Στο βιβλίο του Ρίτσαρντ Ντόκινς «Το εγωιστικό γονίδιο», ορισμένα κεφάλαια καταπιάνονται με το ακριβώς αντίθετο του εγωισμού στη φύση: τη – φαινομενικά τουλάχιστον – αλτρουιστική συμπεριφορά στα ζώα. Αναρωτιέται, για παράδειγμα, ο Βρετανός εξελικτικός βιολόγος γιατί μία αντιλόπη χοροπηδά για να ειδοποιήσει τις υπόλοιπες όταν αντιληφθεί ένα θηρίο να παραμονεύει το κοπάδι, τραβώντας την προσοχή του θηρευτή, αντί να το βάλει απευθείας στα πόδια. Ή τι περνά από το μικροσκοπικό μυαλό μιας μέλισσας όταν καρφώνει το κεντρί της σε ένα πλάσμα χιλιάδες φορές μεγαλύτερό της, αντί να πετάξει μακριά αφήνοντας κάποια άλλη μέλισσα να διαχειριστεί την απειλή – εναλλακτική που θα της έδινε κάποιες πιθανότητες επιβίωσης.
Το «κλειδί» της εξήγησης, λέει ο Ντόκινς, βρίσκεται αν αντί για τα ζώα εστιάσουμε στα γονίδια – τους πραγματικά αθάνατους παίκτες της ζωής που χρησιμοποιούν τα θνητά πλάσματα ως απλά οχήματα για να περνούν από τη μία χιλιετία στην επόμενη. Η συμπεριφορά της αυτοθυσίας δικαιολογείται αν την ερμηνεύσουμε κοιτάζοντας τα γονίδια, που θα επιβιώσουν αν σωθεί το κοπάδι της αντιλόπης και όχι το μεμονωμένο ζώο, και θα συνεχίσουν να υπάρχουν αν γλιτώσει το σμήνος των μελισσών με DNA πανομοιότυπο με εκείνο του θαραλλέου «κεντριστή αυτοκτονίας».
Μια άλλη συμπεριφορά που ενδιαφέρει πολύ, είναι η έλλειψη του φόβου στα μεγάλα, φυτοφάγα ζώα της Αυστραλίας. Για εκατομμύρια χρόνια ζούσαν χωρίς θηρευτές και όταν οι άνθρωποι πάτησαν για πρώτη φορά το πόδι τους στην ήπειρο, πριν 50.000 χρόνια, τα πλάσματα αυτά δεν γνώριζαν το concept του κυνηγού, απολάμβαναν έως τότε απόλυτη ασυλία στις διατροφικές αλυσίδες – δεν το είχαν βάλει ποτέ στα πόδια, κυριολεκτικά υπήρχαν πουλιά που προτιμούσαν να περπατούν, και για αυτόν ακριβώς τον λόγο εξαφανίστηκαν μέσα σε λίγους αιώνες από τα ακόντια των δίποδων εποίκων.
Με όρους ζωολογίας θα πρέπει μάλλον να αναλύσουμε και τους διαλόγους των θηλαστικών που εμπλέκονται στο σκάνδαλο των εικονικών επιδοτήσεων του ΟΠΕΚΕΠΕ, ευγνωμονώντας την Ευρωπαϊκή Εισαγγελία για την επιμονή της να κάνει αυτό που οι ντόπιες αρχές φαίνεται πως είτε δεν μπορούν, είτε δεν θέλουν να κάνουν.
Η άνεση με την οποία τοπικοί παράγοντες και γλοιώδεις κομματάνθρωποι ακούγονται να μοιράζουν προκαταβολικά τις επιδοτήσεις βέβαιοι για τη συνεργασία των αναφερόμενων στα τηλεφωνήματα τους πολιτικών, τι άλλο δείχνει αν όχι έλλειψη φόβου και απουσία ελεγκτών;
Η συμπεριφορά τους εξηγείται αμέσως, αν θυμηθούμε εκείνο το τουρνουά εικονικών συμπεριφορών του 1980 για το περίφημο «δίλημμα του φυλακισμένου» στο πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν.
Τι είναι «δίλημμα του φυλακισμένου»; Φανταστείτε πως εσείς κι ένας συνεργός σας διαπράττετε ένα έγκλημα – ό,τι προτιμάτε. Για κακή σας η τύχη η αστυνομία σάς συλλαμβάνει και τους δύο και σάς τοποθετεί σε χωριστά κελιά για να σας ανακρίνει. Εσείς και ο συνεργός σας έχει δύο επιλογές: μπορείτε είτε να αναλάβετε την ευθύνη που σας αντιστοιχεί, είτε να τα ρίξετε όλα στον άλλον και να προσποιηθείτε τους ανίδεους. Αν και οι δύο πείτε την αλήθεια θα μοιραστείτε την ποινή, αν μόνο ένας προσποιηθεί τον αθώο, τη γλιτώνει και ο άλλος τρώει ακόμα μεγαλύτερη «καμπάνα», ενώ στην περίπτωση που οι κρατούμενοι αλληλοπροδωθούν, οι αρχές υποπτεύονται ότι κάτι πάει στραβά και επιβάλλονται και στους δύο ποινές μεγαλύτερες από αυτή που θα έτρωγαν αν είχαν μοιραστεί την ευθύνη.
Το 1980 λοιπόν, ο Ρόμπερτ Άξελροντ, καθηγητής πολιτικών επιστημών κάλεσε διακεκριμένους επιστήμονες της θεωρίας παιγνίων να…. παίξουν, υποβάλλοντας διαφορετικές στρατηγικές κρατουμένων, οι οποίες φορτώθηκαν σε έναν υπολογιστή και κονταροχτυπήθηκαν μεταξύ τους σε ένα τουρνουά συμπεριφοράς. Για παράδειγμα υπήρχαν κρατούμενοι που σε κάθε γύρο επαναλάμβαναν τη συμπεριφορά που είχαν δεχθεί από τον αντίπαλό τους στον προηγούμενο γύρο. Ένα πρόγραμμα έλεγε μονίμως ψέματα και άλλα πάλι είχαν τυχαία συμπεριφορά – π.χ. ήταν στο 80% των γύρων ειλικρινή και στο 20% ανειλικρινή κ.λπ. Μετά από αρκετούς γύρους με διαφορετικές συμμετοχές, άρχισε να γίνεται σαφές πως δεν υπήρχε «μαγική λύση», δεν υπήρχε δηλαδή μία ιδανική συμπεριφορά που θα έσωζε απαραίτητα τον παίκτη από τα χειρότερα.
Το αν θα επιβίωνε ή όχι ένας «κρατούμενος» σε βάθος γύρων εξαρτιόταν από το σύνολο των συμπεριφορών στο περιβάλλον του: δηλαδή σε μία «δεξαμενή» με σχετικά τίμια προγράμματα, αυτοί που παραγκωνίζονταν ήταν οι απατεώνες και σε μία «κοινότητα» με απατεώνες δεν είχαν καμία ελπίδα οι ειλικρινείς.
Εύλογα, κάθε έντιμος πολίτης που σέβεται το σύνολο και δεν έχει αδικήσει ποτέ, συνειδητά, κανέναν, αναρωτιέται ποια είναι η δεξαμενή των συμπεριφορών σε αυτή την χώρα-τουρνουά όπου ο κλέφτης δεν φοβάται κανέναν, δεν ελέγχεται από κανέναν και αναδεικνύεται διαχρονικά νικητής. Ποιο είναι το αθάνατο «γονίδιο» μας;