Δείπνησα με έναν φίλο πριν από κάποιο καιρό και μιλήσαμε για το πώς η νέα εποχή που μόλις ξεκίνησε κάνει πολλές από τις γνώσεις μας ή τους τρόπους σκέψης μας αναφορικά με τις διεθνείς σχέσεις, τις οικονομικές πολιτικές, τη φτώχεια και τον πλούτο και ούτω καθεξής, να φαίνονται ξεπερασμένοι, παλιομοδίτικοι, γραφικοί και κατά καιρούς ανόητοι. Μιλήσαμε για ανθρώπους που έγραφαν με έναν τρόπο επιδραστικό και διεισδυτικό πριν από είκοσι ή και περισσότερα χρόνια, οι οποίοι όμως δεν έχουν τίποτα να πουν σήμερα εκτός από το να επαναλαμβάνουν ό,τι έχουμε ακούσει από αυτούς εκατοντάδες φορές στο παρελθόν. Και μάλιστα το κάνουν με έναν πολύ βαρετό και κουραστικό τρόπο.

Τα ίδια κλισέ, οι ίδιες συζητήσεις 

Πριν από ένα χρόνο, την εποχή που είτε ένας πυρηνικός πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ είτε ένας συμβατικός πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας ήταν στον ορίζοντα, ενώ την ίδια στιγμή η Γάζα βομβαρδιζόταν ολοσχερώς, άκουσα έναν διάσημο οικονομολόγο ο οποίος μιλούσε −σαν να μη συνέβαινε τίποτα και να είχαμε επιστρέψει στις γαλήνιες μέρες της δεκαετίας του 1990− για συνεργαζόμενες χώρες στο πεδίο της καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής. Σίγουρα πολλοί θα αναρωτήθηκαν τότε: μα τα έθνη είναι έτοιμα να αλληλοεξοντωθουν και εσείς μιλάτε για το πώς αυτά θα συνεργαστούν στην καταπολέμηση μιας αόρατης, μη πολιτικής, δύναμης, όταν το μόνο που φαίνεται τώρα πως σκέφτονται είναι πώς θα αλληλοκαταστραφούν;

Διάβασα έπειτα ένα μέρος από ένα βιβλίο ενός άλλου διάσημου οικονομολόγου −μου ήταν αδύνατο να το διαβάσω ολόκληρο− που θα μπορούσε να είχε γραφτεί το 2000: τα ίδια κλισέ, οι ίδιοι συγγραφείς, οι ίδιες συζητήσεις διανθισμένες με κάποιες αναφορές στον Τραμπ εδώ κι εκεί. Είναι ανοησίες πάνω σε ξυλοπόδαρα, όπως θα έλεγε ο Τζέρεμι Μπένθαμ αν ζούσε σήμερα − κάτι τέτοιες στιγμές σε κάνουν να συνειδητοποιείς ότι οι πνευματικές επιρροές εξαρτώνται τόσο καθοριστικά από τον χρόνο.

Διάττοντες αστέρες ή εκφραστές μιας εποχής 

Στη συνέχεια του δείπνου, προσπαθήσαμε να μετατρέψουμε αυτή τη συνειδητοποίηση σε μια ευρύτερη προσέγγιση για την ιστορία του πνεύματος. Υπάρχουν συγγραφείς που έχουν μια πολύ σύντομη και πολύ φωτεινή επιρροή σε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Κάτι τέτοιο συμβαίνει, για να χρησιμοποιήσουμε ένα πρόσφατο παράδειγμα, με συγγραφείς σαν τον Γιουβάλ Νόα Χαράρι. Έγινε μια διασημότητα του πνεύματος. Πάω στοίχημα όμως ότι όχι μόνο δεν θα τον διαβάζει κανείς σε δέκα χρόνια (στην πραγματικότητα κανείς δεν τον διαβάζει ούτε αυτή τη στιγμή), αλλά και ότι ούτε καν θα τον θυμούνται. Συγγραφείς σαν αυτόν είναι σαν τους διάττοντες αστέρες: είναι μαζί μας για λίγο και μετά κανείς δεν τους θυμάται καν. Κανείς δεν τους διαβάζει, κανείς δεν τους αναφέρει: μοιάζουν με κομήτες που εμφανίζονται ξαφνικά και μετά χάνονται στο σκοτάδι για πάντα.

Υπάρχουν έπειτα κάποιοι άλλοι συγγραφείς, η δεύτερη κατηγορία, που επίσης γίνονται διάσημοι σε μια δεδομένη χρονική στιγμή, αλλά κάνουν περισσότερα από την πρώτη ομάδα: προσδιορίζουν μια συγκεκριμένη εποχή. Όταν χρειάζεται να εξηγήσουμε πώς είδαν αυτή την εποχή οι σύγχρονοί της, επιστρέφουμε σε αυτούς τους συγγραφείς, αναφερόμαστε σε εκείνους − αν και σπάνια τους διαβάζουμε. Έχουν γίνει συνώνυμοι με την εποχή που περιέγραψαν. Αν για παράδειγμα θέλετε να εξηγήσετε ποια ήταν η σκέψη της χρυσής κοσμοπολίτικης ελίτ στη Δυτική Ευρώπη και την Αγγλία πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Νόρμαν Έιντζελ είναι αυτό που ζητάτε. Όλοι ξέρουν τι έγραψε, αν και πιθανώς κανείς δεν τον διαβάζει σήμερα. Έχει γίνει συνώνυμος με μια ολόκληρη εποχή. Την ίδια μοίρα, ή δόξα, είχε πρόσφατα ο Φράνσις Φουκουγιάμα. Είχε γίνει συνώνυμος με μια εποχή. Ακόμα και ο τίτλος του βιβλίου του είναι κάτι που χρησιμοποιούμε για να ορίσουμε την περίοδο από το 1990 έως το 2008 περίπου.

Οι μοναδικά τυχεροί (ή μήπως δεν είναι τύχη;)

Και έπειτα υπάρχει μια τρίτη κατηγορία συγγραφέων, που είναι μοναδικά τυχεροί (ή ίσως υπήρχε κάτι περισσότερο σε αυτούς;) των οποίων η επιρροή εκτείνεται πολύ πέρα από την εποχή τους. Έγραψαν για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, ανησυχούσαν για τα προβλήματα της εποχής, αλλά με κάποιο τρόπο τα θεμελιώδη ζητήματα για τα οποία έγραψαν αποδείχθηκαν διαχρονικά. Δεν χρειάζεται να πάμε πολύ πίσω, στον Αριστοτέλη ή τον Πλάτωνα. Σκεφτείτε κάποιον πιο κοντά μας, όπως ο Μακιαβέλι. Όταν κάποιος διαβάζει τα γραπτά του, λέξη προς λέξη, αυτά αφορούν τα στενά οριοθετημένα πολιτικά ζητήματα της ιταλικής χερσονήσου, της Γαλλίας και της Ισπανίας. Γράφτηκαν από τον Μακιαβέλι για να κερδίσουν την υποστήριξη ή την εύνοια των potenti. Έχουν όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του χρόνου. Είναι εντελώς συγκεκριμένα, περιορισμένα από τον τόπο στον οποίο γράφτηκαν. Αλλά, παραδόξως, την ίδια ακριβώς στιγμή, υπερβαίνουν τον χρόνο και τον τόπο που γράφτηκαν. Διαβάζονται σήμερα με τον τρόπο που διαβάζονταν πριν από εκατό ή διακόσια χρόνια, και με τον τρόπο που θα διαβάζονται σε ένα ή σε διακόσια χρόνια από σήμερα. Αγνοούμε τους τόπους, τους στρατούς και τους ηγεμόνες για τους οποίους γράφτηκαν και τους οποίους ο Μακιαβέλι προσπάθησε να πείσει, να επηρεάσει και να ευχαριστήσει. Εστιάζουμε στο «υπόλειμμα», σε αυτό που είναι στην πραγματικότητα η ιστορία που διηγείται ο Μακιαβέλι, ανεξάρτητα από την εποχή και τα ονόματα των συμμετεχόντων.

Υπερβαίνοντας μια εποχή… 

Σίγουρα η τύχη ή η συγκυρία παίζει έναν ρόλο στις περιπτώσεις αυτών των συγγραφέων, όμως ίσως επίσης υπήρχε κάτι που ειπώθηκε αλλά διατήρησε την ουσία του με την πάροδο του χρόνου. Ίσως επίσης ο λόγος που δεν μας ενδιαφέρουν τα περισσότερα από όσα γράφτηκαν πριν από είκοσι ή τριάντα χρόνια είναι επειδή στην πραγματικότητα δεν άξιζαν να διαβαστούν: ήταν απλώς ένα απόσταγμα των τότε πεποιθήσεων, και αυτό αποδείχθηκε ανεπαρκές καθώς νέες πεποιθήσεις έχουν κυριαρχήσει. Ωστόσο, θα μπορούσε να υπάρχει ένας συγγραφέας που δεν προσέξαμε, κάποιος που μπορεί να είχαμε παραβλέψει και ο οποίος, παρότι φαινομενικά περιορισμένος στις εποχές και τους τόπους της νεοφιλελεύθερης εποχής, διηγήθηκε μια πολύ ευρύτερη ιστορία. Ποιος είναι άραγε αυτός ή αυτή;

Το να μπορεί ένας συγγραφέας να υπερβαίνει τα ιστορικά γεγονότα που περιγράφει και έτσι αυτά που λέει να μπορούν να βρουν εφαρμογή σε πολλά διαφορετικά μέρη και ιστορικές συνθήκες είναι το ιδεατό. Αλλά ποτέ δεν θα μάθουμε αν είμαστε επιτυχημένοι αν πρώτα δεν περάσει ο καιρός.