Μια φαντασμαγορική ρεγκάτα;
Αντί για την συνηθισμένη παρέλαση των αθλητών, στην τελετή έναρξης των 33ων Θερινών Ολυμπιακών Αγώνων του Παρισιού 2024 οι διοργανωτές πραγματοποίησαν μια ρεγκάτα κατά μήκος του Σηκουάνα, στην οποία οι 206 εθνικές αποστολές με τους 10.500 αθλητές διέσχισαν την καρδιά του Παρισιού πλέοντας πάνω με 85 σκάφη, σε μια διαδρομή 6 ολόκληρων, ατελείωτων χιλιομέτρων. Η ζωντανή μετάδοση, με τη χρήση 120 καμερών, αν και εντυπωσιακή ως εγχείρημα σε επίπεδο οργάνωσης παραγωγής, μάλλον αδίκησε το υπερθέαμα.
Το Παρίσι 2024, ωστόσο, ήδη αποτελεί ορόσημο στην ιστορία του θεσμού, καθώς για πρώτη φορά η τελετή έναρξης των θερινών Ολυμπιακών Αγώνων εκτελέστηκε στον αστικό ιστό της πόλης που τη φιλοξενεί. Και το Παρίσι δεν είναι μια τυχαία πόλη. Είναι η πόλη του φωτός, των διεθνών εκθέσεων των αρχών του 20ου αιώνα, η Μέκκα της μόδας, η πρωτεύουσα της γαλλικής κουζίνας, η πόλη του έρωτα, η πατρίδα της belle epoque και των κλασικών αριστουργημάτων των ευρωπαϊκών γραμμάτων, η μήτρα της σύγχρονης δημοκρατίας. Το Παρίσι τίμησε την κληρονομιά του, απλώς το έκανε με τρόπο μελλοντο-κεντρικό και όχι παρελθοντο-λατρευτικό. Οι Γάλλοι δεν προσέγγισαν το παρελθόν τους ως τοτέμ. Μπορεί να διαφωνήσει κανείς με την αισθητική προσέγγιση και τη σκηνοθεσία, αλλά κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι αυτή ήταν μια βαθύτατα πολιτική τελετή.
Τί είδαμε και τί σημαίνει: πολιτιστικά references, συμβολισμοί και highlights
Επίκεντρο της τελετής ήταν βεβαίως ο Πύργος του Άιφελ, ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα τοπόσημα στον κόσμο. Χτισμένος το 1889 με αφορμή τον εορτασμό της επετείου των 100 χρόνων από την Γαλλική Επανάσταση, φέρει ιδιαίτερο συμβολισμό για τους ίδιους τους Γάλλους. Η τελετή συμπεριέλαβε περισσότερες αναφορές από αυτές που προλάβαινε κανείς να καταγράψει, ακόμα και νοερά. Αναφορές στη Γαλλική επανάσταση, το γαλλικό hip hop, τους μετανάστες που ζουν στη χώρα (π.χ. στο πρόσωπο του Αλγερινού Ζιζού και των παιδιών που μεταφέρουν την Ολυμπιακή φλόγα), τους υπονόμους του Παρισιού, άρρηκτα συνδεδεμένους με την κλασσική γαλλική λογοτεχνία και ειδικά στους «Άθλιους» του Ουγκό, τον μυστηριώδη μασκοφόρο που κάνει παρκούρ πάνω στις στέγες της πόλης, με την ηχητική αναφορά στο «Φάντασμα της Όπερας», το μυθιστόρημα του Γκαστόν Λερού, αλλά με το πέρασμα της ώρας μας θυμίζει και τον «άνθρωπο με το Σιδηρούν Προσωπείο», του Αλέξανδρου Δουμά. Η Lady Gaga τραγουδά καμπαρέ τιμώντας το περίφημο Moulin Rouge, στο οποίο οι Γάλλοι επιμένουν και με δεύτερο καλλιτεχνικό δρώμενο με το εμβληματικό Can-Can, ενώ μας έρχονται στο νου οι αφίσες των παραστάσεων των παρισινών καμπαρέ που ζωγράφιζε ο Ανρί ντε Τουλούζ-Λωτρέκ.
Οι κάμερες μας οδηγούν στις σκαλωσιές της Παναγίας των Παρισίων και τις προσπάθειες αναστήλωσης ενός από τους σημαντικότερους ναούς στον κόσμο, όχι μόνο εξαιτίας της αρχιτεκτονικής του ή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Βίκτωρος Ουγκό, αλλά και εξαιτίας του καθοριστικού ρόλου που έπαιξε ο ναός στην εξέλιξη της παιδείας στην Ευρώπη την εποχή της μετάβασης από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Όσο η Μαλιανής καταγωγής R & B σταρ Aya Nakamura τραγουδάει ντυμένη στα χρυσά, εισερχόμενοι στα άδυτα του Louis Vuitton και στο χυτήριο όπου δημιουργήθηκαν τα φετινά μετάλλια, παρακολουθούμε έναν φόρο τιμής στην τάξη των τεχνητών. Οι Γάλλοι εξυμνούν τη Γαλλική επανάσταση μέσα από μια ζωντανή αναπαράσταση του διάσημου πίνακα του Ευγένιου Ντελακρουά «Η ελευθερία που οδηγεί το λαό», και ακούμε σε heavy metal εκδοχή τραγουδισμένη από την τραγουδίστρια της όπερας Marina Viotti και σε ενορχήστρωση των Gojira το τραγούδι-σύμβολο της Επανάστασης, “Ah, Ça ira”, δηλαδή ‘όλα θα πάνε καλά’, ενώ δεκάδες αποκεφαλισμένες Μαρία-Αντουανέττες τραγουδάνε στα μπαλκόνια κρατώντας τα κεφάλια τους. Οι Γάλλοι παίζουν με τις λέξεις, τις εικόνες και τις μουσικές, σχολιάζοντας μέσα από τις πολιτισμικές αναφορές του παρελθόντος τους το παρόν όλων μας.
Αμέσως μετά ακολουθεί μια ωδή στην γαλλική ερωτική λογοτεχνία, αφού ένα non binary ménages à trois φλερτάρει στους διαδρόμους της πανέμορφης Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας, ξεφυλλίζοντας διάσημες ποιητικές συλλογές. Παράλληλα, στους δρόμους του Παρισιού μια παρέα που θυμίζει gay pride ερωτοτροπεί απενοχοποιημένα κάτω από τη βροχή. Σε έναν εξαιρετικά απαιτητικό μουσικό διάλογο, η ορχήστρα της δημοκρατικής φρουράς τζαμάρει με την Aya Nakamura. Οι κάμερες μας οδηγούν στο εσωτερικό του Λούβρου. Οι non binary εραστές κάνουν ένα πέρασμα από τη Νίκη της Σαμοθράκης και την Αφροδίτη της Μήλου και εισέρχονται στις αίθουσες με μερικά από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα της παγκόσμιας ζωγραφικής, αλλά τα κάδρα είναι κενά, καθώς οι φιγούρες έχουν δραπετεύσει για να χαζέψουν από τα παράθυρα του θρυλικού μουσείου την τελετή που εκτυλίσσεται στους δρόμους του Παρισιού. Έξω, οι γλυκιές μελωδίες του Debussy έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τις ζητωκραυγές των αθλητών. Τα συναισθήματα μπλέκουν με τους αιώνες. Το 1900, χρονιά που το Παρίσι διοργάνωσε την πρώτη Ολυμπιάδα του αλλά και τη Διεθνή Έκθεση, έκθεση-σταθμό ως προς τις τεχνολογικές ανακαλύψεις της εποχής, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στην ιστορία ο ομιλών κινηματογράφος. 124 χρόνια αργότερα, παρακολουθούμε τους αγώνες ζωντανά από τις οθόνες μας σε ολόκληρο τον πλανήτη.
Από μπροστά μας περνούν αναφορές για τον Ιούλιο Βερν, που σχεδόν ονειρεύτηκε τον κόσμο στον οποίο ζούμε σήμερα, τον Μικρό Πρίγκηπα, αλλά και τα Μinions, δημιουργίες του Γάλλου σκηνοθέτη Pierre Cofin. Η Μόνα Λίζα αναδύεται από τον καθαρισμένο πλέον Σηκουάνα και η Γαλλίδα mezzo soprano με καταγωγή από τη Γουαδελούπη Axelle Saint-Cirel τραγουδά τη Μασσαλιώτιδα, τον γαλλικό εθνικό ύμνο, επίσης πνευματικό παιδί της γαλλικής επανάστασης. Η οθόνη γράφει Sororité, δηλαδή γυναικεία αδελφοσύνη. 10 χρυσά αγάλματα αναδύονται από τον ποταμό. Οι Γάλλοι τιμούν 10 σπουδαίες Γαλλίδες με ηχητική υπόκρουση τον εθνικό τους ύμνο. Ισχυρότερο statement υπέρ της γυναίκας δεν θα μπορούσε να γίνει. Όλη η τελετή είναι μια ωδή στη γυναίκα, τις θηλυκότητες, τη διαφορετικότητα, τη συμπερίληψη, την αποδοχή του ‘άλλου’, του καινούριου, του πανανθρώπινου. Ξαφνικά ακούγεται το «Final countdown», που στο ελληνικό κοινό προκαλεί εντελώς διαφορετικούς συνειρμούς από ό,τι στον υπόλοιπο πλανήτη, εκτός ίσως από τους Ρώσους, και βλέπουμε στους δέκτες μας τη σημαία της ΕΕ. Μα φυσικά η χώρα-στυλοβάτης της ΕΟΚ προβάλλει το σύμβολο της ευρωπαϊκής ενότητας. Η αναφορά αποτελεί αναμφίβολα φόρο τιμής σε δύο εκ των ιδρυτών της Ένωσης και συντακτών των ιδρυτικών συνθηκών, Ρομπέρ Σουμάν και Ζαν Μονέ.
Ένα glamorous catwalk εμφανίζεται στις οθόνες μας. Παρίσι χωρίς μόδα άλλωστε δεν γίνεται. Την αναπαράσταση του Μυστικού Δείπνου από drag queens στο κέντρο αυτής της πασαρέλας διαφορετικότητας ντύνει μουσικά η plus size, λεσβία ακτιβίστρια DJ Barbara Butch, που παίζει Eurodance, την ευρωπαϊκή δηλαδή εκδοχή της ηλεκτρονικής μουσικής του Chicago και του Detroit η οποία αναδύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και μεσουράνησε στα ‘90’s, και εκτείνεται από disco και house μέχρι rave και techno. Party music, party people. Η ηλεκτρονική μουσική και η κουλτούρα της έχουν ως επίκεντρο την αγάπη για τον συνάνθρωπο, την ειρηνική συνύπαρξη, την ελευθερία στην πνευματική έκφραση και τον συντονισμό με τη φύση και τους ρυθμούς της. Οι χορευτές πάνω στις φορτηγίδες χορεύουν δίχως αύριο, όπως άλλωστε έκανε ολόκληρη η GEN X στα rave parties των ‘90’s. Ένας ΑμεΑ χορευτής πετάει τις πατερίτσες του και εκτελεί άψογα φιγούρες break dance. Αμέσως μετά ακούμε το Imagine του John Lennon. «Στεκόμαστε και ζητάμε την Ειρήνη» γράφουν οι Γάλλοι στην οθόνη. Μια έφιππη υπαξιωματικός της Χωροφυλακής ντυμένη με μεταλλικό σκελετό, ιππεύοντας ένα επίσης μεταλλικό άλογο, διασχίζει τον Σηκουάνα κρατώντας την Ολυμπιακή φλόγα. Στόχος των διοργανωτών ήταν να «αναπαραστήσει το Ολυμπιακό πνεύμα και τη Σεκουάνα», τη θεά του ποταμού. Εμένα μου θύμισε την Ζαν ντ’ Αρκ. Αλλά το καλό με την τέχνη αυτό είναι. Ο καθένας είναι ελεύθερος να σκεφτεί ό,τι θέλει.
Τα δύο αδιαμφισβήτητα highlights της βραδιάς εντοπίζονται στο κλείσιμο. Ο βωμός είναι ένα αερόστατο το οποίο η φλόγα ανυψώνει στον ουρανό, φόρος τιμής στους πρωτοπόρους της επιστήμης και της τεχνολογίας αλλά και στην ανθρώπινη νόηση χάρη στην οποία ο άνθρωπος έκαμψε τους κανόνες της φυσικής για να φτάσει σε μέρη που η φύση του δεν του επιτρέπει. Η καθολικά αποδεκτή κορυφαία στιγμή της τελετής ήταν η συγκλονιστική Σελίν Ντιόν, η οποία διοχετεύοντας Εντίθ Πιάφ, ύμνησε τη θυσία για τον έρωτα με φόντο ένα βρεγμένο πιάνο.
Οι ιδέες και το διακύβευμα
Οι τελετές έναρξης υπήρξαν ανέκαθεν μια πλατφόρμα αφήγησης του εθνικού αφηγήματος κάθε διοργανώτριας χώρας. Οι Γάλλοι θέλησαν να στήσουν μια συμπεριληπτική γιορτή. Δεν δίστασαν να αναμείξουν το τότε με το τώρα τους, θεμελιώνοντας τα προτάγματα του παρόντος πάνω σε αυτά του παρελθόντος, ή μάλλον δημιουργώντας μια νοερή ιστορική γραμμή που τα ενώνει. Με αυτή την τελετή τοποθετούνται ξεκάθαρα, σε μια εξαιρετικά τεταμένη πολιτικά περίοδο για αυτούς, αμέσως μετά τις προεδρικές εκλογές που λίγο έλειψε να αναδείξουν την άκρα δεξιά σε δύναμη εξουσίας στη χώρα που εγκαθίδρυσε την πρώτη σύγχρονη δημοκρατία. Ταυτόχρονα, στήνοντας μια γιορτή συμπερίληψης, οι Γάλλοι απευθύνονται σε όλο τον δυτικό κόσμο για να του υπενθυμίσουν ποιος είναι ο πυρήνας του, όχι με το βλέμμα στραμμένο στο παρελθόν αλλά στο φαντασμαγορικό τώρα και το συναρπαστικό αύριο: liberté, égalité, fraternité αλλά στο σήμερα. Ποια είναι τα σύγχρονα προτάγματα; Ποιες κοινωνικές ομάδες δεν απολαμβάνουν αυτές τις τρεις θεμελιώδεις αξίες της σύγχρονης δημοκρατίας; Ποιες δεν έχουν πρόσβαση, ποιες υποφέρουν από συστημικό ρατσισμό, σεξισμό και κοινωνικό αποκλεισμό; Είμαστε όλες και όλοι αδέλφια. Όχι μόνο οι λευκοί, άρρενες, ετερόφυλοι.
Τα μεθοδολογικά ‘λάθη’
Οι Γάλλοι διοργανωτές, στην προσπάθειά τους να υλοποιήσουν αυτό το μεγαλόπνοο καλλιτεχνικό δρώμενο σε αυτή την πόλη-κόσμημα, υπέπεσαν σε μεθοδολογικά λάθη, που τους κόστισαν την καθολική σαγήνευση του τηλεοπτικού κοινού. Το πρώτο μεθοδολογικό λάθος ήταν η γεωγραφική υπερέκταση. Αν και η ιδέα της αξιοποίησης του μαγευτικού παρισινού αστικού τοπίου ήταν αρχικά πολλά υποσχόμενη, λειτούργησε ως μειονέκτημα καθώς η τελετή απλώθηκε σε υπερβολικό βαθμό, με αποτέλεσμα το θέαμα ‘να κρεμάει’ εξαιτίας της μεγάλης διάρκειας των δράσεων. Το 2ο μεθοδολογικό λάθος είναι άμεση και μοιραία συνέπεια του 1ου. Η ανάμιξη της παρέλασης των αθλητών με τα καλλιτεχνικά δρώμενα δεν εφαρμόστηκε τόσο ως επιδίωξη μιας πρωτοπόρας προσέγγισης στην τελετή έναρξης, όσο ως λύση για να ‘γεμίσει’ ο χρόνος που απαιτούνταν για τη μετακίνηση των σκαφών ώστε να μην ‘κρεμάνε’ τα πλάνα με τα πλοιάρια σε αυτή την ατελείωτη νηοπομπή. Τα καλλιτεχνικά μέρη δηλαδή λειτούργησαν ως fillers της παρέλασης. Το τρίτο μεθοδολογικό λάθος, το οποίο οι Γάλλοι παρουσίασαν ως βαθιά καινοτομία είναι η ίδια η μεταφορά της τελετής εκτός σταδίου. Παρότι το Παρίσι είναι μαγευτικό, η εμπειρία ενός καλλιτεχνικού δρώμενου σε χώρο οριοθετημένο, όπου ο κόσμος είναι τοποθετημένος με εγγύτητα σε παρατεταγμένες θέσεις και άρα μπορεί να βιώσει τη μαζικότητα της εκδήλωσης εξασφαλίζει ένα σημαντικό πλεονέκτημα. Τη συναισθηματική ανάταση που προσφέρει το μαζικό βίωμα. Ο Emil Durkheim περιέγραψε το φαινόμενο συλλογικού αναβρασμού κατά τη διάρκεια συλλογικών συνευρέσεων ως απαραίτητο συστατικό για την επιβίωση και την ευημερία των ατόμων, οι οποίες στηρίζονται στους πολιτιστικούς πόρους των κοινωνιών και στην κοινωνική συμμετοχή, την οποία πρέπει να (ανα)βιώνουν περιοδικά μέσω των συλλογικών συνελεύσεων.
Σύμφωνα με την έρευνα του Δημήτρη Ξυγαλατά, Αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Ανθρωπολογίας του Πανεπιστήμιου του Κονέκτικατ, συγγραφέα του «The Burning Saints», υπάρχει μια αρχέγονη σύνδεση μεταξύ των χορευτικών τελετουργικών και της ανθρώπινης ψυχολογίας, η οποία φανερώνεται με τέλειο τρόπο σε μαζικά καλλιτεχνικά δρώμενα. Ο πρωτοπόρος ανθρωπολόγος, συνδυάζοντας τις σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους με την ανθρωπολογία, πραγματοποίησε για περισσότερο από μια δεκαετία πειράματα σε αναστενάρηδες και χορευτικές ομάδες στην Ελλάδα και την Ισπανία, προσπαθώντας να εντοπίσει μετρήσιμα δεδομένα που θα του επέτρεπαν να ερμηνεύσει επιστημονικά τι συμβαίνει στο ανθρώπινο σώμα κατά τη διάρκεια χορευτικών τελετουργικών. Καλωδιώνοντας χορευτές και κοινό και καταγράφοντας τους παλμούς της καρδιάς αλλά και τα εγκεφαλικά τους κύματα, απέδειξε ότι οι παλμοί της καρδιάς των χορευτών συντονίζονται όχι μόνο μεταξύ τους, αλλά και με αυτές των θεατών. Το ακόμα συγκλονιστικότερο είναι ότι συντονίζονται τα εγκεφαλικά κύματα όλων των παρευρισκόμενων.
Η γαλλική τελετή έναρξης ήταν εγκεφαλική, πολιτική και απαιτητική για τους θεατές. Σίγουρα ενόχλησε τα πολιτικά συντηρητικά μέρη του κοινού και ίσως απογοήτευσε τους ρομαντικούς που περίμεναν κάτι λιγότερο πρωτοπόρο και περισσότερο συναισθηματικό. Ας μη βιαστούμε να την καταδικάσουμε ωστόσο. Οι Γάλλοι χθες πήραν μια πολύ σημαντική θέση στα πράγματα. Και το έκαναν Live μπροστά σε 1 δις. τηλεθεατές.