Στις μέρες μας ελάχιστοι γνωρίζουν ότι το κρατικό μονοπώλιο στην ανώτατη εκπαίδευση επιβλήθηκε πριν από πενήντα πέντε χρόνια από τη Δικτατορία των Συνταγματαρχών και αποτελεί τη μεγαλύτερη εν ισχύι συνταγματική κληρονομιά της τελευταίας στη Μεταπολίτευση. Όπως προκύπτει από τα πρακτικά της Επιτροπής για την αναθεώρηση του Συντάγματος, οι πραξικοπηματίες ανησυχούσαν για το ενδεχόμενο της δημιουργίας ξένων ιδιωτικών πανεπιστημίων στην Ελλάδα, στα οποία ο πολιτικός έλεγχος από το αυταρχικό καθεστώς τους θα ήταν αρκετά περιορισμένος.

«Εκπαιδευτική εξαίρεση»

Δυστυχώς, η Μεταπολίτευση «ξέχασε φυλακισμένη» στα δεσμά του κράτους την ανώτατη εκπαίδευση, με αποτέλεσμα σήμερα η Ελλάδα να αποτελεί παγκοσμίως –στον χώρο αυτό– «εκπαιδευτική εξαίρεση», σύμφωνα με την οποία απαγορεύεται επισήμως από το Σύνταγμα της χώρας η ίδρυση και λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων.

Η επί μισό αιώνα και πλέον εμπειρία της συνταγματικής απαγόρευσης των ιδιωτικών πανεπιστημίων απέδειξε, πέραν πάσης αμφιβολίας, ότι το μονοπώλιο του κράτους περιορίζει τον ανταγωνισμό στην ανώτατη εκπαίδευση με ορατό και άμεσο αντίκτυπο στο εκπαιδευτικό αποτέλεσμα, ενώ συνεπάγεται αρνητικές επιδράσεις στην οικονομία, στη δημόσια διοίκηση και σε όλους ανεξαιρέτως τους θεσμούς. Το χειρότερο, αναπαράγει και ενισχύει τον κρατισμό, ο οποίος είναι ο αποκλειστικός υπεύθυνος για την πρόσφατη χρεοκοπία της χώρας. Γι’ αυτόν τον λόγο η επόμενη συνταγματική αναθεώρηση αποτελεί μία μοναδική ευκαιρία να απαλλαγούμε από το κρατικό μονοπώλιο στην ανώτατη εκπαίδευση. Αλλά εάν περιμένουμε μέχρι το έτος 2027, οπότε θα ολοκληρωθεί η αναθεώρηση, θα έχουμε χάσει πολύτιμο χρόνο και η απόστασή μας από τον προηγμένο κόσμο στα εκπαιδευτικά πράγματα θα έχει πλέον αυξηθεί ανησυχητικά.

Οι νομικές δυνατότητες

Συνεπώς, μέχρι να ολοκληρωθεί η συνταγματική αναθεώρηση των απαγορευτικών, για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, διατάξεων του περιβόητου άρθρου 16, θα πρέπει να εξετάσουμε πολύ προσεκτικά τις δυνατότητες που μας παρέχονται, για να παρακαμφθούν αυτές εντός του σημερινού θεσμικού πλαισίου, υπό το πρίσμα ενός «πολυεπίπεδου συνταγματισμού», ο οποίος επιβάλλει μια εναρμονισμένη με το ενωσιακό και διεθνές δίκαιο ερμηνεία των διατάξεων των συνταγμάτων των κρατών-μελών της Ε.Ε. και που σε περίπτωση σύγκρουσης μεταξύ εθνικών και ενωσιακών προτάσσει τις τελευταίες. Με άλλα λόγια, οι συνταγματικές διατάξεις επιβάλλεται να ερμηνεύονται με το νόημα που αποκτούν κατά τη συνδυαστική εφαρμογή τους με το ενωσιακό δίκαιο και τις διεθνείς συνθήκες, τις οποίες έχει επικυρώσει η χώρα μας. Σύμφωνα με τη νομολογία του ΔΕΕ (πρώην ΔΕΚ), το ενωσιακό δίκαιο, πρωτογενές ή παράγωγο, υπερισχύει κάθε αντίθετης διάταξης, έστω κι αν αυτή είναι διάταξη του Συντάγματος. Επομένως, ο εθνικός δικαστής, όταν ανακύπτει ζήτημα αντίθεσης μεταξύ κανόνων εθνικού και ενωσιακού δικαίου, θα πρέπει να ερμηνεύει τις εθνικές διατάξεις υπό το πρίσμα του ενωσιακού δικαίου, επιδιώκοντας την εναρμονισμένη με το ενωσιακό δίκαιο ερμηνεία των εθνικών κανόνων. Ενδεικτική αυτής της προσέγγισης είναι η απόφαση υπ’ αριθ. C-213/2007 του ΔΕΚ και εν συνεχεία η υπ’ αριθ. 3471/2011 του Συμβουλίου της Επικρατείας σχετικά με την υπόθεση του «βασικού μετόχου» των μέσων μαζικής ενημέρωσης, όπου κρίθηκε στο τέλος ανενεργή η διάταξη της παρ. 9 του άρθρου 14 του Συντάγματος ως αντιβαίνουσα προς θεμελιώδεις διατάξεις του ενωσιακού δικαίου. Τη θέση αυτή υιοθετεί πλήρως και η ιστορική απόφαση της 6ης Οκτωβρίου 2020 της Ολομέλειας του ΔΕΕ στην υπόθεση Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά Ουγγαρίας (Υπόθεση C-66/18). Με την απόφαση αυτή ανοίγει ο δρόμος της δημιουργίας ενός ενιαίου ευρωπαϊκού ακαδημαϊκού χώρου, καθώς ανατράπηκε η επικρατούσα μέχρι τότε άποψη, ότι στα ζητήματα εκπαίδευσης η εθνική νομοθεσία, κατά κανόνα, προηγείται του ενωσιακού Δικαίου.

Το συμπέρασμα, μετά από τις παραπάνω επισημάνσεις, ερμηνεύοντας το άρθρο 16 του ελληνικού Συντάγματος σε συνδυασμό με τις διατάξεις του ενωσιακού δικαίου, είναι ότι μέχρι την ολοκληρωτική άρση του κρατικού μονοπωλίου της ανώτατης εκπαίδευσης επιτρέπεται η εγκατάσταση στην Ελλάδα παραρτημάτων αλλοδαπών πανεπιστημίων (κρατικών και ιδιωτικών). Κι αυτό λίγο δεν είναι. Είναι αυτονόητο ότι η χορήγηση άδειας εγκατάστασης στη χώρα παραρτήματος πανεπιστημίου άλλης χώρας θα πρέπει να υπόκειται σε  προηγούμενη αξιολόγηση και πιστοποίηση. Η πιστοποίηση θα πρέπει να γίνεται σύμφωνα με συγκεκριμένες προϋποθέσεις, ποσοτικά και ποιοτικά κριτήρια εναρμονισμένα με τις Αρχές και τις κατευθυντήριες Οδηγίες για τη διασφάλιση της ποιότητας στον Ευρωπαϊκό Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕSG 2015).

Πολλαπλά οφέλη

Ευλόγως θα ερωτήσει κάποιος αν «θα υπάρξουν θετικές επιπτώσεις από την κατάργηση του κρατικού μονοπωλίου στην ανώτατη εκπαίδευση ή όλα υπαγορεύονται από κάποια ιδεολογική εμμονή».

Η απάντηση είναι ότι θα υπάρξουν για τη χώρα πολλαπλά οφέλη, τα οποία ενδεικτικώς και όχι περιοριστικώς μπορούν να είναι τα ακόλουθα:

• Η χώρα θα προσελκύσει ένα μέρος της μεγάλης παγκόσμιας ζήτησης για πανεπιστημιακές σπουδές, όπως συμβαίνει σήμερα με όλες ανεξαιρέτως τις προηγμένες χώρες. Η Κύπρος αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Στα πανεπιστήμια μιας πολύ μικρής περιφερειακής χώρας της ΕΕ, όπως είναι η Κύπρος, με πληθυσμό περίπου 900.000 κατοίκων, φοιτούν σήμερα 40.000 περίπου αλλοδαποί φοιτητές!
• Θα καλυφθεί και ένα μεγάλο τμήμα της διαρκώς αυξανόμενης εγχώριας ζήτησης για πανεπιστημιακές σπουδές, η οποία σε μεγάλο ποσοστό διοχετεύεται σε πανεπιστήμια του εξωτερικού με προφανείς επιπτώσεις για την ελληνική οικονομία, το δημογραφικό ζήτημα κ.τ.λ. Η φυγή των νέων μας για σπουδές στο εξωτερικό, εκτός από το ισοζύγιο πληρωμών, επηρεάζει αρνητικά και το φυσικό κεφάλαιο της χώρας, στο μέτρο που αυτοί παραμείνουν στο εξωτερικό. Η επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο, καινούργιες γνώσεις, ιδέες, τεχνολογίες χάνονται οριστικά για την Ελλάδα.
• Σημαντική θα είναι η ενίσχυση της ελληνικής οικονομίας από την παρουσία ξένων φοιτητών στην Ελλάδα: α) από τις δαπάνες διαβίωσης αυτών· β) από τη δημιουργία στα νέα πανεπιστήμια χιλιάδων νέων θέσεων εργασίας, εκπαιδευτικού και διοικητικού προσωπικού, αλλά και πολλών ακόμη συναφών επιστημονικού-ερευνητικού χαρακτήρα επαγγελμάτων· γ) από την ανάπτυξη της αγοράς ακινήτων και συνακόλουθα της κατασκευαστικής αγοράς· δ) από τον εκπαιδευτικό τουρισμό των ίδιων των φοιτητών, καθώς και συγγενών και φίλων τους· ε) από τους φόρους στο παραγόμενο εισόδημα και στις πάσης φύσεως συναφείς συναλλαγές· στ) από τις επενδύσεις στην εκπαίδευση και στην έρευνα, οι οποίες σε πολλές χώρες συναγωνίζονται ή και ξεπερνούν τις επενδύσεις στη βιομηχανία, στις νέες τεχνολογίες, στην ενέργεια, στον τουρισμό κ.τ.λ.. (Το ΑΕΠ της Κύπρου λ.χ. ενισχύεται κάθε χρόνο κατά 5% με 6% από τη λειτουργία των πανεπιστημίων της)· ζ) από τον επαναπατρισμό Ελλήνων ακαδημαϊκών και επιστημόνων που θα έχουν την ευκαιρία να εργαστούν σε αξιοπρεπές πανεπιστημιακό περιβάλλον στη χώρα τους.

Εν κατακλείδι, η σημερινή κατάσταση δεν είναι πλέον ανεκτή. Καμία άλλη δύναμη δεν είναι σε θέση να βοηθήσει την ανώτατη εκπαίδευση της χώρας να ανασυρθεί από τη στασιμότητα και το αδιέξοδο και να παρακολουθήσει τις κατακλυσμιαίες αλλαγές που συντελούνται στα εκπαιδευτικά πράγματα εκτός από τις δυνάμεις του ανταγωνισμού και της ελεύθερης οικονομικής δραστηριότητας.

* Ο Τάσος Ι. Αβραντίνης είναι νομικός, μέλος του Δ.Σ. του ΚΕΦίΜ, και πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημοσιονομικών Μελετών.