Είναι οι θρησκείες πολύ επιτυχημένες επιχειρήσεις όπως τα βραβευμένα εστιατόρια; Ανταγωνίζονται μεταξύ τους σε προσφορές για τους πιστούς, όπως οι πάροχοι κινητής τηλεφωνίας; Ο Βρετανός καθηγητής Οικονομικών Πολ Σίμπραϊτ, που διδάσκει στο Ινστιτούτο Βιομηχανικής Οικονομίας και στη Σχολή Οικονομικών του πανεπιστημίου της Τουλούζης, πέρασε τα τελευταία δέκα χρόνια αναλύοντας από οικονομική σκοπιά πώς οι θρησκείες έγιναν τόσο ισχυρές στον σύγχρονο κόσμο. Με αφορμή το τελευταίο βιβλίο του Divine Economy, η Οικονομική Επιθεώρηση συζητά με τον συγγραφέα για την κρυφή δυναμική του δόγματος, τις τεχνικές θρησκευτικού μάρκετινγκ και το προφίλ των πιστών.

Μετατρέποντας μια ιστορία αποτυχίας σε αφήγημα επιτυχίας

Στο βιβλίο σας παραλληλίζετε τις θρησκείες με τις επιχειρήσεις. Και σίγουρα «πουλούν» καθησυχαστικές απαντήσεις σε υπαρξιακά προβλήματα, όπως ο φόβος του θανάτου. Πώς προέκυψε η ιδέα ότι μία εκκλησία μπορεί να λειτουργεί ως εταιρεία;

Οι παρατηρήσεις πάνω στη θρησκεία ξεκίνησαν στα εφηβικά μου χρόνια. Η σκέψη να εμβαθύνω ήρθε μετά από μία συζήτηση με έναν φίλο που είχε διαβάσει ένα άλλο βιβλίο μου, πριν από 20 χρόνια, το Μεγάλο Πείραμα: Ο Συνεταιρισμός με Αγνώστους (Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Κλειδάριθμος), μια φυσική ιστορία της οικονομικής ζωής. Ήταν μία μελέτη για τους τρόπους που συνεργάζονται οι ανθρώπινες κοινωνίες, θέτοντας στην «καρδιά» του θέματος το ζήτημα της εμπιστοσύνης. Πώς εμπιστευόμαστε άλλους ανθρώπους για να συνεργαστούμε μαζί τους; Ο Τζουζέπε ήταν ειλικρινής μαζί μου. Μου είπε: «Μου άρεσε το βιβλίο σου, αλλά όχι τόσο όσο θα ήθελα. Οι άνθρωποι στο βιβλίο σου είναι πολύ λογικοί και προσεκτικοί, τους λείπει το πάθος, το σεξ δεν παρουσιάζεται ως κάτι σημαντικό, και φαίνεται να μη διέπονται από κάποια ιδεολογία ή θρησκεία». Είχε πολύ δίκιο και πέρασα το πρώτο μισό της επόμενης 20ετίας γράφοντας ένα βιβλίο για τα φύλα και τη σεξουαλικότητα, και το δεύτερο μισό ετοιμάζοντας το βιβλίο για τη θρησκεία. Μπορώ να βγω έξω και να παραγγείλω μια κούπα καφέ από κόκκους που έχουν καλλιεργηθεί στην Αιθιοπία. Έχει συντελεστεί ένα εκπληκτικό ταξίδι μέχρι να φτάσει στην κούπα μου, στο οποίο εμπλέκονται χιλιάδες άτομα και δεν το σκέφτομαι καν. Και όμως έχουν μεσολαβήσει άνθρωποι που αισθάνονται την ανάγκη να ανήκουν σε κάποια κοινότητα. Και αυτό παίζει πολύ μεγάλο ρόλο στις σύγχρονες κοινωνίες. Οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να πάρουν μέρος σε πολέμους ή να δωρίσουν μεγάλο κομμάτι της περιουσίας τους, εξαιτίας της ρητορικής των θρησκειών. Ένιωσα πως αυτό ήταν το μεγάλο κομμάτι που έλειπε από την εικόνα που προσπαθούσα να σκιαγραφήσω.

Υπάρχουν εκκλησίες που έχουν μεγαλύτερα κέρδη από εταιρείες τεχνολογίας, όπως επισημαίνετε, και μάλιστα για ένα προϊόν που δεν χρειάζεται καν R&D, έρευνα και ανάπτυξη. Ο ανταγωνισμός είναι βέβαια σκληρός αλλά πάρα πολλές θρησκείες φαίνεται να τα πηγαίνουν καλά. Πού κρύβεται κατά τη γνώμη σας η δύναμη των θρησκειών; Γιατί τους είναι τόσο εύκολο να πλουτίσουν και μάλιστα συχνά χωρίς έλεγχο ή φορολογία;

Πρώτα από όλα δεν είναι εύκολο. Μου θυμίζει αυτή την παρανόηση πολλών ανθρώπων πως είναι εύκολο να κερδίσει κανείς χρήματα από ένα εστιατόριο. Δεν είναι. Οι περισσότερες εταιρείες εστίασης αποτυγχάνουν. Το ίδιο ισχύει και με τις θρησκευτικές επιχειρήσεις. Τα θρησκευτικά «κινήματα» αποτυγχάνουν. Εμείς βλέπουμε μόνο το ελάχιστο ποσοστό των θρησκειών που τα έχουν καταφέρει. Μερικές φορές από τύχη, και άλλες φορές επειδή διαθέτουν ένα αποτελεσματικό πλάνο και όραμα. Και όντως πλουτίζουν σε ακραίο βαθμό, εν μέρει επειδή μπορούν να διευρύνουν την κλίμακά τους μέσα από την επιτυχία τους − οι πιστοί έχουν ανάγκη να νιώθουν πως αποτελούν κομμάτι μιας επιτυχημένης θρησκείας, δεν θέλουν να ανήκουν σε κάτι αποτυχημένο. Στο κεφάλαιο για τα αφηγήματα, εξηγώ πώς κάποιες πολύ ισχυρές θρησκείες, ο χριστιανισμός και το σιιτικό ισλάμ, κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα επιτυχημένο επιχειρηματικό μοντέλο στη βάση μιας φαινομενικής αποτυχίας, τον θάνατο του ιδρυτή τους. Κατάφεραν να μεταστρέψουν μια ιστορία αποτυχίας σε ένα αφήγημα επιτυχίας.

Το ζήτημα της εμπιστοσύνης 

Ποιες είναι οι αρετές ενός επιτυχημένου ιερέα «πωλητή»; Ενός CEO θρησκευτικού ηγέτη;

Κατά μία έννοια, αυτός ή αυτή −και πρέπει να θυμόμαστε ότι συνήθως πρόκειται για άνδρες, παρότι έχουν υπάρξει πολύ επιτυχημένες γυναίκες εξίσου− πρέπει να εμπνέει εμπιστοσύνη. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Στην πρόσφατη ιστορία έχουμε πολλά παραδείγματα που αυτή η εμπιστοσύνη γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης. Για παράδειγμα στις υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης στην Καθολική Εκκλησία, οι εκκλησίες είναι «γεμάτες» με κακούς ανθρώπους, αλλά αυτό που συχνά αγνοούμε είναι πως σχεδόν όλοι οι δράστες που προέβησαν σε αυτές τις ειδεχθείς κακοποιήσεις τα κατάφεραν γιατί, είτε αυτοί, είτε οι προκάτοχοί τους, είχαν θέσει γερά θεμέλια εμπιστοσύνης. Λίγοι διέπονται από την παθολογική επιθυμία να εμπιστεύονται τους πάντες. Οι περισσότεροι από εμάς έχουμε ένα ιδιαίτερα ανεπτυγμένο και εξελιγμένο σκεπτικό, δεν εμπιστευόμαστε οποιονδήποτε, μόνο κάποιον που καταφέρνει να μας «κερδίσει». Αυτό κάνουν και οι επιτυχημένες θρησκείες. Κερδίζουν την εμπιστοσύνη μας, και αυτό δεν το πετυχαίνουν απλώς με αποσπάσματα από τη Βίβλο, την Μπαγκαβάτ Γκίτα ή το Κοράνι. Είναι προϊόν δουλειάς, δεν κληροδοτείται. Αλλά βέβαια βλέπουμε πως από τη στιγμή που ένα θρησκευτικό κίνημα τα καταφέρνει, ξεκινά franchise εμπιστοσύνης, προσλαμβάνοντας ιερείς, ιμάμιδες, γκουρού, που, κατά κάποιο τρόπο, «καβαλούν το κύμα». Και ορισμένοι, με τη σειρά τους, χρησιμοποιούν την κεκτημένη εμπιστοσύνη για να εκμεταλλευτούν τους πιστούς. Όμως ένας καλός κήρυκας ή ιερέας πρέπει να κερδίσει την εμπιστοσύνη.

Ποια είναι τα κίνητρα των πνευματικών ταγών πίσω από μία «ευπώλητη» θρησκεία;

Είναι σημαντικό να σημειώσουμε πως οι άνθρωποι ιδρύουν θρησκείες ή τις ασπάζονται για πολλούς διαφορετικούς λόγους. Οι πνευματικοί ηγέτες δεν έχουν όλοι ως στόχο το κέρδος. Κάποιοι ίσως, αλλά σίγουρα όχι όλοι. Ο αλτρουισμός, η επιθυμία επίδειξης, η επιθυμία για δύναμη, η συμπόνια για τους αδύναμους, η υπερβολική λίμπιντο, όλοι αυτοί είναι λόγοι στην τεράστια γκάμα των κινήτρων τους. Σημαντικό είναι το περιβάλλον που διαμορφώνουν και ο ανταγωνισμός. Πρέπει να είναι σε θέση να παράγουν κέρδος για να συνεχίσουν. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως αυτή της Καθολικής Εκκλησίας, μπορούν να συντηρηθούν από τα περιουσιακά στοιχεία που έχουν ήδη συγκεντρώσει οι εκκλησίες. Φραγκισκανοί μοναχοί μπορούσαν να ζήσουν χάρη στα έσοδα της εκκλησίας, και κάποιος είχε τη δυνατότητα να εστιάσει στην ηγεσία και τη διοίκηση, χωρίς να νοιάζεται για τα χρήματα. Είναι όμως πολύ πιο δύσκολο να ιδρύσει κανείς μια δική του εκκλησία σε μία πόλη της Αφρικής, ή ακόμα και στις ΗΠΑ, αν δεν απασχολείται από το οικονομικό σκέλος. Γιατί πρέπει το «σόου» να συνεχιστεί. Πολλές τέτοιες εκκλησίες που ανοίγουν, σαν μικρά εστιατόρια, μετά από λίγο εξαφανίζονται. Υπάρχει όμως και ένας δεύτερος τρόπος για να αναδειχθεί κανείς σε θρησκευτικό ηγέτη. Αντί να ανοίξει τη δική του «επιχείρηση» στα προάστια, μπορεί να ενταχθεί σε κάποιο υπάρχον franchise. Εκεί ενδεχομένως το κίνητρο δεν είναι τα χρήματα, αλλά το χειροκρότημα. Είναι εθιστικό. Χιλιάδες άνθρωποι στην εκκλησία να κρέμονται από τα χείλη σου όταν απευθύνεις ένα πετυχημένο κήρυγμα. Δεν υπάρχει απλώς «θρησκευτικότητα». Πρόκειται για ένα ψυχολογικό πλέγμα που αντιδρά με τη θρησκεία με πολλούς τρόπους και σε πολλά επίπεδα. Αν θέλαμε να «μετρήσουμε» αυτό το συναίσθημα, θα είχαμε πολύ διαφορετικά αποτελέσματα αν εξετάζαμε έναν σταυροφόρο ή μια καθολική μοναχή.

Αν υποθέσουμε ότι δεν υπάρχει Θεός, είναι οι θρησκευτικοί ηγέτες ό,τι πιο κοντινό υπάρχει σε «θεούς επί γης», απολαμβάνοντας τη λατρεία των πιστών; Είναι ο Πάπας για τους Καθολικούς το «πρόσωπο του Θεού»;

Δεν έχω ιδέα και δεν πιστεύω πως υπάρχει μονοσήμαντη απάντηση. Ίσως κάποιοι το πιστεύουν, αλλά αμφιβάλλω αν το βλέπουν έτσι οι περισσότεροι καθολικοί. Θεωρούν τον Πάπα έναν αμαρτωλό άνθρωπο, που έχει επωμιστεί την ευθύνη της ενότητας για τα 1,3 δισ. μέλη της Καθολικής Εκκλησίας. Και αισθάνομαι άσχημα για αυτόν, γιατί πρόκειται για άπιαστο στόχο. Κάποιοι πιστοί τον μισούν. Υπάρχει πολύς θυμός στην Καθολική Εκκλησία, και αλληλοκατηγορίες.

Ανταγωνισμός και εξέλιξη

Πώς οι θρησκείες συναγωνίζονται μεταξύ τους; Υπήρξε περίοδος που αυτός ο ανταγωνισμός να είναι τόσο έντονος, όσο είναι για παράδειγμα σήμερα ο ανταγωνισμός μεταξύ παρόχων κινητής τηλεφωνίας;

Νομίζω ότι και τώρα ο ανταγωνισμός είναι ιδιαίτερα σκληρός. Και είναι εκπληκτικό πως σχεδόν οπουδήποτε στον κόσμο υπάρχουν θρησκευτικές επιλογές. Δεν υπάρχουν πολλά μέρη στον κόσμο όπου να έχετε μόνο μία επιλογή. Κάποιοι ίσως διαφωνήσουν αναφέροντας τα μουσουλμανικά κράτη, αλλά η αλήθεια είναι πως ακόμα και μέσα στο ισλάμ υπάρχει μία γκάμα διαφορετικών ιμάμηδων, κάποιοι είναι πιο αυστηροί, άλλοι πιο κοντά στον λαό. Οι σούφι είναι μυστικιστές… υπάρχει ανταγωνισμός και στο εσωτερικό των θρησκευτικών κινημάτων. Κρίσιμο μέγεθος παραμένει αυτό των νέων μελών. Αν είστε μετανάστης από την Τανζανία και ταξιδεύετε στο Νταρ ες Σαλάαμ, θα σας περιμένουν κήρυκες στην άκρη του δρόμου που θα σας προσφέρουν μία κούπα τσάι διαφημίζοντας τη θρησκευτική τους κοινότητα. Θα σας υποσχεθούν βοήθεια στην εξεύρεση εργασίας και ενδιαιτήματος. Στη μία μεριά του δρόμου ένα τζαμί και στην απέναντι μια εκκλησία των Πεντηκοστιανών. Αυτοί οι κύριοι ανταγωνίζονται, ξεκάθαρα, όπως οι εταιρείες κινητής τηλεφωνίας που βασίζονται εν πολλοίς στο γεγονός πως, αν υπογράψετε συμβόλαιο, είναι πολύ πιθανό να παραμείνετε. Υπάρχει ποινή πρόωρης αποσύνδεσης, και ξέρουμε ότι το ισλάμ μπορεί να επιβάλει μερικές πολύ σκληρές ποινές. Υπάρχει ανταγωνισμός για τους νέους πιστούς, αλλά και σκληρός εσωτερικός ανταγωνισμός μεταξύ διαφορετικών «σχολών» στον χριστιανισμό και στο ισλάμ.

Μιλώντας για ανταγωνισμό, υπάρχει πιθανότητα να εξελιχθούν τα προϊόντα της πίστης, παράλληλα με τον τρόπο ζωής μας; Για παράδειγμα σε πολλές δυτικές κοινωνίες η ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα δυναμώνει τη φωνή της και αποκτά ορατότητα. Υπό αυτό το πρίσμα, είναι το άνοιγμα της Καθολικής Εκκλησίας στους ομοφυλόφιλους απλώς μία νέα «εμπορική προσφορά»;

Αναφορικά με την Καθολική Εκκλησία και το μέλλον της, αναφέρω συχνά πως είναι λάθος να θεωρούμε πως ήταν πάντοτε τόσο ομοιογενής όσο φαίνεται σήμερα. Η Καθολική Εκκλησία είναι μία εκπληκτικά ισόπεδη δομή οργάνωσης. Διαθέτει μόλις τέσσερα επίπεδα: είναι οι πιστοί, οι ιερείς, οι επίσκοποι και ο Πάπας. Αυτό σημαίνει πως η κορυφή δεν διαθέτει την ευρυζωνικότητα που θα της επέτρεπε να επιτηρεί όσα συμβαίνουν στη βάση της. Ο Πάπας μπορεί να επιδιώξει τη δογματική συνέπεια, αλλά δεν είναι σε θέση να γνωρίζει τι θα ακολουθήσει. Σε ό,τι αφορά την ομοφυλοφιλία, διαχρονικά η καθολική εκκλησία είχε πολλούς ομοφυλόφιλους ιερείς, ήταν ευρέως γνωστό και κανείς δεν το έθιγε ιδιαιτέρως. Το ίδιο ισχύει και με το ζήτημα των παντρεμένων καθολικών ιερέων (σ.σ. κάτι που απαγορεύεται από το Βατικανό). Πάπας του 9ου αιώνα ήταν επίσης παντρεμένος. Για αιώνες η εκκλησία έκανε τα στραβά μάτια. Αυτό που άλλαξε τώρα, νομίζω, είναι πως η Καθολική Εκκλησία αναγκάστηκε να αναγνωρίσει αυτά τα ζητήματα εξαιτίας του διαδικτύου και των social media, που έκαναν αδύνατο να συνεχιστεί αυτή η «δημιουργική ασάφεια και υποκρισία». Αυτή η στάση δεν ήταν πλέον βιώσιμη. Ιδίως για ζητήματα όπως η σεξουαλική κακοποίηση.

Ποια μικρή θρησκεία ή δόγμα εκτιμάτε πως έχει δυναμική ταχείας ανάπτυξης;

Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά αναπτύσσονται ταχύτατα τα τελευταία χρόνια, επειδή πέτυχαν να προσαρμόσουν το παλιό μοντέλο του ιεραπόστολου στον σύγχρονο κόσμο. Κινητροδότησαν τα μέλη τους να βγουν στον δρόμο και να βρουν νέα μέλη. Τώρα το αν θα καταφέρουν να κλιμακώσουν τη δραστηριότητά τους, όπως η εκκλησία των Πεντηκοστιανών, για παράδειγμα, αυτό δεν το γνωρίζω. Όπου κι αν ταξιδέψετε, θα βρείτε μία κοινότητά τους εκεί κοντά. Ενα δίκτυο μεγάλης εκκλησίας μπορεί να αριθμεί 3.000 με 4.000 μέλη. Αυτό που με εντυπωσιάζει στους Μάρτυρες του Ιεχωβά είναι ότι τα δυνητικά νέα μέλη δεν προσελκύονται, ας πούμε, από τους ύμνους που ακούγονται στο εσωτερικό κάποιου ναού, αλλά από τους ανθρώπους που σε πολλές πόλεις στέκονται στην άκρη του δρόμου και μιλούν για τη Βίβλο. Πολλοί άνθρωποι το βρίσκουν ελκυστικό. Και δεν διαθέτω στατιστικά, γιατί δεν δημοσιεύουν στοιχεία, αλλά η εκτίμησή μου είναι πως τα μέρη του κόσμου που μπορεί κανείς να βρει μάρτυρες του Ιεχωβά, ακόμα και σε πολύ μικρές περιοχές, αυξάνονται ραγδαία.

Νομίζω, επομένως, πως οι αναγνώστες σας αξίζει τον κόπο να μελετήσουν το επιχειρηματικό μοντέλο των θρησκειών, καθώς πολλές από αυτές έχουν ανακαλύψει τρόπους για να μιλούν στα μέλη τους που θα ήταν ωφέλιμοι και για τις κοσμικές εταιρείες στις πελατειακές τους σχέσεις.