Υπάρχει ένα βίντεο στο YouTube με δύο εκατομμύρια views από μια ομιλία στη Γαλλική Γερουσία στα μέσα του περασμένου Μαρτίου. Στο σχετικό βίντεο ο βετεράνος Γάλλος γερουσιαστής, Κλοντ Μαλουρέ, από το βήμα της Γερουσίας, λέει με σκωπτικό ύφος: «Η Ευρώπη βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην ιστορία της. Η αμερικανική ασπίδα γλιστράει», για να συνεχίσει λίγο αργότερα ως εξής: «Η Ουάσινγκτον έχει γίνει η αυλή του Νέρωνα, με έναν εμπρηστικό αυτοκράτορα, υποτακτικούς αυλικούς και έναν ηλίθιο που τροφοδοτείται με κεταμίνη, υπεύθυνο για την εκκαθάριση της δημόσιας διοίκησης».

Ο Ίλον Μασκ, στον οποίον αναφέρεται, έχει εδώ και μερικές εβδομάδες εγκαταλείψει τον Λευκό Οίκο, ωστόσο η μεγάλη ζημιά στην εικόνα των ΗΠΑ έχει γίνει. Η ήπια ισχύς των ΗΠΑ, το σημαντικότερο ίσως εργαλείο της υπερδύναμης στον μεταπολεμικό κόσμο, έχει δεχθεί ένα τεράστιο πλήγμα. Και δεν πρόκειται μόνο για την εικόνα της χώρας και της αμερικανικής διοίκησης, όσο για την εμπέδωση μιας αντίληψης πως οι ΗΠΑ δεν μπορούν να θεωρούνται ως η δύναμη υπεράσπισης της διεθνούς τάξης, κυρίως μετά τη μεταστροφή τους από τη στρατηγική της πολυμέρειας σε έναν απρόβλεπτο και συχνά συγκρουσιακό εθνικισμό.

Το θεμέλιο της αμερικανικής ηγεμονίας

Η έννοια της ήπιας ισχύος, όπως την ανέδειξε ο Αμερικανός πολιτικός επιστήμονας Τζόζεφ Νάι, που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, υπήρξε επί δεκαετίες θεμέλιο της αμερικανικής παγκόσμιας επιρροής. Δεν ήταν μόνο η στρατιωτική ισχύς ή η οικονομική δύναμη που καθόριζαν την παγκόσμια θέση των Ηνωμένων Πολιτειών, αλλά και η ικανότητά τους να εμπνέουν, να πείθουν και να προσελκύουν – μέσω της δημοκρατίας, του πολιτισμού, των θεσμών και του τρόπου ζωής. Από το αμερικανικό σινεμά και τα πανεπιστήμια, μέχρι την τεχνολογική καινοτομία και τη ρητορική για τα ανθρώπινα δικαιώματα, οι ΗΠΑ είχαν καταφέρει να προβάλλουν μια εικόνα που πολλοί λαοί ήθελαν να μιμηθούν. Ωστόσο, την τελευταία δεκαετία –και ιδίως μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία το 2016– αυτή η εικόνα άρχισε να θολώνει. Η απόσυρση από διεθνείς συμφωνίες, η ρητορική απομονωτισμού, η εσωτερική πόλωση και η επίθεση σε θεσμικά αντίβαρα έπληξαν την αξιοπιστία και την ελκυστικότητα του αμερικανικού προτύπου.

Τίποτε ωστόσο δεν φαίνεται να προκαλεί μεγαλύτερο μούδιασμα, κυρίως στους Ευρωπαίους, από την επίθεση που εξαπέλυσε ο Τραμπ στα ακαδημαϊκά ιδρύματα των ΗΠΑ, στο Χάρβαρντ, στο Κολούμπια και στα υπόλοιπα φημισμένα πανεπιστήμια που αποτελούν πόλο έλξης για φοιτητές κι επιστήμονες σε ολόκληρο τον κόσμο. Πρόσφατα, ο ιστορικός Τίμοθι Σνάιντερ έλεγε στον γράφοντα: «Γνωρίζουμε ήδη ότι οι μεταπτυχιακοί φοιτητές δεν επιλέγουν τις ΗΠΑ για σπουδές, ότι οι επιστήμονες εγκαταλείπουν τις ΗΠΑ, ότι πολλά ταλέντα θα πάνε στην Κίνα ή στην Ευρώπη, ενώ διαφορετικά θα είχαν επιλέξει τις ΗΠΑ. Άρα είναι επίσης θέμα σκληρής ισχύος. Η οικονομία των Ηνωμένων Πολιτειών, και ως εκ τούτου η στρατιωτική και οικονομική τους ισχύς, χτίστηκε πάνω σε εξαιρετικές επενδύσεις στην επιστήμη, ξεκινώντας περίπου το 1941. Τώρα αντιστρέφουμε αυτή την τάση, που είναι ουσιαστικά αυτό που έκανε τις Ηνωμένες Πολιτείες υπερδύναμη τα τελευταία 85 χρόνια». Ενώ δημοσκόπηση που πραγματοποίησε το Nature, το κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό, διαπίστωσε πως το 75% των επιστημόνων στις Ηνωμένες Πολιτείες θα έφευγαν αν δέχονταν μια καλή προσφορά.

Την ίδια στιγμή οι απότομες περικοπές στα ανθρωπιστικά προγράμματα της USAID επιφέρουν ακόμα ένα βαρύ πλήγμα στο συνολικό αποτύπωμα της Αμερικής, σε μια εποχή που ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων με το Πεκίνο και τη Μόσχα έχει επανεμφανιστεί με εκπληκτική ένταση. Αν και η κατεδάφιση της USAID και οι απότομες περικοπές στην οικονομική βοήθεια θα επηρεάσουν τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων σε ολόκληρο τον κόσμο, υπάρχει ακόμα μια επίθεση της διακυβέρνησης Τραμπ σε ένα βασικό κομμάτι της ήπιας ισχύος των ΗΠΑ: στην αξιόπιστη πληροφόρηση και στην εξειδικευμένη διπλωματία. Μόλις τον περασμένο Μάρτιο, ο πρόεδρος υπέγραψε εκτελεστικό διάταγμα που έκλεινε την Υπηρεσία Παγκόσμιων Μέσων Ενημέρωσης των ΗΠΑ, συμπεριλαμβανομένων οργανισμών όπως το Voice of America και το Radio Free Europe, που μετέδιδαν σε 50 γλώσσες παγκοσμίως και απευθύνονταν σε περίπου 360 εκατ. ανθρώπους σε χώρες που συχνά δεν είχαν αξιόπιστες ειδήσεις και πληροφορίες. Ένα μήνα αργότερα, το Γραφείο Διαχείρισης και Προϋπολογισμού του Λευκού Οίκου πρότεινε περικοπή 50% στον προϋπολογισμό του Υπουργείου Εξωτερικών, κλείνοντας διπλωματικές αποστολές και καταργώντας πλήρως τα κεφάλαια για διεθνείς οργανισμούς όπως το ΝΑΤΟ και ο ΟΗΕ. Ενώ η πραγματική εφαρμογή αυτών των περικοπών παραμένει αβέβαιη, το Υπουργείο Εξωτερικών ήδη απολύει το 20% του εγχώριου εργατικού δυναμικού του, ή περίπου 3.400 υπαλλήλους, συμπεριλαμβανομένου ενός σημαντικού αριθμού αξιωματικών της Εξωτερικής Υπηρεσίας, ειδικών απεσταλμένων και ειδικών στον κυβερνοχώρο.

Η φθορά της διεθνούς εικόνας των ΗΠΑ και η άνοδος νέων παικτών

Η ήπια ισχύς των ΗΠΑ έχει αναμφισβήτητα υποστεί ένα πολύ σημαντικό πλήγμα. Η αλλαγή ύφους, οι θεσμικές συγκρούσεις και η αποδόμηση της πολυμερούς προσέγγισης οδήγησαν σε φθορά της διεθνούς εικόνας της Αμερικής. Όμως, επειδή η ήπια ισχύς δεν εδράζεται αποκλειστικά στην κρατική εξουσία, αλλά και στη συνολική κοινωνική, πολιτισμική και εκπαιδευτική επιρροή, παραμένει παρούσα – πληγωμένη, αλλά όχι ανύπαρκτη. Ορισμένοι διεθνείς παρατηρητές διαχωρίζουν την εικόνα της κυβέρνησης Τραμπ από τη βαθύτερη αμερικανική κοινωνία και τον πολιτισμό. Η δυναμική της Silicon Valley, τα αμερικανικά πανεπιστήμια, η κοινωνία των πολιτών και το Χόλιγουντ διατήρησαν την παγκόσμια επιρροή τους, έστω και σε μειωμένο βαθμό.

Όπως σημείωνε στον γράφοντα ο Ίαν Λέσερ, επικεφαλής του German Marshal Fund στις Βρυξέλλες, στην αναζήτηση των τάσεων της παγκόσμιας κοινής γνώμης για το θέμα, τα πρόσφατα στοιχεία δείχνουν πως η Κίνα αντιμετωπίζεται πολύ πιο θετικά από τις ΗΠΑ σε πολλά μέρη του κόσμου. «Πρόκειται για μια τεράστια αλλαγή και μια μεγάλη απόκλιση σε σχέση με το παρελθόν. Συνολικά όμως η αμερικανική ήπια ισχύς βρίσκεται σε παρακμή, αν και πιστεύω ότι υπάρχουν πολλές αιτίες για αυτό. Δεν είναι μόνο η άνοδος του Ντόναλντ Τραμπ στην εξουσία. Ωστόσο η πολύ σκληρή ρητορική που εκτοξεύεται από την Ουάσιγκτον παίζει ένα πολύ σημαντικό ρόλο κι επηρεάζει σαφώς την κοινή γνώμη στο εξωτερικό». Όταν του ζητήσαμε να εξηγήσει ποιοι άλλοι παράγοντες παίζουν ρόλο απάντησε: «Προφανώς οφείλεται στην άνοδο άλλων δυνάμεων ως δρώντων στην παγκόσμια σκηνή. Όχι μόνο σε ό,τι αφορά την εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφαλείας, αλλά και την τεχνολογία, την πολιτιστική παραγωγή. Η Κίνα και η Ινδία, για παράδειγμα, έχουν κάνει μεγάλα βήματα. Η Ευρώπη βέβαια είναι πάντα πιο ευαίσθητη στα θέματα της ήπιας ισχύος και υπάρχει αυτή η σχέση αγάπης-μίσους με την αμερικανική κουλτούρα, την τεχνολογία κ.ο.κ. Και βέβαια παίζει σημαντικό ρόλο το γεγονός πως ο κόσμος παρακολουθεί στενά τα όσα συμβαίνουν σήμερα στις ΗΠΑ».

Οι ΗΠΑ εξακολουθούν να διατηρούν σε μεγάλο ποσοστό τα αποθέματα σκληρής ισχύος που απορρέουν από τη στρατιωτική τους υπεροχή. Ωστόσο, όπως έχει εκτενώς εξηγήσει ο Τζόζεφ Νάι, η ηγεσία που βασίζεται στον εξαναγκασμό και στην σκληρή ισχύ, δεν είναι στην πραγματικότητα ηγεσία.