To ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία πριν από δύο χρόνια, μετά τη ρωσική εισβολή της 24^ης Φεβρουαρίου, αποτέλεσε ένα σημείο καμπής για τον πλανήτη. Οι ευρύτερες γεωπολιτικές και οικονομικές προεκτάσεις της ανάφλεξης αυτής επανέφεραν δύσκολα ερωτήματα για το παρόν και το μέλλον της παγκοσμιοποίησης: Έχει επέλθει το τέλος της; Βαίνουμε προς μία μεταβαλλόμενη παγκοσμιοποίηση και. αν ναι, ποια θα είναι τα χαρακτηριστικά της;

Το τέλος της παγκοσμιοποίησης που γνωρίζαμε

Η υπερ-παγκοσμιοποίηση που κυριάρχησε στον πλανήτη από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 ως τα τέλη της δεκαετίας του 2010, πέρα από τα θετικά σημεία της με την ελεύθερη ροή αγαθών, τεχνολογίας και εργαζομένων, δημιούργησε και πολλαπλές ανισότητες. Ανισότητες μεταξύ Παγκόσμιου Βορρά και Νότου, αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων χωρών, ανισότητες ακόμη και σε περιφερειακό επίπεδο (Ευρώπη) που αποτέλεσαν και αιτία πρόσφατων κρίσεων. 

Ο πόλεμος στην Ουκρανία λειτούργησε ως «επιταχυντής» των τάσεων από-παγκοσμιοποίησης στον πλανήτη, οι οποίες όμως δεν εμφανίστηκαν το 2022. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-08, το Brexit και η εκλογή Τραμπ το 2016, ο εμπορικός πόλεμος ΗΠΑ – Κίνας και η κρίση COVID-19 ήταν κρίκοι σε μία αλυσίδα επισφράγισης του τέλους του μοντέλου παγκοσμιοποίησης των περασμένων ετών. Αρκετές φωνές στη διεθνή δημόσια σφαίρα έσπευσαν να κάνουν λόγο για «θάνατο» της παγκοσμιοποίησης, θέση η οποία αποδεικνύεται υπερβολική και βιαστική. Αναμφίβολα όμως το μοντέλο της άκρατης, και πολλές φορές άνευ όρων, νεοφλελεύθερης παγκοσμιοποίησης των προηγούμενων δεκαετιών, σε μία εποχή όξυνσης των διεθνών ανταγωνισμών πλέον και σε έναν διαμορφούμενο πολυπολικό κόσμο, οδηγείται αναπόφευκτα σε μία νέα φάση. 

Γεωπολιτικές εντάσεις, γεωοικονομικός κατακερματισμός και διεθνής συνεργασία

Οι κυρώσεις της Δύσης απέναντι στη Ρωσία οδήγησαν τη Μόσχα στην ενίσχυση των σχέσεων με την Κίνα. Ταυτόχρονα, ο ανταγωνισμός Ουάσιγκτον και Πεκίνου εμπεδώνουν την ύπαρξη των δύο ανταγωνιστικών μπλοκ στον πλανήτη. Οι κινήσεις των BRICS+ για ενίσχυση της θέσης τους στην παγκόσμια οικονομία, σε μία ευθεία αμφισβήτηση της μεταπολεμικής πολυμέρειας Ηνωμένων Πολιτειών – Ευρώπης αποτελεί χαρακτηριστικό σημείο της νέας πραγματικότητας. 

Η διεθνής συνεργασία και η ενίσχυση της πολυμέρειας σε μία εποχή πολλαπλών κρίσεων (γεωπολιτικές εντάσεις, πληθωριστικές πιέσεις, κ.ά.) και ιστορικών προκλήσεων (κλιματική – ενεργειακή μετάβαση, τεχνητή νοημοσύνη και ψηφιακή μετάβαση) αποτελούν εκ νέου βασικές προϋποθέσεις για την υπέρβαση και τη διαχείρισή τους, αντίστοιχα. Ένα από τα βασικά συμπεράσματα του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ στο Νταβός ήταν ότι «η συνεργασία είναι πολύπλευρη και μπορεί να συνυπάρχει με τον ανταγωνισμό». Η συνύπαρξη ασφαλώς δεν αποτελεί καθόλου εύκολο στόχο σε ένα παγκόσμιο γεωπολιτικό τοπίο το οποίο θα μπορούσε να παρομοιαστεί με «ναρκοπέδιο». Σε πρόσφατη ανάλυσή του, ο επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ Pierre – Olivier Gourinchas επισήμανε, παραθέτοντας σχετικά στοιχεία, ότι ο γεωοικονομικός κατακερματισμός αρχίζει να επηρεάζει εμπόριο και κλιματική προσαρμογή. Οι κρίσεις σε Ερυθρά Θάλασσα και Παναμά και οι επιπτώσεις τους στο παγκόσμιο εμπόριο, με νωπές ακόμα τις μνήμες της διατάραξης των παγκόσμιων εφοδιαστικών αλυσίδων τόσο κατά την πανδημική κρίση όσο και από τις αναταράξεις του πολέμου στην Ουκρανία, αποτυπώνουν την ευθραυστότητα της παγκόσμιας οικονομίας. 

Η σημασία των εκλογών του 2024

Μία αβεβαιότητα όμως που είναι πολύ πιθανό να ενισχυθεί και από πολιτικούς παράγοντες μέσα στους επόμενους μήνες. Πάνω από τέσσερα δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο θα σπεύσουν στις κάλπες το 2024, με τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ (5 Νοεμβρίου), τις ευρωεκλογές στις χώρες της ΕΕ (6-9 Ιουνίου) και τις γενικές εκλογές στην Ινδία (κάπου μεταξύ Mαρτίου και Μαΐου) να είναι οι πλέον σημαντικές. Ενδεχόμενη επανεκλογή του Donald Trump στις Ηνωμένες Πολιτείες και ισχυρή άνοδος της ακροδεξιάς στις ευρωεκλογές θα έχουν προεκτάσεις τόσο για τη Δύση όσο και γενικότερα για την παγκόσμια οικονομία. Η ενίσχυση της Alt Right θα σημάνει αναμφίβολα ευρύτερο γεωοικονομικό κατακερματισμό, περισσότερο προστατευτισμό και οικονομική περιχαράκωση, καθώς και αποδυνάμωση της πολυμέρειας και των διεθνών οργανισμών ως πρωταρχικών πυλώνων αντιμετώπισης των διεθνών ζητημάτων. 

Η «νέα» παγκοσμιοποίηση που θα προκύψει αναπόφευκτα θα συνιστά μία αποτύπωση των υφιστάμενων συνθηκών στο παγκόσμιο πολιτικό και οικονομικό επίπεδο. Η τάση δείχνει μία «προσαρμογή» της παγκοσμιοποίησης προς το τοπικό επίπεδο (glocalisation) αλλά και εφαρμογή της a la carte, μεταξύ χωρών ή μπλοκ χωρών που μοιράζονται κοινούς στόχους και επιδιώξεις. Ωστόσο, με τις αβεβαιότητες της εποχής της «πολυκρίσης» η εμπέδωσή του νέου χαρακτήρα της παγκοσμιοποίησης θα απαιτήσει χρόνο.

* Ο Βαγγέλης Βιτζηλαίος είναι Συντονιστής του Κύκλου Διεθνών & Ευρωπαϊκών Αναλύσεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ, Υποψήφιος Διδάκτωρ Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς