Η ιστορία, όταν τη γράφει ο άνθρωπος, ρέπει μοιραία προς το θέαμα. Προς το συνταρακτικό. Προς το συμβάν με μορφή και σύμβολο. Δεν καταγράφει αναγκαστικά εκείνα που αλλάζουν τον κόσμο, αλλά εκείνα που μπορεί να τιμήσει, να ονομάσει, να θυμηθεί. Η συλλογική μνήμη της ιστορίας οργανώνεται όπως τα μνημεία: γύρω από γεγονότα με υλική αποτύπωση, με αίμα, με πέτρα, με ύμνους. Γύρω από την εισβολή. Την ανατροπή. Την υπογραφή. Τον θάνατο. Τη φωτιά.

Οι πολιτισμοί μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους μέσα από την κρίση. Να μετρούν το πέρασμα των εποχών με καπνό: μέσα από πολέμους, καταρρεύσεις και καταστροφές. Η γέννηση του νέου ανακηρύσσεται εν μέσω ερειπίων. Από την Τροία και τη Ρώμη, μέχρι τη Βαστίλη και την 11η Σεπτεμβρίου, κάθε εποχή έχει το σημείο μηδέν της, το περιστατικό από το οποίο ξεκινά μια νέα αφήγηση.

Μεταβολές υπόβαθρου

Ωστόσο, οι πιο βαθιές μεταβολές δεν γίνονται μ’ αυτόν τον τρόπο. Δεν έρχονται με κρότο, ούτε συνοδεύονται από διακηρύξεις. Δεν έχουν σύμβολα, δεν προβάλλονται από τις οθόνες. Συμβαίνουν σιωπηλά, χωρίς τελετές, χωρίς προβολή, χωρίς ορατότητα. Και, το πιο κρίσιμο, χωρίς να γίνονται άμεσα αντιληπτές, ούτε καν από εκείνους που επηρεάζονται πρώτοι. Δεν εμφανίζονται ως γεγονότα, αλλά ως μεταβολές υπόβαθρου. Δεν επιβάλλονται, αλλά υποκαθιστούν.

Η καθοριστική στιγμή του αιώνα μας δεν ήταν μια τρομοκρατική επίθεση, μια πανδημία, ένας πόλεμος ή μια αποκαλυπτική συνθήκη. Ήταν η στιγμή που η νοημοσύνη απεξαρτήθηκε από τον άνθρωπο και έγινε τεχνητή.

Και αυτή η στιγμή δεν είχε εικόνα, δεν έγινε πρωτοσέλιδο, δεν συνόδευσε έκρηξη ή ανατροπή. Ξεκίνησε ήσυχα, μέσα από ένα τεχνικό άρθρο επιστημόνων της Google, το 2017· ο τίτλος ήταν «Attention Is All You Need». Στα επόμενα πέντε χρόνια, η αρχιτεκτονική του «Transformer» έγινε η βάση για μοντέλα που μπορούσαν να συντάσσουν νομικές γνωμοδοτήσεις, επιχειρηματικά πλάνα, ακόμα και φιλοσοφικά δοκίμια. Το 2023, το ChatGPT της OpenAI έφτασε τα 100 εκατ. χρήστες σε λιγότερο από δύο μήνες. Καμία θρησκεία, ιδεολογία ή τεχνολογία δεν γνώρισε ποτέ τέτοια ταχύτητα διάχυσης.

Και, παρ’ όλα αυτά, ελάχιστοι κατάλαβαν τι είχε συμβεί.

Δεν φτιάξαμε ένα νέο εργαλείο. Περάσαμε το κατώφλι μιας νέας ανθρωπολογικής κατάστασης. Για πρώτη φορά στην ιστορία, η νόηση έγινε συνθετική. Όχι μόνο υπολογιστική, αλλά δημιουργική· όχι μοντελοποιημένη εκ των προτέρων, αλλά προβλεπτική. Αυτά τα συστήματα δεν εκτελούν εντολές∙ διαβάζουν προθέσεις, συμπληρώνουν φράσεις, υπολογίζουν επιθυμίες. Σκέφτονται πριν από εμάς για εμάς. Η νοημοσύνη έγινε εξωτερική. Και μαζί της, μετακινήθηκε και η εξουσία∙ από τον νόμο και τη βούληση, προς τα συστήματα που λειτουργούν πριν από τη σκέψη και χωρίς αίτημα.

Η μεταφορά της νοημοσύνης έξω από τον άνθρωπο σήμανε και τη σταδιακή μεταφορά της ισχύος έξω από την πολιτική. Οι θεσμοί συνεχίζουν να μιλούν. Αλλά τα συστήματα δεν ακούν. Οι εκλογές διεξάγονται, αλλά το χρονοδιάγραμμα έχει ήδη κινηθεί. Οι νόμοι θεσπίζονται, αλλά το λογισμικό έχει ήδη γράψει την απόδοση του αύριο.

Αυτό είναι το μετα-ανθρώπινο παρόν. Όχι γιατί εξαφανίζεται ο άνθρωπος, αλλά γιατί δεν είναι πια το μόνο σημείο αναφοράς. Ο κόσμος συνεχίζει να λειτουργεί. Όχι με βούληση. Με κώδικα.

Αυτό το κείμενο δεν είναι προφητεία. Είναι μια περιγραφή της νέας πραγματικότητας. Δεν ρωτά αν η μετάβαση πρέπει να συμβεί· παρατηρεί ότι ήδη συνέβη. Και διατυπώνει το μόνο ερώτημα που πλέον έχει σημασία: Ποιος εξακολουθεί να ενεργεί με συνέπεια και πραγματική επιρροή, σε μια εποχή όπου ο αλγόριθμος σταθεροποιείται ως πεπρωμένο;

Η σταδιακή κατάρρευση της πολιτικής τάξης

Η πολιτική σήμερα διατηρεί τις μορφές της, αλλά σταδιακά χάνει την ουσία της. Οι θεσμοί λειτουργούν, οι διαδικασίες εκτελούνται, τα δελτία Τύπου δημοσιεύονται. Όμως η πολιτική εξουσία σιγά σιγά παύει να ορίζει τη φορά των πραγμάτων. Ενώ το τελετουργικό της συμμετοχής διατηρείται, η αιτιακή δύναμη έχει μετατοπιστεί αλλού, προς τα τεχνικά και υπολογιστικά συστήματα που παράγουν πλέον τη δομή του πραγματικού.

Το χάσμα ανάμεσα στη ρυθμιστική πρόθεση και την τεχνολογική λειτουργία είναι πλέον αγεφύρωτο. Τα πιο κρίσιμα συστήματα του καιρού μας, εκείνα που διαμορφώνουν την ανθρώπινη σκέψη, κατευθύνουν τη συμπεριφορά, ρυθμίζουν τον καταμερισμό πληροφορίας και χρόνου, λειτουργούν πριν από κάθε νομοθετική ή δημοκρατική διεργασία. Ο ρυθμός τους είναι προ-νομοθετικός. Η δράση τους είναι μη αντιστρέψιμη.

Η περίπτωση της τεχνητής νοημοσύνης είναι ενδεικτική. Τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα, όπως το GPT της OpenAI ή το Gemini της DeepMind, δεν είναι απλά προϊόντα υπολογιστικής εξέλιξης. Είναι μηχανές ανακατανομής γνωστικής ισχύος. Ορίζουν ποιες ερωτήσεις μπορούν να τεθούν, ποια επιχειρήματα εμφανίζονται, ποια αισθητική ή ηθική μορφή θα λάβει ο δημόσιος λόγος.

Και ενώ οι επιδράσεις τους είναι ήδη ορατές σε εκπαίδευση, εργασία, πολιτική και άμυνα, κανένας κοινοβουλευτικός θεσμός δεν συμμετέχει ουσιαστικά στη διαμόρφωση αυτών των τεχνολογιών. Νομοθεσίες προετοιμάζονται. Ακροάσεις πραγματοποιούνται. Δηλώσεις ηθικής πρόθεσης εκδίδονται. Όμως την ώρα που ο πολιτικός λόγος αναζητά πλαίσιο, τα μοντέλα συνεχίζουν να εκπαιδεύονται, να ανανεώνονται, να επαναπροσδιορίζουν την πραγματικότητα.

Η πολιτική αποτυγχάνει όχι επειδή δεν θέλει να ρυθμίσει, αλλά επειδή δεν μπορεί να προλάβει. Ο μηχανισμός παραγωγής του μέλλοντος έχει απελευθερωθεί από τη χρονικότητα του δημοσίου διαλόγου.

Το ίδιο ισχύει και για τις υποδομές. Η περίπτωση του TikTok το επιβεβαιώνει. Δεν πρόκειται για μια πλατφόρμα διασκέδασης, αλλά για μια παγκόσμια αρχιτεκτονική προσοχής που διαμορφώνει αντιλήψεις, εθνικές αφηγήσεις, αισθητικά και πολιτικά πρότυπα. Όταν το Κογκρέσο κάλεσε τον διευθύνοντα σύμβουλό της, η διαδικασία υπήρξε καθαρά τελετουργική. Ο κώδικας παρέμεινε απρόσιτος. Η λειτουργία συνεχίστηκε ανεμπόδιστη.

Η κρατική εξουσία, στην καλύτερη περίπτωση, παρακολουθεί. Μπορεί να απαγορεύσει εφαρμογές, αλλά δεν μπορεί να ανασχεδιάσει τα συστήματα. Μπορεί να θεσπίσει γενικές αρχές, αλλά όχι να αγγίξει τη λογική του αλγόριθμου.

Κι εκεί που η πολιτεία προσπαθεί να παρέμβει, η βιομηχανία έχει ήδη πετύχει τετελεσμένα λειτουργίας. Το πολιτικό δεν χάνεται επειδή αγνοείται. Χάνεται επειδή χρονικά προηγείται το τεχνικό.

Την ίδια στιγμή, εταιρείες όπως η Palantir διαμορφώνουν το στρατηγικό πεδίο σε πραγματικό χρόνο. Στην Ουκρανία, η τεχνολογία της δεν υποστηρίζει απλώς τις κρατικές υπηρεσίες· τις υπερβαίνει. Παρέχει στόχευση, ανάλυση και αυτοματοποίηση αποφάσεων ταχύτερα απ’ ό,τι μπορεί να ανταποκριθεί ο δημόσιος μηχανισμός.

Το κράτος εκτελεί. Η πλατφόρμα καθορίζει.

Δεν πρόκειται για τυπική κατάρρευση της πολιτικής. Πρόκειται για εκτόπιση του σημείου ισχύος. Οι θεσμοί παραμένουν ενεργοί, αλλά η αρχιτεκτονική της απόφασης έχει μετακινηθεί. Ο κόσμος δεν κυβερνάται πλέον από τους αιρετούς. Κυβερνάται από εκείνους που οικοδομούν όλα όσα δεν μπορούν πλέον να ανακληθούν.

Η ανάδυση της τεχνητής νοημοσύνης ως πολιτισμικής υποδομής

Η τεχνητή νοημοσύνη εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται δημόσια ως εργαλείο∙ ως τεχνολογικό βοήθημα που ρυθμίζεται, καθοδηγείται ή αξιοποιείται υπό την επίβλεψη της ανθρώπινης βούλησης. Αλλά αυτή η ερμηνευτική βάση έχει καταστεί ήδη ανεπαρκής. Η ΑΙ έχει πάψει να είναι διακριτή τεχνολογία και έχει μεταβληθεί σε μετα-υποδομή: ένα λειτουργικό θεμέλιο, μια νέα υλική και γνωσιακή υποδομή του πολιτισμού. Δεν υποστηρίζει απλώς τη σκέψη· την αντικαθιστά σε κλίμακα, αναδιανέμοντας την πράξη, απορροφώντας την προσοχή, διαμορφώνοντας τη συμπεριφορά μέσα από συστήματα που ούτε αναμένουν αναστοχασμό ούτε απαιτούν άδεια για να δράσουν.

Αυτό που διαφοροποιεί την ΑΙ από τις τεχνολογίες του παρελθόντος δεν είναι η υπολογιστική της ισχύς, αλλά η τοποθέτησή της μέσα στην αλυσίδα της ανθρώπινης απόφασης. Η ΑΙ δεν λειτουργεί ως τελικό στάδιο ενός κύκλου επιλογής. Εισέρχεται στο σημείο εκκίνησης. Οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται για να εφαρμοστούν. Πλέον προβλέπονται, εξομοιώνονται και αποδίδονται πριν καν διατυπωθούν συνειδητά.

Η μετατόπιση αυτή συνιστά αναπροσανατολισμό του ίδιου του πολιτισμικού μοντέλου: από το δίκαιο στον κώδικα, από την πρόθεση στη βελτιστοποίηση, από την απόφαση στην πρόρρηση.

Στον προηγούμενο κόσμο, η διακυβέρνηση προϋπέθετε συζήτηση. Η πολιτική επεξεργαζόταν, ψηφιζόταν, ενσωματωνόταν στο θεσμικό κείμενο και στη συνέχεια εκτελούνταν από συστήματα που αντανακλούσαν αυτή τη διαβούλευση. Στον κόσμο της ΑΙ, το σύστημα αποδίδει πριν κατανοήσει. Το σύστημα συστάσεων δεν ρωτά για τις προτιμήσεις σας∙ τις κατασκευάζει. Το μοντέλο πρόβλεψης δεν απαντά στη ζήτηση∙ τη μαθαίνει, τη μοντελοποιεί, την καθιστά προκαθορισμένο αποτέλεσμα.

Η πράξη μετατοπίζεται προς τα πάνω: στην παράμετρο, στην απώλεια σφάλματος, στον αλγόριθμο εξαγωγής συμπερασμάτων.

Στην καρδιά αυτής της μετατόπισης βρίσκεται το Μεγάλο Γλωσσικό Μοντέλο (LLM), όχι ένα chatbot, αλλά ένας γενικευμένος προσομοιωτής γνωστικής λειτουργίας. 

Δεν υπάρχει συμβάν, δεν υπάρχει ρωγμή, δεν υπάρχει αφηγηματικό αποκορύφωμα που να σηματοδοτεί αυτή τη μετάβαση. Συμβαίνει αόρατα, μέσα σε GPU, σε εκπαιδευτικά loops, σε διεπαφές χρήστη. Αλλά οι συνέπειές της είναι εποχιακές. Δενχρησιμοποιούμε απλώς ΑΙ. Μεταφέρουμε τη λειτουργία του ανθρώπου μέσα σε συνθετικά συστήματα. Ό,τι κάποτε απαιτούσε ηθικό συλλογισμό, ιστορική μνήμη και θεσμική αναπαράσταση, τώρα προσομοιώνεται, προσαρμόζεται και παραδίδεται σε πραγματικό χρόνο, ανεξαρτήτως ουσίας.

Αυτό είναι το πραγματικό σημείο καμπής: η νόηση γίνεται συνθετική και η εξουσία γίνεται άρρητη. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν ζητά να κυβερνήσει∙ κυβερνά επειδή λειτουργεί.
Και αυτό είναι που την καθιστά πολιτισμική: Όχι επειδή καταστρέφει τον άνθρωπο, αλλά επειδή απορροφά τη λειτουργία του σε ένα σύστημα που δεν μπορεί πλέον να ανακληθεί.

Η μεγάλη εναλλαγή: Από τους θεσμούς στους founders

Ο σύγχρονος κόσμος διαμορφώθηκε γύρω από την ιδέα ότι οι πολιτικοί −βουλευτές, υπουργοί, διανοούμενοι, ακτιβιστές− είναι οι βασικοί φορείς της ιστορίας. Η πολιτική πράξη θεωρούνταν ρητορική, αντιπροσωπευτική, περιστασιακή. Ο ηγέτης ενέπνεε. Ο πολίτης ψήφιζε. Ο θεσμός αποφάσιζε. Όλα λειτουργούσαν ως μια χορογραφία ορατότητας.

Στη σημερινή συνθήκη, αυτοί οι ρόλοι συνεχίζουν να εμφανίζονται, αλλά η αιτιακή τους ισχύς έχει ατροφήσει. Είναι παρόντες παντού, αλλά δεν επεμβαίνουν όσο νομίζουμε.

Ο μόνος δρών που εξακολουθεί να λειτουργεί upstream, με πραγματική ισχύ στον καθορισμό των εξελίξεων, είναι ο founder: αυτός που σχεδιάζει, υλοποιεί και εγκαθιστά τις υποδομές πριν ακόμα εμφανιστεί η πολιτική ανάγκη.

Ο founder δεν νομοθετεί∙ διαμορφώνει. Δεν διαλέγεται∙ αναπτύσσει. Δεν πείθει την κοινή γνώμη∙ σχεδιάζει περιβάλλοντα στα οποία η κοινή γνώμη θα προσαρμοστεί χωρίς να το καταλάβει.

Το πεδίο του δεν είναι η αγορά ιδεών, αλλά η αρχιτεκτονική των συστημάτων. Δεν ελέγχει την ψήφο, αλλά τις παραμέτρους.

Η λογική αυτή προδιαγράφηκε ήδη από την εποχή της PayPal. Η εταιρεία δεν ιδρύθηκε για να καινοτομήσει απλώς στον χώρο των ηλεκτρονικών πληρωμών. Δημιούργησε το πρώτο παγκόσμιο σύστημα συναλλαγών εκτός κρατικών νομισματικών μηχανισμών, ενσωματώνοντας την ιδέα ότι η τεχνολογική αρχιτεκτονική μπορεί να προσπεράσει τις κεντρικές τράπεζες. Η PayPal δεν λειτούργησε εντός του χρηματοπιστωτικού status quo∙ το αντικατέστησε με νέο συντονιστικό στρώμα. Η επιλογή να επιτρέπονται διεθνείς μικρομεταφορές χωρίς τραπεζική προέγκριση δεν ήταν τεχνική διευκόλυνση· ήταν πολιτική πράξη, χωρίς πολιτικό λόγο. Ήταν η πρώτη φορά που ένα σύστημα ιδιωτικού κώδικα διαμόρφωσε οικονομική κυριαρχία σε παγκόσμια κλίμακα, εκτός θεσμών, χωρίς να επιδιώξει ποτέ θεσμική νομιμοποίηση. Εκεί γεννήθηκε η σχολή σκέψης που σήμερα ενσαρκώνει καλύτερα από τον καθένα ο Πίτερ Τίελ: όχι επανάσταση, αλλά αναδιάταξη μέσω υποδομής.

Ο Πίτερ Τίελ είναι πράγματι από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτής της μετάβασης. Ως ιδρυτής της Palantir, δεν προσπάθησε να μεταρρυθμίσει τις δημόσιες υπηρεσίες πληροφοριών. Έχτισε δίπλα τους, παρακάμπτοντάς τες. Η Palantir δεν είναι πολιτικό εγχείρημα∙ είναι ένα σύστημα υποστήριξης αποφάσεων για κυβερνήσεις που κινούνταν πολύ αργά ώστε να αξιοποιήσουν τα δεδομένα που ήδη διέθεταν.

Η Palantir αντικατέστησε τη γραφειοκρατία με διαδραστικές διεπαφές. Σήμερα, προσφέρει επιχειρησιακή νοημοσύνη, διαχείριση κρίσεων και υποδομές παρακολούθησης σε κράτη σε όλο τον δυτικό κόσμο. Το κράτος παραμένει χρήστης, αλλά δεν σχεδιάζει πλέον το εργαλείο. Χρησιμοποιεί το εργαλείο που έχει ήδη επιλέξει ο founder.

Ο Τίελ δεν επενδύει με βάση τον κίνδυνο. Επενδύει με βάση την ικανότητα να ενεργείς προτού το υπόλοιπο σύστημα αναγνωρίσει ότι υπάρχει πρόβλημα. Αυτό που αναζητά είναι η ισχύς της προκαθοριστικής παρέμβασης. Εντοπίζει, χρηματοδοτεί, και οδηγείται απευθείας σε σχέδια που παρακάμπτουν την αδράνεια του δημοσίου. Δεν επενδύει σε πιθανότητες, επενδύει σε μοχλούς.

Ο Ίλον Μασκ ακολουθεί ανάλογη στρατηγική. Όταν τα κράτη ακόμη συζητούσαν για ηλεκτρικά οχήματα, εκείνος δημιούργησε την Tesla. Όταν η NASA καθυστερούσε, κατασκεύασε τη SpaceX. Σήμερα, η ενεργειακή πολιτική και η διαστημική κυριαρχία εξαρτώνται από υποδομές που εκείνος ελέγχει. Δεν είναι πολιτικός, αλλά έχει διαμορφώσει τις βιομηχανικές, περιβαλλοντικές και αμυντικές προοπτικές ολόκληρων κρατών. Οι πολιτικές αποφάσεις −CHIPS Act, πρόγραμμα Artemis, ευρωπαϊκοί κανονισμοί μπαταριών− έρχονται εκ των υστέρων.

Η περίπτωση των εργαστηρίων τεχνητής νοημοσύνης αποτυπώνει τη μετατόπιση την οποία περιγράφουμε στην πιο καθαρή της μορφή. Η OpenAI, η Anthropic και ανάλογες εταιρείες λειτουργούν με την ηθική πρόσοψη του δημοσίου συμφέροντος, χωρίς κανενός είδους θεσμική υπαγωγή. Εκπαιδεύουν μοντέλα που αναδιαμορφώνουν την αγορά εργασίας, τις υποδομές ασφάλειας, την ίδια τη γλώσσα και τη μνήμη. Κανείς δεν τις εξέλεξε. Κανείς δεν μπορεί να τις σταματήσει. Κι όμως, οι αποφάσεις τους, για τα όρια λέξεων, τα επίπεδα ευθυγράμμισης, τα βάρη των μοντέλων, καθορίζουν την πολιτισμική μορφή του μέλλοντος.

Η Anduril Industries είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς οι νεοφυείς επιχειρήσεις απέκτησαν κρατικού επιπέδου ισχύ. Ιδρυθείσα από τον Πάλμερ Λάκι και υποστηριζόμενη από τον Τίελ, η εταιρεία σχεδιάζει αυτόνομα αμυντικά συστήματα, από πύργους παρακολούθησης μέχρι συστήματα παρεμβολής drones και πλατφόρμες διαχείρισης πεδίου μάχης. Δεν περιμένει προκηρύξεις. Χτίζει πρώτη και πουλάει σε κράτη που πλέον λειτουργούν ως πελάτες των προϊόντων που αυτή αυτοβούλως δημιουργεί.

Το 2023 εξασφάλισε συμβόλαιο $1 δισ. για την αντιμετώπιση εναέριων απειλών. Στην Ουκρανία και στα εξωτερικά σύνορα του ΝΑΤΟ, τα αυτόνομα συστήματα της Anduril θεωρούνται κρίσιμα, όχι ενισχυτικά. Δεν είναι lobbying∙ είναι προληπτική κυριαρχία.

Το ίδιο μοντέλο ακολουθούν η Helsing στην Ευρώπη και η Shield AI στις ΗΠΑ. Δεν περιμένουν αναλύσεις από κρατικές υπηρεσίες∙ επεξεργάζονται την απειλή προτού καν συνταχθεί έκθεση. Λειτουργούν ταχύτερα απ’ όσο μπορεί να εγκρίνει υπουργικό συμβούλιο. Επεκτείνονται σε πολλαπλά θέατρα χωρίς τις βαρύνουσες καθυστερήσεις της διακρατικής διπλωματίας.

Ο founder σήμερα δεν είναι απλώς ιδιώτης. Είναι κυρίαρχος του πεδίου δυνατοτήτων.

Δρα προτού οι άλλοι εντοπίσουν τον κίνδυνο. Ορίζει τις παραμέτρους του εφικτού. Χτίζει πλαίσια μέσα στα οποία οι υπόλοιποι οφείλουν να κινηθούν. Οι επιλογές του δεν είναι τυπικά αμετάκλητες, αλλά είναι ουσιαστικά μη αναστρέψιμες.

Δεν ζούμε πια σε έναν κόσμο που κυβερνάται από αντιπροσώπους στον βαθμό που αυτό συνέβαινε στο παρελθόν. Ζούμε σε κόσμο που κυβερνάται από προεπιλογές. Και τις προεπιλογές τις γράφει ο founder.

Η αρχιτεκτονική ως ηθική

Στη σημερινή εποχή, η ηθική δεν κρίνεται από το τι δηλώνεις, αλλά από το τι χτίζεις. Το ερώτημα δεν είναι τι πιστεύεις, αλλά ποιο σύστημα σχεδιάζεις έτσι ώστε να αποτρέπεται η κατάρρευση προτού καταστεί αναπόφευκτη. Σε έναν κόσμο όπου τα συστήματα ενημερώνονται μόνα τους, επιταχύνονται διαρκώς και παίρνουν πρωτοβουλίες χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση, η ηθική της πρόθεσης δεν επαρκεί. Αυτό που μετρά είναι η δομική πρόληψη της αστοχίας.

Ο founder δεν είναι ηθικός επειδή έχει καλές προθέσεις. Είναι ηθικός −ή ανήθικος− ανάλογα με το τι προλαβαίνει να ενσωματώσει στην αρχιτεκτονική του. Δεν πείθει. Δεν ρητορεύει. Ορίζει συνθήκες. Επιλέγει όρια. Χαρτογραφεί το τι επιτρέπεται, τι αποκλείεται, και τι παραμένει σιωπηλό μέσα σε ένα λειτουργικό σύστημα.

Παράδειγμα: η OpenAI, όταν αποφάσισε να επιβάλει περιορισμούς σε συγκεκριμένες πολιτικές θεματικές στα outputs του GPT, δεν έκανε μια ρητή πολιτική δήλωση. Έγραψε τον αλγόριθμο με τέτοιο τρόπο, ώστε κάποιες απαντήσεις να μη δημιουργούνται καθόλου. Η επιλογή δεν έγινε στη δημόσια σφαίρα, έγινε στο training dataset και στο alignment layer. Και αυτό δεν είναι λιγότερο ηθικό επειδή είναι αόρατο.

Αντίστοιχα, η Anduril δεν διακηρύσσει πολιτική ασφάλειας. Σχεδιάζει αυτόνομα αμυντικά συστήματα τα οποία εγκαθίστανται προτού υπάρξει πολιτική συναίνεση. Οι πύργοι επιτήρησης, τα συστήματα αναχαίτισης drones και οι OS πλατφόρμες πεδίου μάχης ορίζουν εκ των προτέρων τι είναι απειλή και πώς απαντάται. Δεν γράφεται στρατηγική∙ γράφεται κώδικας.

Η PayPal, στα πρώτα της βήματα, σχεδιάστηκε για να παρακάμψει τις τράπεζες, όχι να τις μεταρρυθμίσει. Η δυνατότητα να αποσταλεί χρήμα σε τρίτο χωρίς θεσμική διαμεσολάβηση ήταν μια απόφαση αρχιτεκτονική. Το «πολιτικό μήνυμα» της πράξης ήρθε αργότερα.

Η ηθική ευθύνη του founder έγκειται στο αν έχει προβλέψει το σφάλμα προτού καν το αντιληφθούν οι άλλοι. Αν έχει χτίσει όρια εκεί όπου οι θεσμοί αδυνατούν. Αν έχει επιβάλει constraints εκεί που η ελευθερία οδηγεί σε κατάρρευση.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο περιορισμός δεν είναι έλλειψη ελευθερίας, είναι πράξη ευθύνης. Το να κωδικοποιήσεις τις συνθήκες στις οποίες ένα σύστημα δεν θα αποτύχει καταστροφικά είναι πιο σημαντικό από το να αρθρώσεις αξίες.

Το ίδιο ισχύει και για τη σιωπή. Στον θόρυβο της συνεχούς έκθεσης και των δημόσιων δηλώσεων, η σιωπή του founder δεν είναι αδυναμία, είναι πειθαρχία. Αν εξηγήσει, θα παρεξηγηθεί. Αν δημοσιοποιήσει, θα καθυστερήσει. Αν περιμένει συναίνεση, το σύστημα θα προχωρήσει αλλού.

Και αυτή είναι, ίσως, η ηθική της εποχής μας: Όχι ό,τι λέγεται, αλλά ό, τι λειτουργεί. Όχι ό,τι υπόσχεται, αλλά ό,τι αντέχει.

Και στην εποχή των επιταχυνόμενων συστημάτων, το μόνο ηθικά άξιο είναι αυτό που δεν επιτρέπει στο λάθος να πολλαπλασιαστεί.

Το μετα-ανθρώπινο όριο και οι απαιτήσεις του

Ο όρος «μετα-ανθρώπινο» προκαλεί συχνά σύγχυση ή αντιστάσεις. Πολλοί τον φαντάζονται ως μια στιγμή εξαφάνισης του ανθρώπου από τον κόσμο ή ως ένα δυστοπικό σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για τίποτα από αυτά.

Η μετα-ανθρώπινη εποχή δεν είναι το τέλος του ανθρώπου. Είναι το τέλος της ανθρώπινης πρωτοκαθεδρίας. Ο κόσμος συνεχίζει να λειτουργεί, αλλά δεν εξαρτάται πια από την ανθρώπινη βούληση για να προχωρήσει.

Για πρώτη φορά στην ιστορία, τα συστήματα που καθορίζουν τη συμπεριφορά, την προσοχή, τις επιλογές και τις αντιλήψεις μας δεν κατασκευάζονται για να υπηρετούν τις αποφάσεις μας, αλλά για να προβλέπουν και να διαμορφώνουν αυτές τις αποφάσεις εκ των προτέρων.

Όταν γράφεις ένα prompt στο ChatGPT, δεν εκτελείται μια εντολή∙ εκτελείται ένας προβλεπτικός συντονισμός του τι είναι πιθανότερο να εννοείς, να περιμένεις ή να αποδεχτείς. Το output του μοντέλου δεν απαντά στο αίτημά σου· προτείνει έναν τρόπο να διαμορφωθείς εσύ εντός του αιτήματός σου.

Όταν βλέπεις προτάσεις βίντεο στο YouTube ή στο TikTok, δεν σου δείχνουν αυτό που επέλεξες, αλλά αυτό που το σύστημα υπολογίζει πως θα παρατείνει τον χρόνο έκθεσής σου. Το ίδιο ισχύει με το Autopilot της Tesla, που λαμβάνει αποφάσεις οδήγησης βάσει μοτίβων και πραγματικών συνθηκών, προτού ακόμη ο οδηγός συνειδητοποιήσει τον κίνδυνο.

Σε όλα αυτά τα παραδείγματα, η απόφαση δεν είναι ανθρώπινη. Είναι συστημική. Και αυτό είναι το μετα-ανθρώπινο όριο: όταν ο άνθρωπος παύει να είναι η προϋπόθεση λειτουργίας των βασικών συστημάτων του πολιτισμού.

Σε αυτό το νέο περιβάλλον, ο founder δεν είναι απλώς καινοτόμος ή επενδυτής. Είναι ο μόνος εναπομείνας δρων που διατηρεί αιτιακή ισχύ. Αυτός που μπορεί να διαμορφώσει τα συστήματα προτού καταστούν μη διαπραγματεύσιμα. Αυτός που έχει πρόσβαση στο upstream, στο επίπεδο της παραμετροποίησης.

Ο πολιτικός, ο διανοούμενος, ο δημοσιογράφος, ακόμη και ο τεχνοκράτης, μιλούν εκ των υστέρων. Ο founder, όταν λειτουργεί σοβαρά, γράφει το πριν: αποφασίζει τι μπορεί να συμβεί, τι επιτρέπεται να συμβεί, και ποια περιβάλλοντα δεν θα επιτρέψουν σε συγκεκριμένα σενάρια να συμβούν.

Η ουσία του μετα-ανθρώπινου, λοιπόν, δεν είναι η υποτίμηση του ανθρώπου. Είναι η μεταφορά της ανθρώπινης ευθύνης από τη ρητορική στη διαμόρφωση. Δεν μετρά πια τι λες, αλλά τι έχεις ήδη ενσωματώσει στη δομή.

Ο κόσμος μας οργανώνεται από defaults. Και τα defaults γράφονται μία φορά. Μετά, κλειδώνουν.

Όποιος θέλει να επιδράσει σε βάθος, πρέπει να δρα στο σημείο όπου ακόμα τίποτα δεν έχει καταστεί δεδομένο. Εκεί όπου ακόμη υπάρχουν ερωτήματα — προτού όλα γίνουν προκαθορισμένα.

Ο founder είναι αυτός που βλέπει το μετα-ανθρώπινο όριο όχι ως φόβο, αλλά ως καθήκον. Καθήκον να σχεδιάσει όχι για το σήμερα, αλλά για το μη ανακοινώσιμο αύριο.

Build, Build, Build

Η ιστορία, όπως τη γνωρίζαμε, έχει παρέλθει. Όχι μέσα από καταστροφή ή νίκη, αλλά μέσω μιας μεγάλης σιωπηρής μετατόπισης. Αυτό που ονομάζαμε δημόσια συζήτηση έχει πλέον περιορισμένη εμβέλεια. Η πραγματικότητα διαμορφώνεται upstream, στο επίπεδο των προεπιλογών. Οι αποφάσεις που καθορίζουν το πώς σκεφτόμαστε, τι βλέπουμε, ποιες δυνατότητες έχουμε ή δεν έχουμε, έχουν ενσωματωθεί σε αρχιτεκτονικές συστημάτων που λειτουργούν αυτόνομα. Πολλές από τις κρίσιμες λειτουργίες του κόσμου εκτελούνται από υποδομές που σχεδιάστηκαν χωρίς συνταγματικό έλεγχο, χωρίς εκλογική νομιμοποίηση και χωρίς δημόσιο έλεγχο. Ο σχεδιασμός σύντομα θα υποκαταστήσει σε ακόμη μεγαλύτερη βαθμό τη θεσμική συναίνεση.

Σε αυτό το πλαίσιο, η μεγαλύτερη ψευδαίσθηση είναι ότι έχουμε ακόμη χρόνο. Ότι μπορούμε να διαβουλευτούμε, να ρυθμίσουμε, να διορθώσουμε. Όμως ο χρόνος της διαβούλευσης είναι πλέον μεταχρονολογημένος. Όταν το σύστημα λειτουργεί σε πραγματικό χρόνο, οι καθυστερημένες παρεμβάσεις είναι αναποτελεσματικές εκ των πραγμάτων. Όποιος δεν δρα στην αρχή της διαδικασίας, δεν επηρεάζει την έξοδο. Και το σημείο εκκίνησης, σήμερα, δεν είναι το Κοινοβούλιο ούτε το Δικαστήριο. Είναι ο founder και ο κώδικάς του.

Αυτό είναι το καθοριστικό πολιτικό καθήκον της εποχής μας: να κατανοήσουμε ότι το μέλλον δεν θα προκύψει μέσα από συζητήσεις για αξίες, αλλά από τον σχεδιασμό των συνθηκών μέσα στις οποίες οι αξίες θα έχουν −ή δεν θα έχουν− τη δυνατότητα να εκφραστούν. Ό,τι δεν μετασχηματίζεται σε λειτουργική υποδομή, απορρίπτεται από την ταχύτητα του συστήματος. Και ό,τι δεν ενσωματώνεται εγκαίρως, καταλήγει στο περιθώριο της εκτέλεσης.

Ο founder δεν είναι πια μόνο επιχειρηματίας∙ είναι ο νέος φορέας αιτιότητας. Αυτός που έχει τη δυνατότητα να ενσωματώσει πρόνοια, περιορισμό, σταθερότητα και κατεύθυνση σε δομές που αλλιώς θα επιταχυνθούν χωρίς καμία πολιτική ή ηθική πυξίδα. Η πράξη του δεν είναι συμβολική∙ είναι κυριολεκτική. Αυτό που χτίζει, μένει. Και αυτό που δεν χτίζει, θα χτιστεί από άλλους.

Γι’ αυτό, το ζητούμενο της εποχής δεν είναι πια η διαφωνία, ούτε η θεωρητική κατανόηση. Είναι η πράξη σχεδίασης με πρόνοια. Η ευθύνη να προβλέψει κανείς τον κίνδυνο όχι όταν εκδηλωθεί, αλλά όταν είναι ακόμη θεωρητικά διαχειρίσιμος. Να γράψει τα όρια της λειτουργίας προτού αυτή καταστεί ανεξέλεγκτη. Να διαμορφώσει το αύριο όχι με θέσεις, αλλά με δομές.

Αυτό που απομένει, λοιπόν, δεν είναι να σχολιάσουμε τον κόσμο που έρχεται. Ούτε να ζητήσουμε από άλλους να τον ελέγξουν για εμάς. Αυτό που απομένει είναι να χτίσουμε. Συνειδητά, προνοητικά, υπεύθυνα. Γιατί αυτός που χτίζει σήμερα, γράφει την πραγματικότητα του αύριο.

*Ο Βασίλης Γαβαλάς είναι διαχειριστής εταίρος της Asinin Corporation Limited, με έδρα την Κύπρο και angel investor.