«Ο αγώνας μας τα τελευταία 170 και πλέον χρόνια έχει ανοίξει λαμπρές προοπτικές για την επίτευξη της αναγέννησης του κινεζικού έθνους. Σήμερα είμαστε πιο κοντά σε αυτόν τον στόχο, και πιο βέβαιοι και ικανοί να τον πραγματοποιήσουμε απ’ ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη στιγμή της ιστορίας μας», υποστήριξε ο Σι Τζινπίνγκ στον περίφημο λόγο του για το «κινέζικο όνειρο» τον Νοέμβριο του 2012. Είχαν περάσει μόλις δύο εβδομάδες από την ανάδειξή του στο κορυφαίο αξίωμα της χώρας. Ως στόχο της διακυβέρνησής του έθεσε τότε την ολοκλήρωση της αναγέννησης, ώστε να τελειώσει «ο αιώνας της ταπείνωσης».

Ο πρόεδρος Σι επανήλθε στο θέμα κατά τους εορτασμούς της 80ής επετείου από την αντιφασιστική νίκη, το 1945. Από το βάθρο στην πλατεία Τιεν Αν Μεν δήλωσε ότι πλέον έχει «τελειώσει ο εθνικός εξευτελισμός της Κίνας, που υπέφερε διαδοχικές ήττες από ξένους εισβολείς στους νεότερους χρόνους». Αμέσως μετά ξεκίνησε η μεγάλη στρατιωτική παρέλαση.

Ο πόλεμος του Οπίου

Ο «εθνικός εξευτελισμός» αναφέρεται στον Πρώτο Πόλεμο του Οπίου, που κατέληξε το 1842 με τη συνθηκολόγηση της Κίνας. Όλα ξεκίνησαν επειδή η Κίνα είχε σημαντικό εμπορικό πλεόνασμα έναντι των δυτικών οικονομιών (όπως και τώρα). Εξήγε μαζικά τσάι, πορσελάνες και μετάξι, αλλά εισήγε λίγα ευρωπαϊκά προϊόντα, με αποτέλεσμα να συσσωρεύει ασήμι (όπως τις τελευταίες δεκαετίες συσσωρεύει αμερικανικά ομόλογα). 

Για να καλύψουν το έλλειμμα, οι Βρετανοί ξεκίνησαν από τα τέλη του 18ου αιώνα να εξάγουν στην Κίνα όπιο, από τις φυτείες τους στη Βεγγάλη. Το ναρκωτικό ήταν απαγορευμένο στην Κίνα, αλλά η ζήτηση αποδείχθηκε μεγάλη. Στις αρχές της δεκαετίας του 1830 οι παράνομες εξαγωγές ξεπερνούσαν τους 2.300 τόνους ετησίως. Ο αυτοκράτορας Νταογκουάνγκ της δυναστείας των Τσινγκ, έστειλε το 1839 τον επίτροπο Λεν Ζασί, στο λιμάνι της Καντόνας (η σημερινή Γιανγκτζού), για να βάλει τέλος στο λαθρεμπόριο.

Αυτός δεν έχασε χρόνο και έστειλε επιστολή στη βασίλισσα Βικτωρία, ζητώντας να σταματήσει το εμπόριο οπίου, που ήταν παράνομο και στη Βρετανία. Προειδοποίησε, μάλιστα, ότι η Κίνα θα μπορούσε να διακόψει τις εξαγωγές «πραγμάτων χωρίς τα οποία οι χώρες σας δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν ούτε μία μέρα». Κατέσχεσε, επίσης, πάνω από 1.000 τόνους οπίου και, σε μια μεγάλη δημόσια τελετή, τους κατέστρεψε, αναμειγνύοντάς τους με αλάτι και ασβέστη.

Οι Βρετανοί λαθρέμποροι εξαγριώθηκαν και απαίτησαν από το Λονδίνο να τους προστατέψει με πολεμικά πλοία. Ο Λεν είχε υπολογίσει λάθος, καθώς η Βρετανία ήταν λιγότερο εξαρτημένη από τα κινεζικά προϊόντα και πολύ ισχυρότερη στρατιωτικά απ’ όσο πίστευε. Σύντομα βρετανικά πολεμικά εμφανίστηκαν στις ακτές της Κίνας και άρχισαν να επιδεικνύουν την τεχνολογική τους ανωτερότητα. Αν και η πυρίτιδα και τα πυροβόλα όπλα ήταν κινεζικές εφευρέσεις, η έλλειψη πειραματισμού και καινοτομίας επιβράδυνε την εξέλιξή τους στην Κίνα, με αποτέλεσμα τα όπλα των Τσινγκ να υστερούν κατά μερικούς αιώνες.

Στις 29 Αυγούστου 1842, στο κατάστρωμα του πολεμικού «Κορνουάλλη», υπογράφηκε η Συνθήκη της Νανκίνγκ. Προέβλεπε την εκχώρηση του Χονγκ Κονγκ στη Βρετανία, καταβολή αποζημιώσεων για τις πολεμικές δαπάνες, αλλά και για το όπιο που καταστράφηκε, υιοθέτηση μόνο «δίκαιων και λογικών δασμών» από την πλευρά της Κίνας, και το δικαίωμα των Βρετανών να εμπορεύονται σε πέντε λιμάνια με όποιον επιθυμούσαν.

Στη σύγχρονη Κίνα, ο Λεν θεωρείται ήρωας για την περήφανη στάση του. Ταυτόχρονα, όμως, στο Πεκίνο έχουν διδαχθεί ότι μια τέτοια στάση προϋποθέτει ισχύ ικανή να την υποστηρίξει: Τα υπερσύγχρονα όπλα και οι ξένοι ηγέτες «παρέλασαν» στην Τιεν Αν Μεν λίγες εβδομάδες πριν από τη συνάντηση του προέδρου Σι με τον Ντόναλντ Τραμπ. Εκεί ο Κινέζος πρόεδρος δεν αναγκάστηκε σε μια εμπορική συμφωνία αντίστοιχη εκείνης που αποδέχθηκε η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, για λογαριασμό της ΕΕ, προ μερικών μηνών.

Από τη Μήλο στη Σκωτία

Στη Σκωτία, τον περασμένο Ιούλιο, οι ΗΠΑ επέβαλαν μονόπλευρους όρους στην ασθενέστερη Ευρώπη, για να μειώσουν το τεράστιο εμπορικό τους έλλειμμα. Όπως οι Βρετανοί ιμπεριαλιστές τον 19ο αιώνα, οι ΗΠΑ σήμερα κατέχουν το τεχνολογικό και στρατιωτικό πλεονέκτημα. Σε αυτή την περίπτωση δεν υπήρξε αντιπαράθεση ευθέως (με κανονιοφόρους), αλλά διά της τεθλασμένης: ο πόλεμος στην Ουκρανία απέδειξε την εξάρτηση της Ευρώπης από την αμερικανική στρατιωτική στήριξη. Όπως η Κίνα των Τσινγκ, η Ευρώπη, αν και προηγήθηκε στην τεχνολογική κούρσα, σήμερα ακολουθεί. Η υστέρηση στα κρίσιμα αυτά πεδία υποβάλλει την αποδοχή μιας σύγχρονης εκδοχής της Συνθήκης της Νανκίνγκ. Όπως έγραφε ο Θουκυδίδης, στον περίφημο διάλογο των Μηλίων με τους Αθηναίους: «Οι ισχυροί πράττουν ό,τι τους επιτρέπει η δύναμή τους, και οι αδύναμοι υπομένουν ό,τι τους επιβάλλεται».

Τα παραδείγματα στην ιστορία είναι πολλά. Μετά τον Β΄ Καρχηδονιακό Πόλεμο, η Ρώμη επέβαλε στην Καρχηδόνα όρους που την κατέστησαν οικονομικό υποχείριο. Το 167 π.Χ.  η Ρώμη αναγκάζει τη Ρόδο, παλιά ναυτική δύναμη, να αποδεχθεί ως ελεύθερο λιμένα τη Δήλο. Μέσα σε λίγα χρόνια το ροδιακό εμπόριο εξασθένησε, οδηγώντας στην οικονομική κατάρρευση του νησιού. Ο Θουκυδίδης θα το εξηγούσε ως ρεαλιστική συνέπεια της ισχύος: «Ὅταν πόλις ἡττηθῇ, οἱ ὅροι οὐκ ἀπὸ τοῦ δικαίου, ἀλλ᾽ ἀπὸ τοῦ συμφέροντος τίθενται». Έναν κανόνα που, εκτός από την Κίνα, θα μάθαιναν από τους Ευρωπαίους και οι δύο άλλες μεγάλες δυνάμεις της Ασίας, η Ιαπωνία και η Ινδία.

Τα Μαύρα Πλοία

Το 1854, δώδεκα χρόνια μετά τη συνθηκολόγηση της Κίνας, ήταν η σειρά της Ιαπωνίας να αποδεχθεί τις δικές της συνθήκες άνισης μεταχείρισης, υπό την απειλή των κανονιών που έφεραν τα Μαύρα Πλοία του Μάθιου Πέρι. Ο Αμερικανός πρόεδρος Μίλαρντ Φίλμορ (1850-1853, τελευταίος που δεν προερχόταν από τους Δημοκρατικούς ή τους Ρεπουμπλικάνους), θέλοντας να ανοίξει την Ιαπωνία και τα λιμάνια της στο εμπόριο, ετοίμασε μια ευγενική επιστολή προς τον αυτοκράτορα Κόμεϊ και διέταξε τον αρχιπλοίαρχο Μάθιου Πέρι να τη μεταφέρει. Στις 8 Ιουλίου του 1853, τα αμερικανικά πολεμικά ατμόπλοια «Σασκεχάνα» και «Μισισίπι», μαζί με τα ιστιοφόρα «Πλύμουθ» και «Σαρατόγκα», εμφανίστηκαν στην είσοδο του κόλπου Έντου.

Τα πλοία έστρεψαν τα κανόνια τους στην πόλη Ουράγκα, όπου είχε την έδρα του το καθεστώς του Σογκουνάτου Τοκουγκάβα (ο αυτοκράτορας είχε διακοσμητικό ρόλο), αλλά περιορίστηκαν σε άσφαιρες βολές, που απέδωσαν στους εορτασμούς για την Ημέρα της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας. Χωρίς να χρειαστεί να χρησιμοποιήσει κανονικά πυρά, αλλά απειλώντας ότι θα επιστρέψει με 100 πλοία (περισσότερα από όσα διέθετε ο αμερικανικός στόλος), έπεισε τους Ιάπωνες να υπογράψουν, στις 31 Μαρτίου του 1854, τη Συνθήκη της Καναγκάβα. Τα λιμάνια Σιμόντα και Χακοντάτε θα ήταν εφεξής ανοικτά στα αμερικανικά πλοία και θα λειτουργούσε αμερικανικό προξενείο. Το άνοιγμα της Ιαπωνίας στον υπόλοιπο κόσμο ήταν γεγονός.

Η Μάχη του Πλάσεϊ

Έναν αιώνα νωρίτερα, η προσπάθεια της Βρετανίας να ελέγξει την Ινδία, διά της Βρετανικής Εταιρείας Ανατολικών Ινδιών, οδηγούσε στην πλήρη βρετανική κυριαρχία. Είχε προηγηθεί η επίθεση του ναουάμπ της Βεγγάλης, Σιράτζ ον-Νταούλα, με την προτροπή των Γάλλων (στην Ευρώπη ήταν σε εξέλιξη ο Επταετής Πόλεμος), κατά της υπό βρετανικό έλεγχο Καλκούτας. Σύντομα οι Βρετανοί επανέκτησαν τον έλεγχο της πόλης και στις 23 Ιουνίου 1757, έδωσαν την αποφασιστική μάχη 150 χλμ. βόρεια της Καλκούτας, κοντά στο χωριό Πλάσεϊ.

Περίπου 3.000 άνδρες (900 Ευρωπαίοι και 2.100 Ινδοί) υπό τον Ρόμπερτ Κλάιβ, συγκρούστηκαν με τους 50.000 στρατιώτες του Σιράτζ ον-Νταούλα, που επίσης είχε πάνω από 50 κανόνια και 10 πολεμικούς ελέφαντες. Πλην όμως η υπεροχή του βρετανικού πυροβολικού, αλλά και η προδοσία ενός ανώτερου Ινδού αξιωματικού, οδήγησαν σε συντριπτική ήττα του ναουάμπ μέσα σε λίγες ώρες.

Η Μάχη του Πλάσεϊ θεωρείται ορόσημο του βρετανικού ιμπεριαλισμού στην Ασία. Ακολούθησε η κατάκτηση μεγάλων τμημάτων της Ινδίας, που έδωσε στη Βρετανία τη δύναμη να επιβάλει νέους θεσμούς και κανόνες παραγωγής. Μέχρι τότε η Ινδία ήταν ο μεγαλύτερος παραγωγός υφαντών στον κόσμο. Μέσω φορολογικών πιέσεων, ελέγχου γης, δασμών και περιορισμών στις ινδικές εξαγωγές υφασμάτων, προώθησαν τη δική τους βιομηχανική παραγωγή από βαμβάκι (Μάντσεστερ, Λίβερπουλ). Αντί να φτιάχνουν οι ίδιοι υφάσματα, οι Ινδοί αναγκάστηκαν να καλλιεργούν βαμβάκι, ως εξαγώγιμη πρώτη ύλη για τη βρετανική βιομηχανία.

Σταδιακά η Ινδία έγινε προμηθευτής βαμβακιού για τα εργοστάσια της Αγγλίας και καταναλωτής βρετανικών βιομηχανικών προϊόντων. Στη Βρετανία γεννήθηκε η Βιομηχανική Επανάσταση, την Ινδία άρχισαν να πλήττουν λιμοί, ανάλογα με την πορεία των τιμών του βαμβακιού στις διεθνείς αγορές. Πρόκειται για μια διαδικασία που ο Σβεν Μπέκερτ, στο βιβλίο του Αυτοκρατορία του Βαμβακιού, περιγράφει ως μετάβαση από τον πολεμικό στο βιομηχανικό καπιταλισμό.