ΕΡΓΑΣΙΑ: ΦΙΛΟΣ ΚΑΙ ΕΧΘΡΟΣ
- 10.10.24 15:55
Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας, εφέτος αφιερωμένη στην ψυχική υγεία στο χώρο εργασίας, συνομιλήσαμε με τον καθηγητή και επικεφαλής ερευνητή Ψυχιατρικής και Ψυχοθεραπείας του Παν/μίου Μπικόκα στο Μιλάνο, μέλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ψυχικής Υγείας και της Ακαδημίας Ψηφιακής Ιατρικής, Αντώνη Ντακανάλη. Διευθυντής του Διεπιστημονικού Κέντρου Νευροεπιστημών, Κλινικής Ψυχολογίας & Ψυχιατρικής, του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης Ψηφιακής Υγείας, και του Εθνικού Κέντρου Αριστείας για τη θεραπεία διατροφικών διαταραχών και τη διαχείριση βάρους, ο Αντώνης Ντακανάλης συγκαταλέγεται στο 2% των περισσότερο διαδραστικών επιστημόνων. Έχει τιμηθεί με περισσότερα από 50 τοπικά, εθνικά και διεθνή βραβεία για το πλούσιο κλινικό, διδακτικό, επιστημονικό και συγγραφικό του έργο, και το 2023 κατατάχθηκε μεταξύ των 50 καλύτερων επιστημόνων παγκοσμίως στον τομέα της ψυχικής υγείας και των 10 καλύτερων διεθνώς στη χρήση νέων τεχνολογιών (AI & VR) στον τομέα της ψυχικής υγείας και ευεξίας (wellbeing).
«Σε ολόκληρη την υφήλιο οι πάσχοντες από ψυχική διαταραχή ξεπερνούν το 1 δισεκατομμύριο, ενώ το ετήσιο παγκόσμιο κόστος όλων των προβλημάτων ψυχικής υγείας από τους εθισμούς, τις διατροφικές διαταραχές και την κατάθλιψη, τη διπολική διαταραχή και τη σχιζοφρένεια, ξεπερνάει τα $5 τρισ. Παρόλα αυτά, η ψυχική υγεία είναι υποχρηματοδοτούμενη και υποβαθμισμένη σε σύγκριση με τη σωματική υγεία και αποτελεί μια έννοια δυσνόητη και συχνά παρεξηγημένη» μας εισάγει στο θέμα ο διακεκριμένος καθηγητής.
«Το θέμα της φετινής Παγκόσμιας Ημέρας Ψυχικής Υγείας δεν επιλέχθηκε τυχαία», συνεχίζει. «Η ψυχική υγεία δεν είναι απλά η απουσία κάποιας ψυχικής διαταραχής, αλλά η κατάσταση συναισθηματικής ευημερίας κατά την οποία το άτομο αντιλαμβάνεται και αξιοποιεί τις ικανότητες του, δύναται να διαχειρίζεται τις στρεσογόνες καταστάσεις και προκλήσεις της καθημερινότητας, μπορεί να εργαστεί παραγωγικά, συνεισφέροντας στην ευρύτερη κοινότητα στην οποία ανήκει. Η ψυχική υγεία δεν αφορά απλώς την απουσία ψυχικής διαταραχής, αλλά τη δυνατότητα να είναι κανείς λειτουργικός και να ικανοποιείται από αυτό» μας εξηγεί ο Αντώνης Ντακανάλης.
Ρωτάμε τον Καθηγητή Ψυχιατρικής αν η εργασία μπορεί να συμβάλλει στην ψυχική μας υγεία, αντί να την επιβαρύνει. «Ένα ασφαλές και υγιές εργασιακό περιβάλλον και μια αξιοπρεπής και ικανοποιητική εργασία αποτελούν προστατευτικό παράγοντα για την ψυχική υγεία: παρέχουν μέσα διαβίωσης, ευκαιρίες σύνδεσης με άλλους και ένταξης σε μια κοινότητα, αίσθηση σκοπού και επιτεύγματος, συμβάλλοντας στην προσωπική αίσθηση επιτυχίας και στην αυτοεκτίμηση, ελαχιστοποιούν την ένταση και τις ενδοεταιρικές συγκρούσεις και μειώνουν το εργασιακό άγχος. Από την άλλη, η βία, η παρενόχληση, οι διακρίσεις στο χώρο εργασίας ή ένα επιβλαβές εργασιακό περιβάλλον με συγκεχυμένους εργασιακούς ρόλους, κακές εργασιακές σχέσεις μεταξύ συναδέλφων, υπερβολικό φόρτο εργασίας, εξαντλητικά ωράρια και ανεπαρκή ανάπαυση, μπορούν να είναι πηγές εντόνου στρες, δυσφορίας ή εξουθένωσης, υπονομεύοντας την ψυχική υγεία, και κατά συνέπεια την εργασιακή ικανότητα, εμπειρία και αποδοτικότητα ενός ατόμου. Για αυτό και η αναδιαμόρφωση του εργασιακού περιβάλλοντος με σκοπό τη μείωση των εν λόγω “ψυχοκοινωνικών“ εργασιακών κινδύνων είναι επιβεβλημένη».
Πώς ορίζονται οι ψυχοκοινωνικοί εργασιακοί κίνδυνοι;
«Οι ψυχοκοινωνικοί εργασιακοί κίνδυνοι αναφέρονται κυρίως στις ψυχολογικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν στο εργασιακό περιβάλλον και σχετίζονται μεταξύ άλλων, με το περιεχόμενο ή την οργάνωση της εργασίας (π.χ. εργασία υψηλών απαιτήσεων, ασάφεια στους εργασιακούς ρόλους, περιορισμένη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων σχετικά με την εργασία), τις διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των εργαζομένων, την έλλειψη επικοινωνίας και στήριξης για την επίλυση προβλημάτων ή τις ευκαιρίες για εξέλιξη (π.χ. στασιμότητα, αβεβαιότητα, υποβιβασμός, εργασιακή ανασφάλεια).»
Και πώς τους ‘μετράμε’;
«Υπάρχουν αξιόπιστες πλατφόρμες βασισμένες στην ΑΙ που μετράνε διάφορες παραμέτρους του ψυχοκοινωνικού περιβάλλοντος εργασίας (π.χ. ρυθμό και ένταση της εργασίας, σαφήνεια των ρόλων, ποιότητα του εργασιακού χώρου, κλίμα μεταξύ των συνάδελφων, υποστήριξη από τους προϊσταμένους, βία, παρενόχληση και διακρίσεις στον εργασιακό χώρο), επιτρέποντας στις επιχειρήσεις όχι μόνο να εντοπίζουν αλλά και να αντιμετωπίζουν τους ψυχοκοινωνικούς κινδύνους, προτείνοντας διορθωτικά μέτρα. Μια από αυτές τις πλατφόρμες ΑΙ που έχει δημιουργήσει η ομάδα μου, σύντομα θα είναι διαθέσιμη και στα ελληνικά» μας αποκαλύπτει ο βραβευμένος επιστήμονας.
Η πρόληψη των προβλημάτων ψυχικής υγείας που σχετίζονται με την εργασία, από μονή της δεν επαρκεί, γιατί οι δυσμενείς συνθήκες που επικρατούν στο εργασιακό περιβάλλον δεν είναι ο μόνος παράγοντας που μπορεί να υπονομεύσει την ψυχική μας υγεία.
«H ψυχική μας υγεία, που συνδέεται στενά με την αποδοτικότητα και παραγωγικότητά μας, δεν είναι στατική. Επηρεάζεται από πληθώρα βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων, όπως γενετική προδιάθεση, αρνητικές εμπειρίες ζωής, έκθεση σε δυσμενείς περιβαλλοντικές, εργασιακές και οικονομικοκοινωνικές συνθήκες. Την τελευταία δεκαπενταετία έχουμε αντιμετωπίσει τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς, μια πλημμυρίδα ψυχοπιεστικών γεγονότων (π.χ. πανδημία) και κρίσεων, οικονομικών, γεωπολιτικών, κλιματικών και άλλων. Αυτό το κλίμα αβεβαιότητας, που λειτουργεί σωρευτικά και επηρεάζει τους ανθρώπους με διαφορετικό τρόπο και ένταση, επιβαρύνει την ψυχική μας υγεία, διαταράσσοντάς ουσιαστικά τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούμε, κοιμόμαστε, μαθαίνουμε, εργαζόμαστε και φυσικά αποδίδουμε» μας εξηγεί ο Αντώνης Ντακανάλης.
Σύμφωνα με σχετικές παγκόσμιες έρευνες και στοιχεία Διεθνών Οργανισμών (ΟΟΣΑ, ΠΟΥ), σήμερα εργάζεται πάνω από το 60% του παγκόσμιου πληθυσμού, και το 20% των ενηλίκων σε ηλικία εργασίας πάσχει από κάποια ψυχική διαταραχή. Ένας στους πέντε εργαζόμενους υποφέρει από ψυχική νόσο και δυσλειτουργεί.
«Σε όλο τον κόσμο εργαζόμενοι, οικογένειες, επιχειρήσεις και ολόκληρες οικονομίες βιώνουν τον αντίκτυπο των προβλημάτων ψυχικής υγείας, ανεξάρτητα από το αν αυτά προκλήθηκαν ή επιδεινώθηκαν από την εργασία και τις δυσμενείς εργασιακές συνθήκες (π.χ. βία και παρενόχληση, υπερβολικός φόρτος εργασίας, εξαντλητικά ωράρια ανεπαρκής ανάπαυση) ή από άλλους παράγοντες» συνεχίζει ο πρωτοπόρος ερευνητής.
Μελέτες δείχνουν ότι μόλις 1 στους 5 εργαζόμενους από όσους αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας, επισκέπτεται κάποιον ειδικό.
Πόσο εύκολο ή δύσκολο είναι να ζητήσει κανείς βοήθεια;
«Τα άτομα που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές είναι συχνά κοινωνικά απομονωμένα, έχουν μειωμένη ποιότητα ζωής και αυξημένη θνησιμότητα. Οι διαταραχές ψυχικής υγείας που δεν αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά έχουν ως αποτέλεσμα αφενός τη μείωση της ικανότητας για εργασία, τη λήψη λανθασμένων ή παρακινδυνευμένων αποφάσεων, και αφετέρου το αρνητικό κλίμα στο εργασιακό περιβάλλον, την χαμηλή εργασιακή ικανοποίηση και την αύξηση του φαινομένου του “απουσιασμού”. Εκτιμάται ότι κατά το 2023, τα προβλήματα ψυχικής υγείας ήταν η 4η συχνότερη αιτία απουσιών λόγω ασθένειας» μας απαντά και συνεχίζει, «Δυστυχώς, στους περισσότερους εργασιακούς χώρους τα προβλήματα ψυχικής υγείας δεν συζητούνται ούτε ανοικτά ούτε αρκετά, γεγονός που μπορεί να αφήσει τους εργαζόμενους να παλεύουν μόνοι τους και να υποφέρουν σιωπηλά».
Οι επιπτώσεις από τις καταθλιπτικές και αγχώδεις διαταραχές, που είναι οι πιο κοινές ψυχικές διαταραχές που συναντάμε στον εργασιακό χώρο, είναι δραματικές και παρουσιάζουν σημαντικό οικονομικό αποτύπωμα. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες του Π.Ο.Υ. κάθε χρόνο χάνονται 12 δισεκατομμύρια εργάσιμες ημέρες, με συνολική απώλεια παραγωγικότητας άνω του $1,5 τρις.
Πώς η συζήτηση για την ψυχική υγεία στο χώρο εργασίας αναμένεται να επηρεάσει τα εργασιακά περιβάλλοντα ή την σχέση μας με την επαγγελματική μας δραστηριότητα;
«Σύμφωνα με τα αποτελέσματα πρόσφατων πανευρωπαϊκών ερευνών, περίπου το 90% των Millennials και των Gen Zers, δηλαδή πάνω από το 1/3 του εργατικού δυναμικού, δηλώνουν ότι η ψυχική υγεία είναι εξίσου σημαντική ή σημαντικότερη από τη σωματική υγεία, καθώς και ότι θα εγκατέλειπαν μια θέση εργασίας εάν αυτή επηρέαζε αρνητικά την ψυχική τους υγεία. Αυτές οι γενιές αναζητούν μια καλή ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής και ισχυρές πολιτικές και παρεμβάσεις που να υποστηρίζουν την ευημερία τους στην εργασία. Στο ταχέως εξελισσόμενο και μεταβαλλόμενο εργασιακό περιβάλλον, όπου περνάμε τουλάχιστον το 1/3 του βίου μας, οι παρεμβάσεις για τη βελτίωση της ψυχικής υγείας στην εργασία είναι ζωτικής σημασίας για την προάσπιση του ανθρώπινου δικαιώματος στη καλή υγεία, συμπεριλαμβανομένης της ψυχικής, ώστε να προχωρήσουμε προοδευτικά προς τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs) του ΟΗΕ.»
Ανάγκη για δράση
Τί εργαλεία υπάρχουν ή χρειάζονται προκειμένου να διαμορφώνουμε σύγχρονα, ασφαλή και συμπεριληπτικά εργασιακά περιβάλλοντα;
«Εκπαιδευτικές δράσεις ή εξατομικευμένες παρεμβάσεις (π.χ. εφαρμογές για κινητά), που βελτιώνουν τις γνώσεις, τις στάσεις και τις αντιλήψεις για την ψυχική υγεία, παρακινούν τους εργαζομένους προς την αυτoφροντίδα, το work-life balance, τη διαχείριση του στρες και άλλων δυσλειτουργικών σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών (π.χ. νεύρα, θυμό), είναι μια καλή αρχή. Οι εφαρμογές (ψυχοεκπαίδευσης και αυτοφροντίδας) για κινητά είναι η σύγχρονη τάση και το μέλλον στο χώρο της εργασίας. Στοιχεία από τις ψηφιακές εφαρμογές που έχουν δοκιμαστεί και αξιολογηθεί επαρκώς δείχνουν ότι αυτές οι παρεμβάσεις μπορούν να βοηθήσουν στην προώθηση θετικής ψυχικής υγείας, στη μείωση του στρες και της συναισθηματικής δυσφορίας και στη βελτίωση της αποδοτικότητας στην εργασία. Μια από αυτές τις πλατφόρμες, που έχει δημιουργήσει η ομάδα μου και βασίζεται στην ΑΙ, θα είναι σύντομα διαθέσιμη και στα ελληνικά», μας απαντά ο καθηγητής εκπλήσσοντάς μας ευχάριστα. «Τo βασικό πλεονέκτημα αυτών των εφαρμογών» προσθέτει ο κύριος Ντακανάλης, «είναι ότι απευθύνονται σε όλους τους εργαζόμενους, και όχι μόνο σε όσους βιώνουν κρίση, αποστιγματοποιώντας ως εκ τούτου την ψυχική νόσο. Έχουν πολύ χαμηλό κόστος ανά εργαζόμενο και υψηλή απόδοση, και για αυτό θα αποτελούν δημοφιλή επιλογή για τους εργοδότες».
Σε περίπτωση όμως που ένας/μια εργαζόμενος/νη πάσχει ήδη από κάποια ψυχική διαταραχή ή νόσο, πώς μπορεί να υποστηριχθεί για να ανακάμψει;
«Μπορεί να παρέχεται υποστήριξη των εργαζομένων με προβλήματα ψυχικής υγείας προκειμένου να παραμένουν επαγγελματικά ενεργοί και να εργάζονται αποτελεσματικά, μέσω πρόσβασης σε υπηρεσίες ψυχολογικής ή/ και ψυχιατρικής υποστήριξης, αλλά και μέσω παρεμβάσεων που αυξάνουν τη συμπερίληψη, υποστηρίζοντας ταυτόχρονα τα άτομα να αξιοποιήσουν τις δυνατότητές τους (π.χ. ευέλικτο ωράριο εργασίας, επιπλέον χρόνος για την ολοκλήρωση των καθηκόντων, επανασχεδιασμός της εργασίας για να μειωθεί η αλληλεπίδραση με τους πελάτες, εάν αυτό δημιουργεί υπέρμετρο άγχος).»
Ο εταιρικός κόσμος εξελίσσεται. Από ψυχιατρική παρέμβαση και συνεδρίες, μέχρι 24ωρη τηλεφωνική γραμμή ψυχολογικής υποστήριξης, Οργανισμοί και επιχειρήσεις υιοθετούν πρωτοβουλίες και στρατηγικές ψυχικής υγείας.
Στην Ελλάδα πόσο μακριά ή κοντά βρισκόμαστε σε τέτοιου είδους παροχές στον εργασιακό χώρο;
«Πριν ακριβώς ένα χρόνο ξεκινήσαμε ένα καινοτόμο πρόγραμμα, που διαφέρει από τα συνήθως προσφερόμενα στην Ελλάδα επειδή παρέχει προσωπική, εξατομικευμένη φροντίδα από σταθερό και έμπειρο ψυχίατρο-ψυχοθεραπευτή, με το ποσοστό συμμετοχής των εργαζομένων να φτάνει το 45%. Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα της παρέμβασης, επιβεβαιώνουν ποσοτικά τις θετικές και ποιοτικές αλλαγές που αντιλαμβανόμαστε ήδη σε κάθε θεραπευμένο, όπως και στην ομαδική συνεργασία και λειτουργία της επιχείρησης, καθώς και ότι η επένδυση στην ψυχική υγεία είναι στρατηγική επιχειρηματική απόφαση win-win».