Το Halloween μπορεί να τελείωσε, όμως νέες επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι οι ταινίες τρόμου, που πολλοί από εμάς παρακολουθούμε με πάθος, δεν είναι απλώς ένας τρόπος να εκτοξεύσουμε στα ύψη την αδρεναλίνη μας. Για αρκετούς θεατές, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, τα φιλμ αυτά λειτουργούν σαν ένα είδος καθαρτηρίου. Παρότι γεμάτες «jump scares» και σκηνές που μας σφίγγουν το στομάχι, οι ταινίες τρόμου μπορούν να ανακουφίσουν από το άγχος της καθημερινότητας, να μας βοηθήσουν να διαχειριστούμε τον φόβο και να γίνουμε πιο ανθεκτικοί.

Από τα ζόμπι έως τους πιο ακραίους αποκεφαλισμούς και βασανιστήρια, η ανατριχίλα που προκαλούν έχει καταστήσει τον τρόμο το πιο κερδοφόρο κινηματογραφικό είδος στο Χόλιγουντ. Δεν είναι τυχαίο ότι εδώ και χρόνια αποτελεί αντικείμενο εντατικής επιστημονικής μελέτης, με την ψυχολογία να εξετάζει πώς και γιατί ο φόβος μπορεί να ασκεί τόσο έντονη γοητεία.

Όπως δήλωσε στο BBC ο Mark Miller, ερευνητής στο Πανεπιστήμιο Monash της Αυστραλίας και στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, το λεγόμενο «παράδοξο του τρόμου» αποτελεί έναν παλιό και επίμονο γρίφο.Ο Αριστοτέλης είχε επισημάνει το παράδοξο του ανθρώπινου νου: είμαστε φτιαγμένοι για να αποφεύγουμε το επικίνδυνο, το αηδιαστικό και το φρικιαστικό, κι όμως υπάρχει μια ανεξήγητη έλξη στο να το παρατηρούμε από κοντά. Αυτή η αντίφαση, σύμφωνα με τον Miller, αποκαλύπτει μια βαθύτερη ψυχολογική λειτουργία.

Τα τελευταία χρόνια οι ψυχολόγοι αρχίζουν να ξετυλίγουν το νήμα αυτού του μυστηρίου. Σύγχρονες έρευνες δείχνουν ότι οι ιστορίες τρόμου ενεργοποιούν βασικούς μηχανισμούς του εγκεφάλου που σχετίζονται με την αντιμετώπιση της αβεβαιότητας. Οι φανταστικές αυτές αφηγήσεις, αντί να μας επιβαρύνουν, φαίνεται πως προσφέρουν πραγματικά ψυχολογικά πλεονεκτήματα μεταξύ των οποίων και τη μείωση του άγχους που προκαλούν τα γεγονότα της πραγματικής ζωής.

Γιατί μας αρέσει να φοβόμαστε;

Ο φόβος έχει πρωταρχικά προστατευτικό ρόλο. Ενεργοποιείται ως προειδοποίηση απέναντι σε καταστάσεις που απειλούν την ασφάλειά μας και μας ωθεί να αποφύγουμε οτιδήποτε μπορεί να μας βλάψει ή να θέσει σε κίνδυνο όσους αγαπάμε. Αυτή είναι και η βάση της γνωστής αντίδρασης «μάχης ή φυγής» (fight-or-flight), μέσω της οποίας το σώμα προετοιμάζεται για άμεση δράση.
Το παράδοξο, ωστόσο, είναι ότι πολλοί άνθρωποι επιλέγουν συνειδητά να εκτεθούν στον φόβο. Από τις σκοτεινές αίθουσες του κινηματογράφου μέχρι τα escape rooms, όπου κυνηγιούνται από μούμιες και ζωντανούς-νεκρούς σε κλειστοφοβικούς χώρους, ή μέσα από τα ανατριχιαστικά μυθιστορήματα του Stephen King, οι άνθρωποι φαίνεται να αναζητούν τη συγκίνηση που αφήνει ο τρόμος.
Σύμφωνα με τον ψυχολόγο Coltan Scrivner του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, η τάση αυτή έχει βαθιά εξελικτικές ρίζες. Ο άνθρωπος αφηγείται ιστορίες τρόμου εδώ και 4.000 χρόνια, ήδη από την εποχή του Έπους του Γκιλγκαμές, στη Βαβυλωνία. Αυτές οι αφηγήσεις, όπως εξηγεί, λειτουργούν σαν ένα είδος «παιχνιδιού μάθησης» που μας επιτρέπει να γνωρίσουμε τον κίνδυνο χωρίς να βιώσουμε την πραγματική απειλή. Όπως τα ζώα παρακολουθούν τους θηρευτές τους από ασφαλή απόσταση για να μάθουν τη συμπεριφορά τους, έτσι κι εμείς εκπαιδεύουμε τον εγκέφαλο να αναγνωρίζει και να ελέγχει τον φόβο.

Οι τρεις τύποι των πιστών θεατών των ταινιών τρόμου

Σε μελέτη με περισσότερους από 400 συμμετέχοντες, ο Scrivner ταξινόμησε όσους παρακολουθούν ταινίες τρόμου σε τρεις βασικές κατηγορίες. Στους Adrenaline Junkies, οι οποίοι απολαμβάνουν τη σωματική ένταση και την έκρηξη αδρεναλίνης που προκαλεί ο φόβος, οι White Knucklers, που δεν τους αρέσει να φοβούνται, αλλά νιώθουν ικανοποίηση όταν ξεπερνούν τον φόβο τους και τέλος οι Dark Copers που χρησιμοποιούν τον τρόμο για να κατανοήσουν την πραγματικότητα και να αντιμετωπίσουν το άγχος ή τη θλίψη τους.
Η ίδια ταξινόμηση επιβεβαιώθηκε και σε σχετική έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε ευρωπαϊκό έδαφος, στο διαδραστικό Dystopia Haunted House, στο Vejle της Δανίας, η οποία εκτυλίσσεται γύρω από έναν λαβύρινθο με ειδικά εφέ και ηθοποιούς εκπαιδευμένους να τρομοκρατούν τους επισκέπτες. Και σε αυτή την περίπτωση τα ίδια ακριβώς μοτίβα ήρθαν στην επιφάνεια, επικυρώνοντας τη θεωρία αυτή. Όπως σημείωσε ο ίδιος ο Scriver «αυτοί οι τρεις διαφορετικοί “τύποι” αναδείχθηκαν και πάλι όντας σε μία διαφορετική γλώσσα, με μία άλλη κουλτούρα, και σε ένα άλλο πολύ διαφορετικό περιβάλλον».

Ο τρόμος ως προπόνηση του νου

Ο εγκέφαλος, όπως εξηγεί ο Miller, λειτουργεί ως «μηχανή πρόβλεψης». Όταν ο θεατής παρακολουθεί μια σκηνή τρόμου, μαθαίνει υποσυνείδητα να ελέγχει τη φυσιολογική του απόκριση, να ρυθμίζει τον φόβο και να επανέρχεται πιο γρήγορα στην ηρεμία. Ο φόβος που βιώνουμε στην οθόνη μας προετοιμάζει για στρεσογόνες καταστάσεις εκτός κινηματογράφου.
Κατά την περίοδο της πανδημίας Covid-19, οι λάτρεις των ταινιών τρόμου εμφάνισαν μεγαλύτερη ψυχική ανθεκτικότητα από τον γενικό πληθυσμό. Σύμφωνα με τα ευρήματα του Scrivner, αυτοί οι θεατές δήλωσαν ότι μπορούσαν να διαχειριστούν καλύτερα την αβεβαιότητα και τα δυσάρεστα νέα, θεωρώντας τον εαυτό τους πιο ικανό να «αντέξει τις δύσκολες στιγμές».

Από τον τρόμο στην κάθαρση

Την ίδια άποψη φαίνεται να συμμερίζεται και ο Δρ. Margee Kerr, κοινωνιολόγος που ειδικεύεται στη μελέτη του φόβου και διδάσκει σε τρία πανεπιστήμια του Πίτσμπουργκ. Ο Kerr αποδίδει την αναζήτηση των «στοιχειωμένων» εμπειριών, των θεματικών πάρκων και των ταινιών τρόμου σε μια απλή ανθρώπινη παρόρμηση: «Μερικοί άνθρωποι επιθυμούν να φοβούνται».
Όπως εξηγεί, η εθελοντική έκθεση σε τρομακτικές καταστάσεις λειτουργεί ως άσκηση αυτοπεποίθησης. Το σώμα αντιδρά σε σκηνές τρόμου ή σε «στημένα» στοιχειωμένα σπίτια όπως θα αντιδρούσε σε μια πραγματική απειλή. Αυτή η εμπειρία, λέει ο Kerr, μοιάζει με «βοηθητικές ρόδες» για τη ζωή. Μας επιτρέπει να εξασκηθούμε στην αντιμετώπιση του φόβου, ώστε όταν προκύψει μια πραγματική κρίση, να γνωρίζουμε ότι μπορούμε να τη διαχειριστούμε.

Ο τρόμος ως εργαλείο θεραπείας

Ωστόσο, ο Coltan Scrivner υποστηρίζει ότι οι ιστορίες τρόμου μπορούν να αξιοποιηθούν και θεραπευτικά, ως μέσο εκπαίδευσης στη διαχείριση δύσκολων συναισθημάτων. Με το κατάλληλο βιβλίο ή ταινία, ο θεατής εξασκείται στο να ρυθμίζει τον φόβο του μέσα σε ένα ασφαλές, ελεγχόμενο πλαίσιο έντασης.
Αντίστοιχες ιδέες εφαρμόζονται ήδη στην Ολλανδία, μέσα από το βιντεοπαιχνίδι MindLight, σχεδιασμένο για παιδιά με άγχος. Το παιχνίδι διαδραματίζεται σε ένα εικονικό στοιχειωμένο σπίτι, όπου το παιδί φορά ειδικό αισθητήρα εγκεφαλικής δραστηριότητας (EEG). Όσο παραμένει ήρεμο, το φως γύρω από τον χαρακτήρα του δυναμώνει· όταν φοβάται, το φως σβήνει και εμφανίζονται προτάσεις για επαναφορά στην ψυχραιμία. Κλινικές δοκιμές έδειξαν ότι τα παιδιά που παίζουν τακτικά το MindLight εμφανίζουν μείωση άγχους συγκρίσιμη με εκείνη της γνωσιακής-συμπεριφορικής θεραπείας. Ο τρόμος, σημειώνει ο Scrivner, λειτουργεί ως ένα «ασφαλές εργαστήριο φόβου», ένας τρόπος να μάθουμε να παραμένουμε ψύχραιμοι και να αντέχουμε το άγνωστο.

Κάτι ανάλογο φαίνεται να επισημαίνει ο Adam Lowenstein, Διευθυντής του Κέντρου Σπουδών Τρόμου (Horror Studies Center) στο Πανεπιστήμιο του Πίτσμπουργκ, ο οποίος υποστηρίζει ότι ο τρόμος μπορεί να λειτουργήσει ως βαρόμετρο της συλλογικής οδύνης αλλά και ως εργαλείο κατανόησης και επεξεργασίας της. Όπως ανέφερε, «μερικά από τα μεγαλύτερα κύματα ταινιών τρόμου συνέπεσαν με μερικές από τις πιο τραυματικές στιγμές της ιστορίας».

Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα κλασικά τέρατα του Χόλιγουντ που γεννήθηκαν μέσα στη Μεγάλη Ύφεση όπως οι: Frankenstein (1931), Dracula (1931), The Mummy (1932) και The Wolf Man (1941). Αυτές οι ταινίες, σημειώνει ο Lowenstein, δεν αποτελούσαν απλώς διαφυγή από την πραγματικότητα, αλλά καθρέφτιζαν τους κοινωνικούς φόβους και τη συλλογική ανασφάλεια της εποχής.

Εν κατακλείδι φαίνεται πως, ο τρόμος προσφέρει έναν τρόπο κατανόησης και συμφιλίωσης με το χάος του κόσμου. Σίγουρα, δεν είναι απλώς ψυχαγωγία. Είναι ένα ασφαλές πείραμα του νου, μια ευκαιρία να αντιμετωπίσουμε το άγνωστο χωρίς να διακινδυνεύουμε. Μέσα στην ελεγχόμενη άνοδο της αδρεναλίνης μπροστά από την οθόνη, ο θεατής ανακαλύπτει κάτι πιο ουσιαστικό. Μέσα στο σκοτάδι μπορεί να βρει τη γαλήνη. Γιατί εκεί, ανάμεσα στις κραυγές και τις σκιές, μαθαίνει να επιβιώνει. Δεν βρίσκεται αντιμέτωπος απέναντι σε κάποια τέρατα, αλλά απέναντι στην ίδια του την αγωνία.