Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ επισφραγίζει μια νέα εποχή ενός «μη-συνεργατικού παιγνίου» στο πεδίο της διεθνούς οικονομίας. Κορωνίδα του παιγνίου αυτού αποτελεί η επιβολή δασμών, με σκοπό την εξάλειψη του ελλείμματος στο αμερικανικό εμπορικό ισοζύγιο, έλλειμμα το οποίο θεωρείται ότι αφαιρεί ευημερία (welfare loss).

Εάν οι ΗΠΑ επιβάλουν τελικώς δασμούς στα εισαγόμενα αγαθά, τότε είναι πολύ πιθανό οι υπόλοιπες χώρες να ανταπαντήσουν με τον ίδιο τρόπο. Στο τέλος θα έχουμε το ίδιο περίπου αμερικανικό έλλειμμα, αλλά αυτή τη φορά σε υψηλότερο επίπεδο τιμών. Στην πραγματικότητα, το κλείσιμο της ψαλίδας του ισοζυγίου δεν διατάσσεται, καθώς καθορίζεται από την ανισορροπία μεταξύ εθνικών αποταμιεύσεων και επενδύσεων. Ανισορροπία αποδοτική, καθώς οι ΗΠΑ αποτελούν παραδοσιακά χώρο προσέλκυσης διεθνών επιχειρηματικών κεφαλαίων λόγω υψηλής αποδοτικότητας, με αποτέλεσμα το σύνολο των επενδύσεων να υπερβαίνει τις εθνικές αποταμιεύσεις. Το έλλειμμα αυτό των εθνικών αποταμιεύσεων είναι η άλλη πλευρά του ελλείμματος στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (ΙΤΣ). Στη βιβλιογραφία μάλιστα επισημαίνεται αυτό ως μόνιμος παράγοντας που οδηγεί διαχρονικώς το δολάριο σε ανατίμηση. Το έλλειμμα στο ΙΤΣ είναι πράγματι επικίνδυνο, στον βαθμό που τροφοδοτείται από ένα δημοσιονομικό έλλειμμα, περίπτωση στην οποία εντάσσονται οι ΗΠΑ. Σε κάθε περίπτωση, καθώς αυτό το μη-συνεργατικό παίγνιο θα οδηγήσει μακροχρονίως τις οικονομίες σε χαμηλότερους ρυθμούς οικονομικής μεγέθυνσης, δεν πρόκειται να βοηθήσει ουσιαστικώς ούτε τα ταμεία του κράτους.

Τα αδιέξοδα της θεωρίας του «άριστου δασμού»

Σε κάθε περίπτωση, η επιθετική δασμολογική πολιτική της νέας αμερικανικής κυβέρνησης έχει ξαφνιάσει. Ακόμα περισσότερο ξαφνιάζει η σιγουριά με την οποία ο Πρόεδρος των ΗΠΑ υποστηρίζει ότι η επιβολή δασμών στα εισαγόμενα αγαθά θα αυξήσει την εγχώρια ευημερία, θα επιτρέψει την ανάκαμψη της εγχώριας μεταποίησης και θα περιστείλει το έλλειμμα στο εξωτερικό ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Υποθέτω ότι στο παρασκήνιο υπάρχει οπωσδήποτε, εκτός από τους προφανείς γεωπολιτικούς λόγους, επαρκής οικονομική τεκμηρίωση. Σε κάθε περίπτωση, μια τέτοια λογική μπορεί να βασίζεται κυρίως στη θεωρία του «άριστου δασμού».

Πιο συγκεκριμένα, η επιβολή ενός φόρου στα εισαγόμενα αγαθά (δασμός) μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο εφόσον υφίσταται «μονοψώνιο». Στην περίπτωση μιας μικρής χώρας που επιβάλλει, επί παραδείγματι, δασμούς σε ένα αγαθό όπως τα εισαγόμενα αυτοκίνητα, καθώς η παγκόσμια καμπύλη προσφοράς αυτοκινήτων παραμένει πλήρως ελαστική –δηλαδή η μείωση των εισαγωγών της μικρής χώρας λόγω δασμών δεν μπορεί να επηρεάσει την παγκόσμια ζήτηση− η επιβολή δασμού είναι αναποτελεσματική, καθώς η εγχώρια τιμή των εισαγόμενων αυτοκινήτων θα αυξηθεί και έτσι θα μειωθεί η εγχώρια ευημερία (welfare loss). Εάν όμως η χώρα είναι ευμεγέθης και συνιστά εξ αυτού μονοψώνιο του αγαθού αυτού, τότε η επιβολή δασμού μπορεί να επηρεάσει πτωτικά τη διεθνή ζήτηση −αφού η παγκόσμια προσφορά αυτοκινήτων δεν είναι πλήρως ελαστική− με αποτέλεσμα η τιμή ισορροπίας του αυτοκινήτου διεθνώς να υποχωρήσει. Αυτό βελτιώνει τους όρους εμπορίου της μεγάλης χώρας που εισάγει αυτοκίνητα, καθώς πληρώνει λιγότερο γι’ αυτά, ενώ τα εγχώρια κυβερνητικά έσοδα υπερβαίνουν τις απώλειες ευημερίας και διαστρέβλωσης των τιμών. Στο σημείο βέβαια αυτό αξίζει απλώς να θυμηθούμε μια ακόμη αρχή των οικονομικών, τη λεγόμενη Lerner symmetry theorem, η οποία εξηγεί γιατί μια επιβολή δασμού π.χ. στα αυτοκίνητα, είναι στην πραγματικότητα κι ένας φόρος στις εξαγωγές ενός άλλου αγαθού της ίδιας χώρας, αφού αυτό μετρά απώλειες εξαγωγών λόγω φυγής από αυτό ανθρωπίνου και φυσικού κεφαλαίου, τα οποία στρέφονται προς το προστατευόμενο από τους δασμούς εγχωρίως παραγόμενο αγαθό.

Το άριστο ύψος του δασμού, δηλαδή το δασμολογικό ποσοστό που η μεγάλη χώρα θα επιβάλλει, εξαρτάται από την ελαστικότητα της παγκόσμιας καμπύλης προσφοράς του συγκεκριμένου αγαθού, π.χ. αυτοκινήτων. Όσο πιο χαμηλή η ελαστικότητα της παγκόσμιας προσφοράς –δηλαδή όσο πιο σημαντική/υψηλή είναι η ζήτηση ΗΠΑ για την παγκόσμια αυτοκινητοβιομηχανία−, τόσο πιο υψηλός είναι ο άριστος δασμός. Υπάρχουν εκτιμήσεις μάλιστα που δείχνουν ότι για ένα σύνολο αγαθών ο άριστος δασμός για τις μεγαλύτερες χώρες του πλανήτη κυμαίνεται γύρω στο 60%! Προσοχή όμως, γιατί στην πράξη αυτό είναι μόνο ένα θεωρητικό γεγονός, καθώς ισχύει αποκλειστικώς στην περίπτωση που μόνο μία μεγάλη μονοψωνιακή χώρα επιβάλλει σε συγκεκριμένα διεθνή εμπορεύσιμα αγαθά τον άριστο δασμό, χωρίς όλες οι υπόλοιπες να αντιδράσουν! Αυτό είναι στην πραγματικότητα εντελώς ανεδαφικό, καθώς όλες οι χώρες θα αντιδράσουν επιβάλλοντας «εκδικητικούς δασμούς», με αποτέλεσμα να καταστραφεί το διεθνές εμπόριο και οι απώλειες ευημερίας να είναι έτσι τεράστιες: λιγότερα αγαθά σε υψηλότερες τιμές παγκοσμίως για τους καταναλωτές, δηλαδή περιορισμός της δαπάνης και της οικονομικής μεγέθυνσης με ταυτόχρονο πληθωρισμό, καθώς ζούμε σε έναν πολυ-πολικό, από πλευράς ισχύος, κόσμο όπου καμιά μεγάλη δύναμη/οικονομία δεν μπορεί να επιβάλει τα στενά συμφέροντά της στους υπολοίπους. Αφήνουμε δε στην άκρη τα άλλα μειονεκτήματα των δασμών, που πλήττουν τις εξαγωγές μέσω των υψηλότερων τιμών εισαγομένων ενδιάμεσων αγαθών, μέσω του ισχυρού νομίσματος (δολάριο), που επιφέρουν, χειροτερεύοντας το εξωτερικό ισοζύγιο που υποτίθεται ότι έχουν επιστρατευθεί να περιορίσουν το έλλειμμα κ.ο.κ.

Οι πραγματικές ανισορροπίες 

Ο δε ισχυρισμός του Αμερικανού προέδρου ότι οι εταιρίες της αλλοδαπής που εξάγουν προς τις ΗΠΑ ακολουθούν διακριτική πολιτική τιμών, γνωστή και ως trade dumping, θα μπορούσε προφανώς να δικαιολογήσει μια πολιτική προστασίας της εγχώριας αμερικανικής βιομηχανίας. Στην πραγματικότητα, όλα αυτά τα ζητήματα που αφορούν κάποιου είδους «άδικο εμπόριο» μπορούν να συνοψιστούν σε αυτό που ονομάζουμε «μη-δασμολογικά εμπορικά εμπόδια» και που δύνανται να είναι διαφόρων ειδών. Κρυμμένα εμπόδια μπορεί να υπάρχουν σε διάφορους σχετιζόμενους τομείς, όπως η απαραίτητη για το εμπόριο διακίνηση διεθνών κεφαλαίων, μέχρι τις λεγόμενες απαιτούμενες εμπορικές διαδικασίες, όλα πάντως ζητήματα που συζητούνται και τίθενται προς θεραπεία στον ΠΟΕ. Εμπορικά εμπόδια μπορεί να οδηγούν στην τιμολόγηση ενός εξαγόμενου αγαθού σε τιμή υψηλότερη από εκείνην η οποία είτε ισχύει διεθνώς είτε ισχύει στην εσωτερική αγορά της χώρας που εξάγει.

Ο Αμερικανός πρόεδρος πάντως δεν επικαλείται κάτι το συγκεκριμένο, δηλαδή συγκεκριμένα εμπόδια σε συγκεκριμένες αγορές για συγκεκριμένα αγαθά. Ούτε παρατηρείται κάποια διακριτική διαφοροποίηση τιμών εις βάρος των ΗΠΑ, δηλαδή τα ίδια αγαθά να πωλούνται σε υψηλότερες τιμές στις ΗΠΑ. Τα γενικά επιχειρήματα που προσφέρει είναι μάλλον αλυσιτελή και αδύναμα. Η προφανής επιδίωξη είναι, απειλώντας χώρες κατά μόνας, να επιτύχει την αποτροπή εκδικητικών δασμών ή και άλλων συναφών μέτρων εναντίον των ΗΠΑ. Σε μια τέτοια περίπτωση μπορεί να λειτουργήσει πράγματι θετικά η πολιτική του μέσω της λογικής του λεγόμενου «άριστου δασμού»: σε μια τέτοια περίπτωση, η μείωση της ευημερίας από την άνοδο των τιμών δεν υπερβαίνει τα οφέλη που προκύπτουν από τα δημόσια έσοδα και την τόνωση της εγχώριας δραστηριότητας, καθώς η χώρα που επιβάλλει τον δασμό συνιστά «μονοψώνιο».

Όμως μια μονομερής επιβολή δασμού, στον πολυ-πολικό κόσμο που ζούμε, είναι μάλλον αδύνατη. Επιπλέον, η παραγωγή ενός τελικού αγαθού συνήθως αποτελείται από μια αλυσίδα προστιθέμενων αξιών, που χάνονται στα βάθη εταιριών και πολλών χωρών και περιοχών του πλανήτη, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολη η εφαρμογή της πολιτικής αυτής.

Δεν θα ήταν καλύτερα να προσπαθήσει να περιορίσει το δημοσιονομικό έλλειμμα των ΗΠΑ που φτάνει σχεδόν τα $2 τρις το 2024; Πρόκειται για τη γενεσιουργό αιτία του εξωτερικού ελλείμματος των ΗΠΑ, καθώς το δημοσιονομικό έλλειμα απορροφά τις εγχώριες αποταμιεύσεις, με αποτέλεσμα η εγχώρια αποταμίευση να βρίσκεται μόλις γύρω στο 5% του ΑΕΠ, και να υπολείπεται σημαντικά των επενδύσεων, με αποτέλεσμα η αλλοδαπή εισροή κεφαλαίων –κυρίως ιαπωνικών $1,1 τρις, κινεζικών $750 δισ. και ευρωπαϊκών− που συμπληρώνει το κενό, να προκαλεί το έλλειμμα του εξωτερικού ισοζυγίου, για το οποίο ο Αμερικανός πρόεδρος ενοχοποιεί όποια χώρα βρίσκει μπροστά του και επιστρατεύει τους δασμούς.

Υπάρχουν κάποιοι τρόποι να εξισορροπηθούν οι ανισορροπίες που ενοχλούν τον Αμερικανό πρόεδρο. Ένας τρόπος είναι να τονωθεί η καταναλωτική κυρίως δαπάνη στην Κίνα και την Ευρώπη, πράγμα το οποίο, ιδίως στην Κίνα, έχει ήδη ξεκινήσει. Ο άλλος, τον οποίο η ίδια η δασμολογική πολιτική του επιταχύνει, είναι ένας περιορισμός της δαπάνης στην Αμερική, η «λιτότητα», όπως το αποκαλούν οι πολιτικοί.

Οι «αμοιβαίοι» δασμοί

Σε κάθε περίπτωση, ο Αμερικάνος πρόεδρος επιμένει στη διακριτική, εναντίον των ΗΠΑ, εμπορική μεταχείριση από το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου. Όμως ο λεγόμενος τύπος υπολογισμού του «αμοιβαίου δασμού» που επικαλείται δεν αναφέρεται, προφανώς, σε κανένα εγχειρίδιο διεθνούς οικονομικής. Διαθέτει δε μια λογική φανερά αλυσιτελή. Διαιρεί το εμπορικό έλλειμμα των ΗΠΑ με το διπλάσιο των εισαγωγών από την εκάστοτε χώρα. Οι δασμοί που επιβάλλονται ονομάζονται «αμοιβαίοι», αλλά δεν παρατηρείται πουθενά να υπολογίζονται οι δασμοί της αλλοδαπής στην εξίσωση. Στον δε παρονομαστή υπάρχουν μόνο η ελαστικότητα αφενός της ζήτησης για εισαγωγές και αφετέρου των τιμών των εισαγομένων σε σχέση με τους επιβαλλόμενους δασμούς, δύο παράγοντες που αλληλο-εξουδετερώνονται αυθαιρέτως. Δεν μπορεί κανείς να καταλάβει πώς συμπεριλαμβάνονται τα υποτιθέμενα μη-δασμολογικά εμπόδια της αλλοδαπής χώρας όπως οι επιδοτήσεις, ο ΦΠΑ, οι περίπλοκες αδειοδοτήσεις και άλλα πολλά. Επίσης, όταν επιβάλλεται ένας μέσος όρος δασμού –με έκπτωση 50%!− φυσικά δεν μπορεί να διευκρινιστεί μέσος όρος ποιων αγαθών και με τι ποσοστά. Κάποιες χώρες εξαιρούνται από τον υπολογισμό της εξίσωσης και επιβάλλεται ένα πάτωμα δασμού χωρίς εξήγηση.

Είναι μάταιη η όποια επιχειρηματολογία περί αλυσιτελούς υπολογισμού «αμοιβαίου δασμού» για κάτι φανερά επεξεργασμένο στο πόδι ή γραμμένο με άλλες σκοπιμότητες. Σημασία έχει το αποτέλεσμα, το ύψος των δασμών, το οποίο υπερβαίνει αναλογικώς εκείνο του μεσοπολέμου (Smoot-Hawley Act), οδηγεί δε ταχύτητα το παγκόσμιο εμπόριο και την ευημερία (welfare) σε δραστική υποχώρηση. Στις ΗΠΑ ήδη παρατηρείται κατάρρευση των αποθεμάτων, ενώ πιθανολογείται τεχνική ύφεση της οικονομίας για το πρώτο μισό του 2025, χωρίς να υπολογίζεται η όποια ανταπάντηση των εμπορικών εταίρων των ΗΠΑ. Δηλαδή επιβολή αναλογικά αντιστοίχων δασμών και εμποδίων, ενδεχόμενο ισχυρό, το οποίο αναμένεται να επιδεινώσει περαιτέρω την κατάσταση.

Σκοπός των ΗΠΑ είναι να ενισχύσει τις εγχώριες προστιθέμενες αξίες, απομακρύνοντας τις περισσότερες χώρες από την Κίνα, και γενικώς αποδυναμώνοντας τους υπεργολάβους της στην Ασία, όπως το Βιετνάμ, αλλάζοντας την οικονομική τάξη του κόσμου. Φοβούμαι όμως ότι η πραγματικότητα, δηλαδή τα «αγελαία ένστικτα» των αγορών που υπακούν στην αρχή της αποδοτικότητας, είναι αδύνατο να ανακατευθυνθούν και να υπακούσουν στις διαταγές ενός προέδρου, ακόμα και της ισχυρότερης χώρας του πλανήτη. Όσοι πιστεύουν το αντίθετο, αναδεικνύοντας το παράδειγμα της Κίνας με την κατευθυνόμενη οικονομία, δεν αντιλαμβάνονται ότι η κινεζική οικονομία είναι στην πράξη ένας αχαλίνωτος καπιταλισμός.

Αχαρτογράφητα νερά 

Τι αναμένεται από όλα αυτά; Άνοδος των τιμών και αντίστοιχος περιορισμός της αγοραστικής δύναμης των νοικοκυριών, επακόλουθη πτώση της δαπάνης –κατανάλωσης και επενδύσεων−, πτώση της απασχόλησης. Με άλλα λόγια, πρόκειται για ένα κλασικό σοκ της προσφοράς, με περιορισμό της παραγωγής και άνοδο των τιμών για το ορατό μέλλον, με αποτέλεσμα κι ένα αρνητικό σοκ της ζήτησης. Η κατάσταση αυτή φυσικά πλήττει το σύνολο της παγκόσμιας οικονομίας, αν και με ασύμμετρο τρόπο. Υπάρχουν φτωχές χώρες, των οποίων πληθυσμοί θα βρεθούν σε καθεστώς εκτάκτου ανάγκης. Άλλες χώρες, όπως η Σλοβακία, η καρδιά της αυτοκινητοβιομηχανίας της Ευρώπης, θα υποφέρουν περισσότερο από άλλες όπως η Ελλάδα, όπου το τρέχον παραγωγικό της πρότυπο δεν εκτίθεται σε μεγάλο βαθμό.

Πάντως, και η δασμολογική εκεχειρία 90 ημερών που κήρυξε προσφάτως ο Πρόεδρος των ΗΠΑ έχει μια εξήγηση, όμως ίσως να δείχνει και τα όρια αυτής της γρήγορης, απότομης και διασπαστικής του δράσης. Οι αγορές, διά των επιφανών στελεχών της Wall Street Τζέιμι Ντάιμον, Μπιλ Άκμαν κ.ά., διεμήνυσαν διά του φιλικού του Τύπου ότι η οικονομία μπαίνει στα αχαρτογράφητα νερά της αβεβαιότητας και της απώλειας της αξιοπιστίας, και ότι κανείς δεν κατέχει την ιερή αλήθεια για το τι πρέπει να γίνει για να διορθωθούν οι ανισορροπίες και τα όποια διαρθρωτικά ζητήματά της. Αυτό έγινε ύστερα από μια πτώση των μετοχών περίπου 20%. Το σοβαρότερο μήνυμα στη διοίκηση Τράμπ ήρθε όμως από την αγορά ομολόγων, μια παραλίγο στιγμή «Λιζ Τρας». Οι μαζικές πωλήσεις κρατικών ομολόγων και η απότομη άνοδος των αποδόσεών τους συνοδεύτηκε και από ένα κλείσιμο των αγορών εταιρικών ομολόγων υψηλού κινδύνου. Οι επενδυτές, αποζητώντας επειγόντως ρευστότητα για να καλύψουν τις θέσεις τους λόγω της δραστικής υποχώρησης των μετοχών, πουλούσαν ομόλογα καθώς οι τιμές των μετοχών συνέχιζαν να υποχωρούν. Το πρόβλημα αυτό της «σωλήνωσης» (piping problem) μεταξύ ομολόγων και μετοχών δεν είναι δε απομονωμένο από την πραγματική οικονομία. Η υποχώρηση του δολαρίου και η ενίσχυση για παράδειγμα του ευρώ ερμηνεύεται από την πτήση διεθνών κεφαλαίων μακριά από το δολάριο. Κατά παράδοξο βέβαια τρόπο, αυτό θα μπορούσε να περιορίσει το έλλειμμα στο εμπορικό ισοζύγιο για το οποίο ο πρόεδρος Τράμπ δείχνει να ενδιαφέρεται τόσο. Άλλο παράδοξο επίσης, που καταδεικνύει τις κάπως βιαστικές κινήσεις που έχουν γίνει από την πλευρά της αμερικανικής διοίκησης, είναι πως σε μια κατάσταση επιβολής δασμών, το αμερικάνικο νόμισμα σε κανονικές συνθήκες θα έπρεπε να ανατιμηθεί, δυσκολεύοντας μάλιστα τον περιορισμό του εμπορικού ελλείμματος.

Στο μεταξύ, τα πράγματα περιπλέκονται και όσον αφορά την άσκηση της νομισματικής πολιτικής από τη FED. Ο διοικητής Πάουελ επεσήμανε το σοκ της προσφοράς από τις εφοδιαστικές αλυσίδες, αλλά και την επαναφορά του διλήμματος ανάμεσα στη χρησιμοποίηση των εργαλείων της νομισματικής πολιτικής για την καταπολέμηση του πληθωρισμού από τη μια, και μιας σοβαρής επιβράδυνσης της οικονομικής δραστηριότητας από την άλλη. Ιδιαιτέρως για τον πληθωρισμό, αβεβαιότητα προκαλεί, σύμφωνα με τον διοικητή, τόσο το μέγεθος της επίδρασης των δασμών στις τιμές, η διάρκεια αλλά και, κυρίως, η διαμόρφωση των «πληθωριστικών προσδοκιών» οι οποίες θα διαμορφωθούν τελικώς από τις αντιδράσεις των αγορών.

Μια «βολική» λύση

Το διάλειμμα αυτό στον δασμολογικό πόλεμο κάνει ίσως φανερότερη την επιδίωξη των ΗΠΑ να απομονώσουν την Κίνα, πιθανώς ζητώντας από χώρες με τις οποίες συζητούν να περιορίσουν δραστικά τις συναλλαγές τους με την ανερχόμενη κινεζική οικονομία. Πράγμα βέβαια δύσκολο, αν λάβει κανείς υπόψη τον τεράστιο αριθμό χωρών με τις οποίες οι ΗΠΑ θα πρέπει να συζητήσουν. Όμως το βασικότερο πρόβλημα που αυτή τη στιγμή έχουν οι ΗΠΑ δεν βρίσκεται ακριβώς στο εμπορικό τους έλλειμμα. Βρίσκεται σε αυτό που κυρίως το τροφοδοτεί, και είναι το δημοσιονομικό έλλειμμα, 6.4% του ΑΕΠ, $2 τρις περίπου. Έλλειμμα που δεν μπορεί να κλείσει φυσικά με τις βιαστικές απολύσεις και περικοπές του DOGE, που ίσως εξοικονομούν προσώρας $50 δισ. Μια δραστική περιστολή του θα απαιτούσε αύξηση φόρων και μεγάλη περιστολή δαπανών, κυρίως σε προγράμματα υγείας που στηρίζουν τη μεσαία τάξη και που θα προκαλούσαν οικονομική στασιμότητα και πολιτικό κόστος. Είναι μάλλον πιο βολικό το δάκτυλο της ευθύνης να κατευθύνεται εις την αλλοδαπή. Και με αποδέκτη την Κίνα, αλλά και τη Δύση.

*Ο Θεόδωρος Πελαγίδης είναι καθηγητής οικονομικής ανάλυσης στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και υποδιοικητής της Τραπέζης της Ελλάδος. Έχει διατελέσει υπηρεσιακός υπουργός οικονομικών (Μάιος-Ιούνιος 2023) και NR senior fellow στο Ινστιτούτο Brookings.(2012-2020).