Το νέο ειρηνευτικό σχέδιο του Ντόναλντ Τραμπ για τη Γάζα υπόσχεται αυτό που κάθε Αμερικανός πρόεδρος από το 1967 επιδίωξε και κανείς δεν πέτυχε: τερματισμό του πολέμου μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων. Κωδικοποιημένο σε είκοσι σημεία, προβλέπει απελευθέρωση ομήρων, ανταλλαγή κρατουμένων, σταδιακή αποχώρηση του Ισραήλ από τη Γάζα, αφοπλισμό της Χαμάς, ανάπτυξη διεθνούς/αραβικής δύναμης σταθεροποίησης, διοίκηση από «Παλαιστίνιους τεχνοκράτες» υπό διεθνή επίβλεψη και, σε βάθος χρόνου και υπό προϋποθέσεις, «οδικό χάρτη» για παλαιστινιακό κράτος. Ωστόσο, η αλληλουχία των αναγκαίων προϋποθέσεων για τη μετάβαση από το πρώτο στάδιο (εκεχειρία) στο τελικό (ειρηνική συνύπαρξη και κρατική παλαιστινιακή υπόσταση) καθιστά το σχέδιο πρακτικά ανέφικτο.

Εφικτά και ανέφικτα

Ας ξεκινήσουμε από το μόνο ρεαλιστικά εφικτό στάδιο: μια περιορισμένη συμφωνία ανταλλαγής Ισραηλινών ομήρων και Παλαιστινίων κρατουμένων, συνοδευόμενη από προσωρινή εκεχειρία. Πρόκειται για ένα χρήσιμο πρώτο βήμα: παγώνει τις εχθροπραξίες για ένα διάστημα και επιτρέπει τη διοχέτευση της τόσο αναγκαίας ανθρωπιστικής βοήθειας. Πέρα όμως από αυτό, το υπόλοιπο σχέδιο είναι έωλο.

Το επόμενο κρίσιμο στάδιο προβλέπει τον αφοπλισμό της Χαμάς − αναλογία που συχνά παραπέμπει στη Βόρεια Ιρλανδία και τον IRA. Η σύγκριση δεν είναι δόκιμη. Για τη Χαμάς, ο ένοπλος βραχίονας είναι όρος ύπαρξης. Χωρίς οπλισμό δεν υφίσταται· δεν προβλέπεται ούτε η μετεξέλιξη της Χαμάς σε αμιγώς πολιτικό κόμμα τύπου Σιν Φέιν. «Αφοπλισμός» ισοδυναμεί με αυτοδιάλυση, άρα είναι πρακτικά ανέφικτος. Το παράδειγμα του Λιβάνου μετά το 2006 είναι διδακτικό: η Χεζμπολάχ δεν διαλύθηκε, αναδιοργανώθηκε και προσαρμόστηκε. Από την άλλη πλευρά, το Ισραήλ δεν προτίθεται να αποσύρει πλήρως τις δυνάμεις του, ούτε να παραιτηθεί από το δικαίωμα επανεισόδου αν η Χαμάς δεν αφοπλιστεί και δεν αποκλειστεί από τη διοίκηση. Οι δύο αυτοί όροι δεν μπορούν να ικανοποιηθούν ταυτόχρονα. Πλήρης αποχώρηση χωρίς αφοπλισμό της Χαμάς θα εκληφθεί εσωτερικά ως πολιτική ήττα. Αντιστρόφως, αφοπλισμός χωρίς αξιόπιστες εγγυήσεις μη επανάληψης ισραηλινών επιχειρήσεων ισοδυναμεί με αυτοκτονία για τη Χαμάς. Αυτός ο φαύλος κύκλος οδηγεί σε αδιέξοδο: η Χαμάς δεν παραδίδει τα όπλα αν δεν αποχωρήσει ο ισραηλινός στρατός σε μόνιμη βάση, και το Ισραήλ δεν αποχωρεί αν δεν αφοπλιστεί η Χαμάς.

Τεχνοκρατική διοίκηση και διεθνής δύναμη σταθεροποίησης

Το σχέδιο Τραμπ επιχειρεί να σπάσει αυτόν τον φαύλο κύκλο με δύο μηχανισμούς: την ανάπτυξη μιας «διεθνούς/αραβικής δύναμης σταθεροποίησης» και τη δημιουργία «τεχνοκρατικής» παλαιστινιακής διοίκησης χωρίς εμπλοκή της Χαμάς. Στην πράξη, και οι δύο μηχανισμοί είναι προβληματικοί. Καμία αραβική χώρα δεν έχει δεσμευθεί μέχρι στιγμής, ούτε έχει αποσαφηνιστεί το μέγεθος και η αποστολή της «δύναμης σταθεροποίησης». Οι περισσότερες χώρες θέτουν όρους που καθιστούν την αποστολή σχεδόν αδύνατη: να μη διεξάγονται αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις κατά της Χαμάς, να μη λειτουργεί η ειρηνευτική δύναμη σε συνεργασία με ισραηλινές υπηρεσίες ασφαλείας, να υπάρχει ουσιαστικός αμερικανικός ρόλος και −προ της ανάπτυξης− αξιόπιστη παλαιστινιακή διοίκηση στη Γάζα. Τα κράτη του Κόλπου ούτε διαθέτουν εμπειρία σε ειρηνευτικές αποστολές ούτε δείχνουν την απαιτούμενη πολιτική βούληση, συνεπώς η συμμετοχή τους θα είναι συμβολική. Η Αίγυπτος και η Ιορδανία έχουν σοβαρούς εσωτερικούς περιορισμούς και δεν επιθυμούν να «κληρονομήσουν» τη Γάζα. Από τις μουσουλμανικές χώρες, η Τουρκία διαθέτει ικανότητα και προθυμία, αλλά η ισραηλινή αποδοχή τουρκικής στρατιωτικής παρουσίας στη Γάζα είναι αμφίβολη.

Αντίστοιχα, οι «τεχνοκράτες» χωρίς θεσμούς, μηχανισμούς διοίκησης, ασφάλεια και μισθοδοσία δεν μπορούν να κυβερνήσουν αποτελεσματικά. Αυτά −έστω ελλιπώς− υπάρχουν μόνο στην Παλαιστινιακή Αρχή (ΠΑ). Όμως το Ισραήλ έχει αποκλείσει ρητά ρόλο της ΠΑ στη Γάζα, ενώ σημαντικό τμήμα των Παλαιστινίων τη θεωρεί διεφθαρμένη. Αν αποκλειστούν Χαμάς και ΠΑ, ποιος έχει τη νομιμοποίηση να διοικήσει μια κατεστραμμένη περιοχή άνω των δύο εκατομμυρίων κατοίκων που θα απαιτήσει δεκάδες δισ. δολάρια για ανοικοδόμηση; Ούτε «διεθνείς επιτροπές» ούτε «συμβούλια δωρητών» μπορούν να υποκαταστήσουν κρατικές λειτουργίες σε τέτοια κλίμακα.

Παγίδα ή υπόσχεση; 

Η πολιτικά ευρηματική συνεισφορά του σχεδίου είναι ο «οδικός χάρτης» για ενδεχόμενη ίδρυση παλαιστινιακού κράτους. Παρουσιάζεται ως ένδειξη επιρροής του Λευκού Οίκου σε μια ισραηλινή κυβέρνηση που αντιτίθεται στη λύση των «δύο κρατών». Στην πράξη, όμως, το κείμενο είναι γεμάτο αιρέσεις: όλα εξαρτώνται από το αν η ισραηλινή πλευρά θα αισθάνεται ασφαλής και από το αν οι Παλαιστίνιοι θα υλοποιήσουν όσες μεταρρυθμίσεις απαιτήσει το Ισραήλ. Χρονοδιάγραμμα δεν υπάρχει, δεσμευτικά κριτήρια δεν προσδιορίζονται, εγγυήσεις δεν προβλέπονται. Για τους Παλαιστινίους, αυτό μοιάζει περισσότερο με παγίδα παρά με υπόσχεση. Ο «οδικός χάρτης» είναι στρωμένος με τόσες νάρκες, που η υλοποίησή του είναι ανέφικτη. Η λύση των «δύο κρατών» όμως έχει μετατραπεί σε πολιτικό ευχολόγιο: όλοι την επικαλούνται, όλοι όμως γνωρίζουν ότι δεν μπορεί να υλοποιηθεί , ενώ η συζήτηση εναλλακτικών λύσεων αποφεύγεται διότι τρομάζει.

Ακόμη πιο προβληματικός είναι ο μηχανισμός εφαρμογής. Ποιος θα κρίνει τις παραβιάσεις; Ποιος θα επιβάλλει κυρώσεις και με ποιον τρόπο; Τι θα συμβεί αν μια παραστρατιωτική ομάδα τύπου «Ισλαμική Τζιχάντ» αρχίσει να εκτοξεύει ρουκέτες ή αν συνεχιστεί η επέκταση εποικισμών στη Δυτική Όχθη; Χωρίς σαφείς κανόνες εμπλοκής, κλιμάκωση κυρώσεων και αξιόπιστο διαιτητή με πραγματική ικανότητα επιβολής, η συμφωνία είναι θνησιγενής και η εκεχειρία εύθραυστη.

Η νέα Μέση Ανατολή 

Πέρα όμως από τη Γάζα, η σύγκρουση έχει ήδη αναδιαμορφώσει τον γεωπολιτικό χάρτη της Μέσης Ανατολής. Σε διάστημα δύο ετών το περιφερειακό σύστημα ασφάλειας έχει αλλάξει. Ακόμη κι αν η Χαμάς επιβιώσει, είναι ουσιωδώς αποδυναμωμένη. Η Χεζμπολάχ έχει δεχθεί σημαντικά πλήγματα, ενώ ο Λίβανος παραμένει πολιτικά εύθραυστος. Στη Συρία, οι ισορροπίες έχουν διαταραχθεί ριζικά, με την Τουρκία να ασκεί αυξημένη επιρροή σε τμήματα του συριακού χώρου. Το Ιράν έχει δεχθεί σοβαρά πλήγματα και προσπαθεί να ανασυνταχθεί, ενώ οι πυρηνικές φιλοδοξίες του έχουν προσωρινά ψαλιδιστεί.

Παράλληλα, έχει πληγεί η αξιοπιστία των ΗΠΑ στην περιοχή. Πολλές αραβικές χώρες αμφιβάλλουν πλέον για την αξιοπιστία της αμερικανικής αμυντικής ομπρέλας. Επιδιώκουν μεν την αμερικανική προστασία, δεν είναι όμως βέβαιες ότι μπορούν να την προεξοφλήσουν. Βλέπουν ένα Ισραήλ να ενεργεί με αυξανόμενη αυτονομία και μια Ουάσινγκτον που είτε δεν θέλει είτε δεν μπορεί να το συγκρατήσει. Η ισραηλινή στρατιωτική δράση σε πολλαπλά μέτωπα −από τη Συρία έως το Κατάρ− ενίσχυσε την εντύπωση στον αραβικό κόσμο ότι το Ισραήλ επιδιώκει περιφερειακή ηγεμονία. 

Ως αποτέλεσμα, παρατηρείται κύμα στρατηγικών «αντιστάθμισης»:

−Η Σαουδική Αραβία υπέγραψε αμυντική συμφωνία με το Πακιστάν, με σαφείς υπαινιγμούς για πυρηνική συνεργασία.

−Κράτη του Κόλπου άνοιξαν ή αναθέρμαναν διαύλους με την Κίνα.

−Το Ριάντ προχώρησε σε διπλωματική ύφεση με την Τεχεράνη, επιδιώκοντας αποκλιμάκωση.

Συμπέρασμα: η γεωπολιτική ρευστότητα στη Μέση Ανατολή έχει αυξηθεί. Το σχέδιο Τραμπ για τη Γάζα αποτελεί ένα θετικό πρώτο βήμα, μια εκεχειρία σε συνδυασμό με απελευθέρωση ομήρων, αλλά δεν επιλύει το παλαιστινιακό πρόβλημα. Το πιθανότερο είναι ότι η εκεχειρία θα έχει ημερομηνία λήξης − όπως είχαν και οι προηγούμενες. Παράλληλα, το Ισραήλ δύσκολα θα επιτρέψει σε Χεζμπολάχ και Ιράν να ανασυνταχθούν ανενόχλητα. Συνεπώς δεν αποκλείεται νέα ανάφλεξη στα μέτωπα του Λιβάνου και του Ιράν τους προσεχείς μήνες. Με άλλα λόγια, όλα τα μέτωπα στη Μέση Ανατολή παραμένουν ανοιχτά και η γεωπολιτική κατάσταση ρευστή.

*Ο Αθανάσιος Πλατιάς είναι ομότιμος καθηγητής Στρατηγικής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και πρόεδρος στο Συμβούλιο Διεθνών Σχέσεων.