Οι αλλαγές οι οποίες φαίνεται ότι θα λάβουν χώρα στο πεδίο της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής ασφαλείας το προσεχές διάστημα αναμένονται καταλυτικές. Ο πανικός που έχει προκαλέσει η πρόθεση του νέου Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, να μεταβάλει το μοντέλο της αμερικανικής στρατιωτικής εμπλοκής στο ΝΑΤΟ, και προς την Ευρώπη γενικότερα, σε συνδυασμό με τη μάλλον ευμενή του ουδετερότητα προς τις πράξεις και δηλώσεις του Κρεμλίνου, είναι βαθύτατος. Έχει κλονίσει συθέμελα τη μεταψυχροπολεμική ευδαιμονία της «γηραιάς ηπείρου» και έχει επαναφέρει στο προσκήνιο όλα τα αδυσώπητα διλήμματα που έχουν κυριαρχήσει τους τελευταίους δύο αιώνες για τον έλεγχο της Ευρασίας.

Ο κανονισμός SAFE

Εντός του πλαισίου αυτού, ο ρόλος που θα μπορούσε να διαδραματίσει η γειτονική Τουρκία, ως τρίτη χώρα, στην ευρωπαϊκή άμυνα και ασφάλεια έχει προκαλέσει έντονο πονοκέφαλο στην Αθήνα. Ο πονοκέφαλος αυτός κατέστη εντονότερος μετά την έγκριση του νέου Κανονισμού Security Action for Europe (SAFE), που εγκρίθηκε επισήμως από το Συμβούλιο Γενικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) στα τέλη Μαΐου. Ο Κανονισμός αυτός προβλέπει την παροχή χρηματοδοτικής συνδρομής συνολικού ύψους ως και 150 δισ. ευρώ για κοινή προμήθεια αμυντικών συστημάτων σε τομείς που όρισαν οι ηγέτες του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Σύμφωνα με τις προβλέψεις του SAFE, που ψηφίστηκε με ειδική πλειοψηφία (Qualified Majority Voting) επί τη βάσει του Άρθρου 122 της Συμφωνίας για τη Λειτουργία της ΕΕ (ΣΛΕΕ), η Τουρκία μπορεί να επωφεληθεί από τις προβλέψεις του Κανονισμού με την ιδιότητα της υποψήφιας προς ένταξη χώρας.

Οι διαπραγματεύσεις επί του SAFE υπήρξαν δύσκολες, καθώς μάλιστα η αρχική πρόταση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής είχε κρατηθεί ως επτασφράγιστο μυστικό στον 13ο όροφο του Berlaymont −όπου και έχει την έδρα του το γραφείο της Προέδρου της Κομισιόν Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν− έως και το «παρά πέντε» της παρουσίασής της. Ο παραγκωνισμός του κανόνα της ομοφωνίας γέννησε σοβαρά προβλήματα σε σχέση με τα Άρθρα 16 και 17, τα οποία αφορούν α) τα κριτήρια επιλεξιμότητας εργολάβων και υπεργολάβων για τις κοινές προμήθειες και β) την υπογραφή πολυμερών συμφωνιών, νομικά δεσμευτικών μεταξύ των τρίτων χωρών και της ΕΕ. Η Αθήνα έδωσε τη μάχη ώστε σε αυτό το δεύτερο σημείο (Άρθρο 17 του SAFE) να εισαχθεί μία πρόβλεψη (στηριζόμενη στο Άρθρο 212 ΣΛΕΕ) που θα «φωτογραφίζει» την πιθανή χρήση του κανόνα της ομοφωνίας, αν και όλα θα κριθούν όταν έρθει η ώρα υπογραφής τέτοιων συμφωνιών. Άλλωστε, η Νομική Υπηρεσία του Συμβουλίου της ΕΕ κατέβαλε έντονη προσπάθεια να αποτρέψει υπερβολικά ρητές αναφορές στις προβλέψεις των Συνθηκών ώστε να μη… δέσει τα χέρια της Κομισιόν. Και επιπλέον, οι διαβεβαιώσεις της Επιτροπής προς την ελληνική πλευρά ότι θα σεβαστεί τα περί ομοφωνίας θα μπορούσαν πολύ εύκολα να ανατραπούν αν η ατμόσφαιρα σε επίπεδο κρατών-μελών αλλάξει έτι περαιτέρω. Όλα αυτά θα είχαν σοβαρή επίπτωση σε πιθανή μελλοντική συμμετοχή της Τουρκίας σε φιλόδοξα προγράμματα όπως το European Defence Industrial Program (EDIP).

To αφήγημα του αναντικατάστατου εταίρου 

Παρά τις εκατέρωθεν κραυγές στη συντριπτική μερίδα του ελληνικού Τύπου, το ζήτημα της συμμετοχής της Τουρκίας στην ευρωπαϊκή άμυνα και ασφάλεια ξεπερνά κατά πολύ την εμπλοκή της, είτε σε διακυβερνητικό είτε σε καθαρά εμπορικό επίπεδο, σε κοινές προμήθειες. Αυτό που εντυπωσιάζει και θα έπρεπε να απασχολεί τους λήπτες αποφάσεων στην Αθήνα όχι μόνο στην κυβέρνηση, αλλά και πέραν αυτής, είναι η μεθοδική προσπάθεια της Άγκυρας να καταστήσει τον εαυτό της απαραίτητο (γιατί όχι και αναντικατάστατο) εταίρο για την επόμενη ημέρα της ευρωπαϊκής άμυνας. Αυτό συνιστά το αφήγημα (narrative) της Άγκυρας και έχει βασιστεί σε μία πολυεπίπεδη στρατηγική, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στη δράση και στη ρητορική της πολιτικής της ηγεσίας (με κεντρικούς πομπούς του μηνύματος τον πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και τον πολυτάλαντο υπουργό Εξωτερικών Χακάν Φιντάν), αλλά επίσης στη δουλειά υποδομής σε επίπεδο δεξαμενών σκέψης (think tanks) και όχι μόνο. 

Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι εδώ και αρκετούς μήνες έχουν εμφανιστεί σε σειρά think tanks τόσο στις Βρυξέλλες όσο και στη Γερμανία (ενδεικτικά αναφέρουμε τα European Council for Foreign Relations, German Marshall Fund of the United States, Carnegie Europe, Center for Applied Turkish Studies, Atlantic Council, International Institute for Strategic Studies, Chatham House), εκθέσεις και έρευνες που υποστηρίζουν το τουρκικό αφήγημα του αναντικατάστατου και απαραίτητου εταίρου για τη δημιουργία μίας νέας αρχιτεκτονικής ασφαλείας στην εποχή Τραμπ. 

Το τουρκικό αφήγημα, επεξεργασμένο με πολύ «ραφιναρισμένο» τρόπο, φαντάζει άρτιο και αποτελεί, όσο κι αν ακούγεται υπερβολικό, παράδειγμα προς μίμηση. Συνίσταται σε τρεις πυλώνες.

Ουκρανία, αμυντική βιομηχανία και στρατηγική τοποθέτηση 

Ο πρώτος πυλώνας είναι να σβηστούν οι αρνητικές εντυπώσεις της τουρκικής στάσης στο Ουκρανικό Ζήτημα σε σχέση με τη συμμόρφωση της Άγκυρας με τις κυρώσεις της Δύσης κατά της Ρωσίας και γενικότερα με την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας (ΚΕΠΠΑ) της ΕΕ. Η άποψη που πλέον επικρατεί στα κέντρα λήψης αποφάσεων στις Βρυξέλλες, αλλά και στις ευρωπαϊκές καγκελαρίες, είναι ότι η Τουρκία έχει διαδραματίσει θετικό ρόλο στο Ουκρανικό Ζήτημα −λόγω α) της ορθής εφαρμογής της Σύμβασης του Μοντρέ και της αποτροπής μετατροπής της Μαύρης Θάλασσας σε «ρωσική λίμνη», β) της παροχής στρατιωτικής βοήθειας στην Ουκρανία ήδη από την αρχή του πολέμου (πώληση drones Bayraktar) αλλά και σε άλλες ανατολικοευρωπαϊκές χώρες− και ότι μπορεί να συμβάλει στην επίτευξη εκεχειρίας και τερματισμού του πολέμου ως συνομιλητής και των δύο πλευρών.

Ο δεύτερος πυλώνας είναι η αμυντική της βιομηχανία, που αναμφίβολα συγκαταλέγεται πλέον στις κορυφαίες παγκοσμίως. Η Άγκυρα επένδυσε στον τομέα αυτό με συγκροτημένο τρόπο και ανταμείφθηκε. Πλέον, οι επιλογές της είναι πολλές, διότι ακόμη και αν το SAFE δεν προχωρήσει (για λόγους που δεν μπορούν να αναλυθούν εδώ), οι σχέσεις που έχει διαμορφώσει με κράτη-μέλη όπως η Γερμανία, η Πολωνία, η Ρουμανία, και φυσικά η Ιταλία (περιπτώσεις εταιρειών Piaggio και Leonardo), θα είναι ιδιαίτερα επωφελείς.

Τέλος, ο τρίτος πυλώνας είναι και ο σπουδαιότερος. Αφορά στη στρατηγική τοποθέτηση της Τουρκίας στον νέο γεωπολιτικό χάρτη ως μίας χώρας-γέφυρας στην ενιαία γεωγραφική περιοχή της Μεσογείου, της Μαύρης Θάλασσας και της Κεντρικής Ασίας. Το θέμα δεν είναι μόνο τα δάνεια του SAFE. Το πρόβλημα επί του οποίου πολλοί εθελοτυφλούν είναι ότι η γειτονική μας χώρα εξακολουθεί να διατηρεί αναλλοίωτες τις διεκδικήσεις της εναντίον της Ελλάδος, αλλά παράλληλα επιδιώκει να διαδραματίσει κεντρικό ρόλο στους νέους εμπορικούς διαδρόμους που θα συνδέουν την Ανατολή (Κίνα) με τη Δύση, παρακάμπτοντας τη Ρωσία, κερδίζοντας παράλληλα μία θέση στην τράπεζα μίας «συμμαχίας προθύμων» που θα λειτουργεί ως διευθυντήριο, υποκαθιστώντας ή και παραγκωνίζοντας τους κοινοτικούς θεσμούς. Όλα αυτά ενώ μοιάζει να βρίσκει κανάλι επαφής με την κυβέρνηση Τραμπ, διατηρώντας και μία «στρατηγική αυτονομία» που θα της επιτρέπει να προχωρά σε αντισυμβατικές κινήσεις όπως π.χ. η είσοδός της στους BRICS.

Η νέα τουρκική πρόκληση έχει χαρακτηριστικά πολύ ευρύτερα από όσα ως σήμερα γνωρίζαμε. Και το ανησυχητικό στοιχείο είναι ότι δεν μοιάζουμε προετοιμασμένοι να αντεπεξέλθουμε.

*Ο Άγγελος Αλ. Αθανασόπουλος είναι διευθυντής Τύπου στο Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα (ΕΛΚ) στις Βρυξέλλες. Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν κείμενο είναι αυστηρά προσωπικές.