Το τεύχος του «Economist» της 21ης Ιανουαρίου (πριν το χτύπημα του Εγκέλαδου) φιλοξένησε ειδικό ένθετο για την Τουρκία, το οποίο μάλιστα πρόβαλε στο εξώφυλλο προειδοποιώντας για κίνδυνο δικτατορίας. Τα άρθρα του αφιερώματος αφορούσαν στις επικείμενες εκλογές, την κατάσταση της αντιπολίτευσης, τα σκάνδαλα για τα οποία κατηγορείται η οικογένεια του Ερντογάν, τη σχέση της Τουρκίας με το πολιτικό Ισλάμ, την εμπλοκή της στον πόλεμο της Συρίας, την εξωτερική της πολιτική και βέβαια την κατάσταση της οικονομίας της – αυτό και επιλέξαμε να παρουσιάσουμε.

Πριν από δύο χρόνια ο Μεχμέτ Αρσλάν –αρχιτέκτονας, κοντά στα σαράντα του– και η γυναίκα του Μεντίχα μπορούσαν να προσβλέπουν σε απόκτηση διαμερίσματος στην Πόλη. Αυτό δεν ισχύει πλέον. Ο μισθός του Μ. Αρσλάν αυξήθηκε μεν κατά 30% μέσα στην προηγούμενη χρονιά, όμως ο πληθωρισμός σημείωσε υπερδιπλάσια αύξηση.

Οι τιμές των κατοικιών αυξήθηκαν ακόμα περισσότερο, λόγω του κατασκευαστικού κόστους που καλπάζει, του περιορισμένου αποθέματος κατοικιών, καθώς και της εκτίναξης της ζήτησης – εξέλιξη που προέρχεται κυρίως από Τούρκους που ελπίζουν έτσι να προστατεύσουν τις αποταμιεύσεις τους από τον πληθωρισμό. Στο 12μηνο μέχρι τον περασμένο Οκτώβριο οι τιμές ακινήτων στην Πόλη εκτινάχθηκαν κατά 241% σύμφωνα με την εταιρεία συμβούλων Eudeksa.

Σήμερα πλέον ο μισθός του Μ. Αρσλάν μόλις που καλύπτει το νοίκι του ζευγαριού και τις λοιπές δαπάνες διαβίωσής τους. «Παραιτηθήκαμε από κάθε ελπίδα να αποκτήσουμε κάποτε σπίτι» εξηγεί.

Η πρώτη μετά τους σεισμούς δημοσκόπηση (Turkiye Raporu) κατέγραψε τον Ιανουάριο:

• Το ΑΚΡ (κόμμα του Ερντογάν) στο 33,7% (από 37,6%)
• Το CHP (αντιπολίτευση) στο 25,8% (από 24,9%)
• Το IYI (αντιπολίτευση) στο 13,9% (από 14,7%)
• Το HDP (κουρδικό) στο 11,2% (από 10,7%)
• Το ΜΗΡ (κυβερνητικός εταίρος) σταθερό στο 6,8% και τους αναποφάσιστους στο 13,9% (από 10,5%)

Αυτή η περιπέτεια αντικατοπτρίζει το πώς πήγε στραβά ένα οικονομικό πείραμα. Ο Πρόεδρος Ερντογάν θεωρεί ότι το φάρμακο για τον πληθωρισμό είναι το να γίνεται το χρήμα φθηνότερο. Τη χρονιά που μας πέρασε, έθεσε σε εφαρμογή αυτή τη θεωρία του – μια θεωρία την οποία οι οικονομολόγοι προσεγγίζουν περίπου όπως οι επιστήμονες αντιμετωπίζουν την αλχημεία.

Τη στιγμή που οι υπόλοιπες Κεντρικές Τράπεζες πάσχιζαν να συγκρατήσουν τον πληθωρισμό ανεβάζοντας τα επιτόκια, η τουρκική έκανε την αντίθετη κίνηση: περιέκοψε το κεντρικό της επιτόκιο κατά 10 μονάδες από τον Σεπτέμβριο του 2021, καταλήγοντας πλέον σε ένα επίπεδο 9%. Η κίνηση αυτή στήριξε την ανάπτυξη, που μπορεί να διατηρήθηκε στο 5% (μετά το 11% του 2021), ταυτοχρόνως όμως ώθησε τον πληθωρισμό στο δεύτερο υψηλότερο επίπεδο μεταξύ των χωρών του G20 (πλην Αργεντινής) και στο σχεδόν 13πλάσιο του θεωρητικού στόχου που είχε θέσει η Κεντρική Τράπεζα της Τουρκίας.

Η κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι η ακολουθούμενη πολιτική καθιστά ανταγωνιστικότερα τα τουρκικά προϊόντα, καθώς μειώνει το εργατικό κόστος, ενώ προσθέτει ότι η τόνωση της εγχώριας παραγωγής θα συμπιέσει τον πληθωρισμό. Καθώς ο πληθωρισμός προκύπτει επειδή πολύ λίγα χρήματα κυνηγούν πολύ λίγα αγαθά –αυτό λέει το εν λόγω επιχείρημα– οι τιμές θα αρχίσουν να υποχωρούν όσο θα παίρνει μπρος η εγχώρια παραγωγή. Και η αλήθεια είναι ότι οι τουρκικές εξαγωγές σημείωσαν αύξηση 13% το 2022, φθάνοντας σε νέο επίπεδο-ρεκόρ. Επειδή όμως η τουρκική οικονομία εξαρτάται εν πολλοίς από εισαγόμενες πρώτες ύλες, αντίστοιχα ισχυρή υπήρξε και η άνοδος των εισαγωγών – κατά 34% για το 2022. Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών απογειώθηκε, φθάνοντας τα 40 δισ. δολάρια (σχεδόν 5% του ΑΕΠ).

Ο,ΤΙ ΑΝΕΒΑΙΝΕΙ, ΚΑΤΕΒΑΙΝΕΙ

Η χρηματοδότηση ενός τόσο μεγάλου ελλείμματος γίνεται όλο και πιο δύσκολη υπόθεση. Οι δυτικοί επενδυτές αποφεύγουν πλέον την Τουρκία, αποθαρρυνόμενοι από την παλαβή νομισματική πολιτική της κυβέρνησης καθώς και από ανησυχίες για τα θέματα διαφθοράς και κράτους δικαίου. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις έχουν στερέψει, ενώ το ίδιο ισχύει και με τις εισροές για επενδύσεις χαρτοφυλακίου. Προκειμένου να καλύψει το κενό, η Τουρκία στρέφεται προς νέους φίλους. Η Κεντρική Τράπεζα έχει συνάψει swaps νομισμάτων ύψους 28 δισ. δολαρίων με την Κίνα, το Κατάρ, τη Νότια Κορέα και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Η Ρωσία έστειλε δισεκατομμύρια στην Τουρκία προκειμένου να χρηματοδοτήσει την κατασκευή πυρηνικού εργοστασίου, μέσω θυγατρικής της Rosatom. Η δε Gazprom, επίσης ενεργειακός γίγαντας της Ρωσίας, σκέφτεται να επιτρέψει στην Τουρκία να καθυστερήσει πληρωμές της για εισαγωγές φυσικού αερίου.

ΕΠΩΦΕΛΟΥΜΕΝΗ ΤΩΝ ΚΥΡΩΣΕΩΝ

Κάποια κεφάλαια κινούνται υπογείως. Τους πρώτους οκτώ μήνες του 2022, στους λογαριασμούς της Κεντρικής Τράπεζας τα τακτοποιητέα στοιχεία για «σφάλματα και παραλείψεις» κατέγραψαν πλεόνασμα 28 δισ. δολαρίων. Πολλά απ’ αυτά θεωρείται ότι θα πρέπει να είναι χρυσός και δολάρια Ρώσων που έχουν φύγει από τη χώρα τους προκειμένου να αποφύγουν την επιστράτευση, ή πάλι τις δυτικές κυρώσεις. Η Τουρκία έχει χρησιμοποιήσει το συναλλαγματικό της απόθεμα προκειμένου να στηρίξει τη λίρα, δηλαδή έχει εφαρμόσει μια πολιτική που οι οικονομολόγοι θεωρούν κάτι ανάλογο με το να ξεπουλάει κανείς τα ασημικά της οικογένειας. Η Κεντρική Τράπεζα πιστεύεται ότι πούλησε τουλάχιστον 100 δισ. από τα αποθεματικά της μέσα στο 2022. Αυτό βοήθησε στο να εκτονωθούν οι πιέσεις – όμως σε περιορισμένη μόνον έκταση. Η τουρκική λίρα υποτιμήθηκε κατά ένα πρόσθετο 30% έναντι του δολαρίου το 2022.

Αδυνατώντας να κρατήσει κεφάλι απέναντι στον Πρόεδρο Ερντογάν, η Κεντρική Τράπεζα και ο φορέας εποπτείας του τραπεζικού συστήματος επιχείρησαν να αποτρέψουν με την επιβολή νέων κανονισμών ένα νέο κύμα φυγής από τη λίρα. Ένας τέτοιος κανονισμός απαγορεύει στις επιχειρήσεις που διακρατούν ξένο συνάλλαγμα να διεκδικούν τη χορήγηση σ’ αυτές νέων δανείων. Άλλος πάλι υποχρεώνει τις τράπεζες εκείνες που θεωρείται ότι έχουν στα βιβλία τους ανεπαρκείς καταθέσεις σε λίρες να αγοράζουν έντοκα γραμμάτια, τα οποία αποφέρουν 10% – σαφώς λιγότερο από τον τρέχοντα πληθωρισμό. Αυτές και άλλες ανάλογες υποχρεωτικές ρυθμίσεις αποτρέπουν τις επιχειρήσεις αλλά και τους μέσους Τούρκους να εγκαταλείπουν τη λίρα περνώντας στο δολάριο. Την ίδια στιγμή, όμως, υποχρέωσαν τις τράπεζες να ξεκινήσουν να παρέχουν τις πιστώσεις τους μόνο με το δελτίο. Πολλοί εξαγωγείς και μικρομεσαίες επιχειρήσεις κολυμπάνε σε φθηνό δανεισμό, άλλες πάλι βρίσκονται ολότελα αποκλεισμένες.

Οι επικριτές του συστήματος θεωρούν ότι το νέο κανονιστικό πλαίσιο επιτρέπει να κατευθύνονται πιστώσεις προς όσους βρίσκονται πλησιέστερα προς την κυβέρνηση. Τα κόμματα της αντιπολίτευσης λένε ότι πρόκειται για μια συνταγή αναποτελεσματικότητας και ενίσχυσης της διαφθοράς. Όταν τα δάνεια τιμολογούνται 40 εκατοστιαίες μονάδες χαμηλότερα από τον πληθωρισμό, τότε ακόμα και οι ζημιογόνες επιχειρήσεις μπορούν να ανθούν στο μέτρο που έχουν πρόσβαση σε πιστώσεις. Για τους ευτυχείς ολίγους, το να πλουτίσουν ποτέ δεν υπήρξε ευκολότερο. Στην Άγκυρα τρέχουν οι φήμες ότι ένα κύμα αξιωματούχων της Προεδρίας διαμεσολαβεί μεταξύ ευνοούμενων εταιρειών και κρατικών τραπεζών.

Στο μέτρο όμως που οι πιστώσεις άρχισαν να στερεύουν, ο Πρόεδρος Ερντογάν στράφηκε στην απευθείας τόνωση της οικονομίας ενόψει εκλογών. Έχει βέβαια κάποια περιθώρια άνεσης: το δημόσιο χρέος της Τουρκίας, κινούμενο στο 40% του ΑΕΠ, είναι χαμηλότερο απ’ ό,τι των περισσότερων ευρωπαϊκών χωρών ̇ η κυβέρνηση προσέφερε πρόωρη συνταξιοδότηση σε 2,3 εκατομμύρια εργαζόμενους ̇ έταξε 600 δισ. λίρες για επιδοτήσεις στην ενέργεια ̇ υποσχέθηκε ότι θα χτιστούν 500.000 νέες κατοικίες μέσα στην επόμενη 5ετία ̇ τον Ιανουάριο αύξησε τον κατώτατο μισθό κατά 55% , τους μισθούς των δημοσίων υπαλλήλων κατά 30%. Πλην όμως ο πληθωρισμός θα έχει σβήσει όλες αυτές τις παροχές πριν από τον Ιούνιο – λόγος για τον οποίο ο Πρόεδρος Ερντογάν επιτάχυνε τις κάλπες.

Η ΑΝΘΙΣΗ ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΠΡΟΗΓΗΘΕΙ

Όλα αυτά δημιουργούν δυσάρεστη σύγκριση με τις αρχές της δεκαετίας του 2000, τότε δηλαδή που οι πολιτικές Ερντογάν είχαν βοηθήσει στο να ξεκινήσει μια φάση οικονομικής άνθισης στην Τουρκία. Οι μεταρρυθμίσεις που είχαν προχωρήσει με ταχύτητα μετά την οικονομική κρίση του 2001 –η οποία άλλωστε εκτόξευσε και τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στην εξουσία– είχε προσγειώσει τον πληθωρισμό σε μονοψήφια ποσοστά, και τούτο μετά από δεκαετίες. Η οικονομία είχε απογειωθεί: μεταξύ 2002 και 2007, η τουρκική οικονομία κατέγραφε ετήσια ανάπτυξη 6,9% σε πραγματικούς όρους κατά μέσο όρο, ενώ μεταξύ 2010 και 2015 εκινείτο με ετήσιο ρυθμό 7,4%.

Περί το 1/3 του πληθυσμού ζούσε το 2002 κάτω από το όριο της φτώχειας, όπως αυτή προσδιοριζόταν από την Παγκόσμια Τράπεζα για τις χώρες μεσαίου εισοδήματος – δηλαδή 5,50 δολάρια/ημέρα (σε δολάρια 2011). Το 2018 πλέον, το ποσοστό αυτό είχε υποχωρήσει στο 8,5%. Οι ξένες επενδύσεις, οι οποίες μέχρι το 2001 ουδέποτε είχαν ξεπεράσει το 1 δισ. δολαρίων σε ετήσια βάση, έφτασαν πλέον τα 22 δισ. το 2017. Τουρκικές κατασκευαστικές και τουρκικά προϊόντα ξεδιπλώνονταν ανά την Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Το ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στο εργατικό δυναμικό είχε αυξηθεί σε 32,5% το 2021, έναντι του 25,3% του 2005 – παραμένοντας ωστόσο στο χαμηλότερο επίπεδο μεταξύ των χωρών ΟΟΣΑ.

Σήμερα, πολλά από τα κέρδη αυτά έχουν εξανεμιστεί. Πριν από μια δεκαετία, ο Πρόεδρος Ερντογάν υποσχόταν ότι η Τουρκία θα έχει καταστεί μια από τις δέκα μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου μέχρι το 2023, ενώ το κατά κεφαλήν εισόδημα θα αυξανόταν από τις 11.300 δολάρια στις 25.000. Έκτοτε, όμως, η οικονομία έπεσε από τη 17η στη 19η θέση, ενώ το μέσο κατά κεφαλήν εισόδημα συρρικνώθηκε στα 9.600 δολάρια.

Την τελευταία 2ετία, η κατακόρυφη άνοδος των τιμών και η υποχώρηση των πραγματικών μισθών επαναφέρει εκατομμύρια Τούρκους στη φτώχεια. Η ανάπτυξη έχασε τον συμπεριληπτικό της χαρακτήρα, καθώς η νέα οικονομία Ερντογάν δημιουργεί περισσότερους χαμένους παρά κερδισμένους, με αποτέλεσμα να έχει εξαχνωθεί μεγάλο μέρος της μεσαίας τάξης. Όποιος βρεθεί να έχει κερδίσει τις εκλογές, αυτός θα βρεθεί μπροστά σε μεγάλες προκλήσεις […]. Οι περισσότεροι αναλυτές συμφωνούν ότι το οικονομικό μοντέλο Ερντογάν δεν μπορεί να συνεχιστεί. Κάτι θα σπάσει. Τα swaps επί συναλλάγματος και τα κεφάλαια από Ρωσία μπορεί μεν να στηρίξουν τη λίρα μέχρι τις εκλογές, όχι όμως για πολύ περισσότερο. Χωρίς επιστροφή στην οικονομική ορθοδοξία, στην επόμενη στροφή καρα δοκεί νέα συναλλαγματική κρίση και νέα απογείωση του πληθωρισμού. Η κυβέρνηση ίσως χρειαστεί να εισαγάγει ελέγχους στην κίνηση κεφαλαίων προκειμένου να σταματήσει την αιμορραγία.

Βέβαια, οι οικονομολόγοι δεν παύουν να λένε ότι οι μακροπρόθεσμες προοπτικές για την Τουρκία παραμένουν λαμπρές. Η αναζήτηση λιγότερο εκτεταμένων εφοδιαστικών αλυσίδων συνεπάγεται μια ευκαιρία ανταγωνισμού της Τουρκίας με την Κίνα όσον αφορά τη λειτουργία της ως κόμβου προμηθειών προς την Ευρώπη. Μια ευρύτερη τελωνειακή ένωση με την ΕΕ –κίνηση η οποία καθυστερεί λόγω ανησυχιών για το επίπεδο δημοκρατίας στην Τουρκία– ασφαλώς θα βοηθούσε προς μια τέτοια κατεύθυνση.

Η χώρα μπορεί να σεμνύνεται ότι διαθέτει καλύτερες υποδομές, συμπεριλαμβανο μένων αεροδρομίων, γεφυρών, τούνελ αλλά και νοσοκομείων –που όλα τους χτίστηκαν υπό τη διακυβέρνηση Ερντογάν– σε σύγκριση και με αρκετές χώρες της ΕΕ. Οι τουρκικές επιχειρήσεις και τράπεζες έχουν αντέξει οικονομικές θύελλες και παλαβές προσεγγίσεις οικονομικής πολιτικής. Ο τομέας των νέων τεχνολογιών διαθέτει σημαντικές προοπτικές: η Τουρκία έχει να προβάλει ήδη 6 «μονόκερους» (startups με αξία ήδη άνω του 1 δισ. δολαρίων), ενώ πριν από τρία μόλις χρόνια δεν είχε κανένα. Και τα δημογραφικά στοιχεία λειτουργούν προς όφελός της: μέχρι το έτος 2040, υπάρχουν εκτιμήσεις ότι ο πληθυσμός θα φτάσει τα 100 εκατομμύρια. Με την εφαρμογή σωστής πολιτικής, η οικονομία της θα μπορούσε όντως να σπάσει το φράγμα των 10 μεγαλύτερων στον κόσμο στον ίδιο χρονικό ορίζοντα.

Όμως, την εξέλιξη αυτή μπλοκάρει η οικονομική κακοδιαχείριση. Μια αρνητική επίπτωση είναι η ήδη παρατηρούμενη διαρροή ανθρώπινου δυναμικού, το brain drain. Τα καλύτερα μυαλά της Τουρκίας, καθώς δεν μπορούν να εξασφαλίσουν αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης στην πατρίδα, σπεύδουν να αναζητήσουν καλύτερη τύχη αλλού. Τουλάχιστον 30.000 ειδικοί του λογισμικού και 1.400 γιατροί λέγεται ότι έχουν μεταναστεύσει το 2021. Μια έρευνα που διεξήχθη το καλοκαίρι του 2022 έδειξε ότι 82% των Τούρκων ηλικίας μεταξύ 17 και 30 θα μετανάστευαν αν είχαν αυτή τη δυνατότητα. Για τους νέους της Τουρκίας, το «μακροπρόθεσμο»θα ήταν καλό να έρθει αύριο.