Το να λέμε ότι η νέα κανονικότητα αποτελείται από συνεχείς ανατροπές ή ότι η αβεβαιότητα καταλήγει να έχει γίνει τρόπος ζωής –γεωπολιτικά, οικονομικά, τεχνολογικά, ακόμη ακόμη κοινωνικά– δεν είναι πλέον αρκετό. Όπως δεν είναι αρκετό το να συνειδητοποιούμε ότι η αναζήτηση προσαρμοστικότητας και η οικοδόμηση μηχανισμών ανθεκτικότητας/resilience καταλήγει να αποτελεί προτεραιότητα. Παντού.

Χρειάζεται και να έχουμε διαμορφώσει μια διαυγή αντίληψη για το ποιες είναι οι προκλήσεις μπροστά μας. ποια η φύση τους και η έκτασή τους. ποιες οι πιθανές επόμενες εξελίξεις. Μπορούμε, εν συνεχεία, να διαφωνήσουμε ή και να αντιπαρατεθούμε ως προς τη μορφή της απάντησης που θα δίνεται –σε κάθε επίπεδο– στις προκλήσεις. Όμως η ακτινογράφησή τους είναι πρώτη προτεραιότητα. Και χρειάζεται να γίνει «με τα μάτια ερμητικά ανοιχτά» προς το μέλλον. Προσπερνώντας την ανθρώπινη τάση να προβάλλουμε –απλώς– το παρελθόν και τα αντανακλαστικά μας που διαμορφώθηκαν έως τώρα.

Υπ’ αυτή την έννοια, το ειδικό αυτό τεύχος της Οικονομικής Επιθεώρησης που κρατάτε στα χέρια σας, όπως κάθε χρόνο πλέον, επιδιώκει να φωτίσει πτυχές των όσων θα μας απασχολήσουν το επερχόμενο έτος, αλλά και πιο μακροπρόθεσμα, σε ένα πλέγμα θεμάτων.

Ανατολή και Δύση, Δύση και Ανατολή

Γιατί, αλήθεια, μετά και τη νέα Εθνική Στρατηγική Ασφαλείας των ΗΠΑ και τα όσα σχεδόν καταφρονητικά αναφέρει περί Ευρώπης, ποια καταλήγει να είναι η έννοια της Δύσης; Και ποια άραγε από τις δύο πλευρές του Ατλαντικού τη χρειάζεται περισσότερο; Περνώντας δε στο άλλο σημείο του ορίζοντα, πόσο πιθανό είναι ο 21ος αιώνας να ανήκει στην Ασία; Ή στους ιστούς και τις διασυνδέσεις που την ενώνουν με τον υπόλοιπο κόσμο; Κι αν η ιστορία τόσο της Δύσης όσο και της Ανατολής μάς δείχνει ότι οι χώρες και οι άνθρωποι ευδοκιμούν όταν ανοίγονται προς τους άλλους, και όχι όταν κλείνονται στον εαυτό τους, πώς μπορεί κανείς να προσεγγίσει την παρούσα συνθήκη του αυξανόμενου προστατευτισμού (οικονομικά, πολιτικά, κοινωνικά);  

Στεριά, θάλασσα, τεχνολογία 

Στο παρελθόν, οι πρωτοπόροι της γεωπολιτικής μιλούσαν για τη στεριά και τη θάλασσα ως κομβικούς διαμορφωτικούς παράγοντες που ωθούν τον άνθρωπο, τον στεριανό και τον θαλασσοδαρμένο αντιστοίχως, σε ένα συγκεκριμένο, διαφορετικό κάθε φορά, ανθρωπολογικό-πολιτισμικό πρότυπο. Θα μπορούσε άραγε κανείς να υποστηρίξει το ίδιο για την τεχνολογία και τον ψηφιακό μας κόσμο; Ποιες θεμελιώδεις αναφορές, που σχετίζονται με το αθεματοποίητο αλλά θεμελιώδες υπόβαθρο της ύπαρξής μας, επηρεάζονται από την εισβολή της τεχνολογίας στη ζωή μας; Τι σημαίνει, για παράδειγμα, για την πρακτική της γραφής και της ανάγνωσης η ολοένα και αυξανόμενη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης και η συνεχής έκθεση σε βιντεογραφικό υλικό σύντομης διάρκειας; Μεταβαίνουμε άραγε από μια κοινωνία της γραφής, μια εγγράμματη κοινωνία, σε μια προφορική κοινωνία; 

Δημοκρατία και λαϊκισμός 

Και αν έχουν έτσι τα πράγματα, τι συνέπειες θα είχε μια τέτοια μετάβαση στο πολιτικό πεδίο; Στις δημοκρατικές λειτουργίες και στα δημοκρατικά αντανακλαστικά; Έχουν άραγε οι λαϊκιστές, η Ακροδεξιά και οι κάθε λογής δημοκόποι με τον συναισθηματικό τους λόγο κάποιο πολιτικό πλεονέκτημα σε αυτή τη νέα κατάσταση της οπτικής, οριζόντιας και βραχύχρονης πληροφόρησης; 

Υπάρχει βεβαίως και η άλλη όψη της τεχνολογίας. Αυτή που μπορεί να μετασχηματίσει ριζικά τη μορφή και την απόδοση των επιχειρήσεων, ιδίως της βιομηχανίας, και υπόσχεται ένα μέλλον πρωτοφανών τομών στην υγεία, τομών που μπορεί να οδηγήσουν σε κάποια χρόνια στη θεραπεία ασθενειών, μορφών απώλειας μνήμης, όρασης, δυνατότητας κίνησης κ.τ.λ… Θα δούμε κάτι τέτοιο στο άμεσο μέλλον; 

Ανασφάλεια, εντός και εκτός 

Πολύ πιο άμεσα κοντά μας, προς τα πού και πώς μπορούν να κινηθούν τα Ελληνο-Τουρκικά (εδώ, με το βάρος των προηγούμενων φάσεων να επανέρχεται συνεχώς με τρικλοποδιές…); Και η συζήτηση περί ανάπτυξης και επενδύσεων, πού ακριβώς μπορεί να στηριχθεί, ώστε να μην παραμείνει αυτό ακριβώς: συζήτηση; Η δε εγκατάσταση σε ένα συνεχές ανασφάλειας, τι ακριβώς σημαίνει σε επίπεδο ατόμων, στενών συνόλων/οικογένειας, κοινωνικών ομάδων/χωρών;

Τέχνη και ουτοπία 

Και η τέχνη σε αυτό το πλαίσιο του ύστερου τεχνο-καπιταλισμού; Ήδη από τα μέσα του περασμένου αιώνα οι δάσκαλοι της περίφημης Σχολής της Φρανκφούρτης υποστήριζαν ότι η τέχνη δεν αντιπροσωπεύει απλώς την υφιστάμενη κοινωνικο-οικονομική κατάστασης. Πολύ συχνά –και αυτό είναι μια από τις πλέον ουσιώδεις λειτουργίες της− διαδραματίζει έναν ουτοπικό ρόλο, ανοίγοντας ρήγματα και χαραμάδες για να δούμε αυτό που έρχεται ή, πιο σωστά, αυτό που μπορεί να έρθει. Ισχύει άραγε κάτι αντίστοιχο σήμερα; Τι απεικονίζει η σύγχρονη τέχνη; Στους πίνακες, στα υβριδικά έργα, που διαμορφώνονται με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης; Στα αρχιτεκτονικά κτίρια, αν θεωρήσουμε ότι και η αρχιτεκτονική έχει πάντοτε και έναν έντονα καλλιτεχνικό χαρακτήρα; 

Η ωμότητα της εποχής 

Ενδεχομένως ο αναγνώστης, κλείνοντας αυτό το έντυπο να παρατηρήσει: «Περισσότερα ερωτηματικά, παρά απαντήσεις/προτάσεις». Ίσως μάλιστα και να προσθέσει: «Λίγο παντού επιφυλάξεις, λιγότερες αναφορές σε τομές».

Σωστά. Όμως, αν θέλουμε μιαν ειλικρίνεια με τον εαυτό μας, μόνο ξεκινώντας να βλέπουμε την απαιτητική πολυπλοκότητα των πραγμάτων υπάρχει η πιθανότητα να ξεκαθαρίσει ο ορίζοντας μπροστά μας. 

Διανύουμε μια εποχή στην οποία τα πράγματα −τα λόγια, οι πράξεις, οι διατυπώσεις, οι συναναστροφές− αποκτούν βαθμηδόν μια ωμότητα και μια απολυτότητα που προσιδιάζει σε άλλες εποχές. Όλα συμβαίνουν ως εάν στον Πλανήτη Τραμπ να έχει απενοχοποιηθεί εντελώς η αφιλτράριστη επίδειξη δύναμης, ο απροκάλυπτος εξουσιασμός, η εύκολη βεβαιότητα, η δυνατότητα, εν τέλει, να υποστηρίξουμε και να κάνουμε ό,τι μας καπνίσει… Κι αυτό, από το ανώτατο δυνατό επίπεδο μέχρι το κατώτατο.

Για την ανατροπή των βεβαιοτήτων 

Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, το αίτημα του χρόνου, του χρόνου να χωνέψουμε όσα συμβαίνουν, του χρόνου να τα επεξεργαστούμε με κάποια νηφαλιότητα, του χρόνου να επιφυλαχθούμε για να τα συζητήσουμε, να προβληματιστούμε και να πλήξουμε τις βεβαιότητές μας, αποκτά, θα έλεγε κανείς, σχεδόν ανατρεπτικές προεκτάσεις. Καλή ανάγνωση και καλή χρονιά!