι εθνοτικά Ιάπωνες από τη λήψη αποφάσεων είτε να τους διώξουν από τη χώρα, ή και τα δύο. Το ίδιο ισχύει και για τον σερβικό, τον εσθονικό, τον γαλλικό ή τον καστεγιάνικο εθνικισμό. Ο αμερικανικός εθνικισμός, από την άλλη, από την ίδια του τη φύση, δεν μπορεί να είναι εθνοτικός ή να επικαλείται το αίμα, λόγω της τεράστιας ετερογένειας των ανθρώπων που συνθέτουν τις Ηνωμένες Πολιτείες. Οι σχολιαστές επινόησαν έτσι έναν νέο όρο, τον «λευκό εθνικισμό». Πρόκειται για έναν περίεργο όρο, γιατί συνδυάζει το χρώμα του δέρματος με τις εθνοτικές σχέσεις ή την καταγωγή του αίματος.  Στην πραγματικότητα, νομίζω ότι το καθοριστικό γνώρισμα του «εθνικισμού» του Τραμπ δεν είναι ούτε το εθνικό ούτε το φυλετικό, αλλά απλώς η αντιπάθεια απέναντι στους νέους μετανάστες. Στην ουσία δεν διαφέρει από τις αντιμεταναστευτικές πολιτικές που εφαρμόζονται σήμερα στην καρδιά του σοσιαλδημοκρατικού κόσμου, στις σκανδιναβικές και βορειοδυτικές χώρες. Τα δεξιά κόμματα στη Σουηδία, τις Κάτω Χώρες, τη Φινλανδία και τη Δανία πιστεύουν (σύμφωνα με τη διάσημη έκφραση του Ολλανδού ηγέτη της δεξιάς Γκέερτ Βίλντερς) ότι οι χώρες τους είναι «γεμάτες» και δεν μπορούν να δεχτούν περισσότερους μετανάστες. Η άποψη του Τραμπ είναι ασυνήθιστη, απλώς και μόνο επειδή οι ΗΠΑ δεν είναι, αντικειμενικά, οποιοδήποτε κριτήριο κι αν χρησιμοποιήσει κανείς, μια «γεμάτη» χώρα: ο αριθμός των ανθρώπων ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι 38, ενώ στην Ολλανδία είναι 520.

Το έθνος για τον εαυτό του. Εάν κάποιος συνδυάζει τον μερκαντιλισμό με την αντιπάθεια προς τους μετανάστες, προσεγγίζει το πώς θα μοιάζει η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ υπό τον Τραμπ. Θα είναι μια πολιτική του εθνικιστικού αντιιμπεριαλισμού. Πρέπει βεβαίως να εξηγήσω αυτούς τους όρους. Πρόκειται για έναν συνδυασμό ασυνήθιστο, ιδίως όταν έχουμε να κάνουμε με μεγάλες δυνάμεις. Όταν μιλάμε για μεγάλες, εθνικιστικές και μερκαντιλιστικές χώρες, γίνεται σχεδόν διαισθητικά κατανοητό ότι αυτές θα πρέπει να είναι και ιμπεριαλιστικές. Ωστόσο, ο Τραμπ αψηφά αυτό το μοτίβο. Επιστρέφει στην εξωτερική πολιτική των Ιδρυτών Πατέρων, που απεχθάνονταν τις «ξένες εμπλοκές». Οι Ηνωμένες Πολιτείες, κατά την άποψή τους και κατά την άποψή του Τραμπ, είναι ένα ισχυρό και πλούσιο έθνος, που φροντίζει τα συμφέροντά του, αλλά δεν είναι ένα «απαραίτητο έθνος», με τον τρόπο που το όρισε η Μαντλίν Ολμπράιτ. Δεν είναι ο ρόλος των Ηνωμένων Πολιτειών να διορθώσουν κάθε λάθος στον κόσμο (κατά την αισιόδοξη ή ιδιοτελή ερμηνεία αυτού του δόγματος), ούτε να σπαταλούν τα χρήματά τους σε ανθρώπους και αιτίες που δεν έχουν καμία σχέση με τα συμφέροντά τους (κατά την ρεαλιστική ερμηνεία του ίδιου δόγματος).

Αυτοκρατορία, αλλά σε πιο ακριβή τιμή…

Είναι δύσκολο να εξηγήσει κανείς γιατί ο Τραμπ αντιπαθεί τον ιμπεριαλισμό, που αποτελεί κοινό τόπο και για τα δύο κόμματα των ΗΠΑ από το 1945. Νομίζω ότι ενστικτωδώς τείνει να ενστερνίζεται τις αξίες των Ιδρυτών Πατέρων και ανθρώπων όπως ο Ρεπουμπλικάνος ανταγωνιστής του Ρούσβελτ, Ρόμπερτ Ταφτ, ο οποίος πίστευε στην οικονομική δύναμη των ΗΠΑ, αλλά δεν ένιωθε την ανάγκη να μετατρέψει αυτή τη δύναμη σε μια ηγεμονική πολιτική κυριαρχία σε όλο τον κόσμο.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Τραμπ θα εγκαταλείψει την ηγεμονία των ΗΠΑ (το ΝΑΤΟ δεν θα διαλυθεί). Όπως έγραψε ο Θουκυδίδης, «δεν είναι πλέον δυνατόν να εγκαταλείψετε αυτή την αυτοκρατορία, αν και μπορεί να υπάρχουν κάποιοι που σε ξαφνικό πανικό και σε ένα πνεύμα πολιτικής απάθειας σκέφτονται στ’ αλήθεια ότι αυτό θα ήταν ένα καλό και ευγενές πράγμα να κάνετε. Η αυτοκρατορία σας είναι τώρα σαν μια τυραννία: μπορεί να ήταν λάθος να την οικοδομήσετε. Είναι, όμως, σίγουρα επικίνδυνο να την εγκαταλείψετε». Υπό το φως των μερκαντιλιστικών αρχών του Τραμπ, αυτό σημαίνει ότι θα κάνει τους συμμάχους των ΗΠΑ να πληρώσουν πολύ περισσότερα (για τη διατήρηση αυτής της αυτοκρατορίας). Όπως και στην Αθήνα του Περικλή, η προστασία δεν θα είναι πλέον δωρεάν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η πανέμορφη Ακρόπολη που όλοι θαυμάζουμε χτίστηκε με χρυσό κλεμμένο από τους συμμάχους.