Οι τρεις οικονομολόγοι που τιμήθηκαν με το φετινό Νόμπελ Οικονομίας ξεχώρισαν για το έργο τους σχετικά με την καινοτομία, την ανάπτυξη και την «δημιουργική καταστροφή». «Η οικονομική στασιμότητα, και όχι η ανάπτυξη, υπήρξε ο κανόνας για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας. Το έργο τους δείχνει ότι πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση και να αντιμετωπίζουμε τις απειλές κατά της συνεχούς ανάπτυξης», ανέφερε στο σκεπτικό της η Ακαδημία.

Μέσα από την έρευνα και τις θεωρίες που οικοδομούν, οι Τζόελ Μόκιρ, Φιλίπ Αγιόν και Πίτερ Χάουιτ επιχειρούν να εξηγήσουν πώς η καινοτομία είναι αλληλένδετη με τις δυνάμεις της «δημιουργικής καταστροφής», οι οποίες μπορούν να τροφοδοτήσουν την οικονομική ανάπτυξη και να βελτιώσουν το βιοτικό επίπεδο σε παγκόσμια κλίμακα. Επισημαίνοντας εν μέρει το «προφανές», υπογραμμίζουν ότι η τεχνολογία δημιουργεί νέα προϊόντα και μεθόδους παραγωγής που αντικαθιστούν τις παλαιότερες, οδηγώντας σε καλύτερη ποιότητα ζωής, υγείας και ευημερίας. Η Βασιλική Σουηδική Ακαδημία Επιστημών, που απονέμει το βραβείο, σημείωσε ότι οι φετινοί βραβευθέντες απέδειξαν επίσης πως η πρόοδος αυτή δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένη.

Ο Τζόελ Μόκιρ αξιοποίησε ιστορικές πηγές για να εξηγήσει πώς η τάση της διαρκούς ανάπτυξης κατέστη η νέα κανονικότητα. Διαπίστωσε ότι, προκειμένου οι καινοτομίες να διαδέχονται η μία την άλλη σε έναν αυτοτροφοδοτούμενο κύκλο προόδου, δεν αρκεί να γνωρίζουμε ότι κάτι λειτουργεί· πρέπει να κατανοούμε και το γιατί. Ο Μόκιρ τόνισε επίσης τη σημασία μιας κοινωνίας ανοιχτής στις νέες ιδέες και δεκτικής στην αλλαγή.

Οι Φιλίπ Αγιόν και Πίτερ Χάουιτ μελέτησαν επίσης τους μηχανισμούς που βρίσκονται πίσω από τη διαρκή ανάπτυξη. Σε μια εμβληματική μελέτη τους το 1992, διαμόρφωσαν ένα μαθηματικό μοντέλο για τη διαδικασία που ονόμασαν «δημιουργική καταστροφή»: όταν ένα νέο και καλύτερο προϊόν εισέρχεται στην αγορά, οι εταιρείες που πουλούν τα παλαιότερα προϊόντα χάνουν έδαφος. Η καινοτομία είναι δημιουργική, γιατί εισάγει κάτι ριζικά νέο, αλλά είναι και καταστροφική, γιατί εκτοπίζει τις επιχειρήσεις που βασίζονταν σε ξεπερασμένες τεχνολογίες. Από διαφορετικές «οδούς», οι τρεις βραβευθέντες δείχνουν ότι η δημιουργική καταστροφή γεννά συγκρούσεις που πρέπει να αντιμετωπίζονται εποικοδομητικά. Αν δεν συμβεί αυτό, η καινοτομία μπορεί να παρεμποδιστεί από το κατεστημένο κυρίαρχων εταιρειών και ομάδες συμφερόντων που φοβούνται ότι θα χάσουν την ισχύ τους.

Ενώ πάντως οι περισσότεροι οικονομολόγοι θεωρούν την ανάπτυξη κινητήριο δύναμη της ευημερίας, υπάρχουν και εκείνοι που δεν τη βλέπουν ως αμιγώς θετική. Το περσινό Νόμπελ Οικονομίας, το 2024, απονεμήθηκε στους Ντάρον Ατσεμόγλου, Σάιμον Τζόνσον και Τζέιμς Ρόμπινσον για το έργο τους γύρω από την ανισότητα. Ο Τζόνσον είχε υπογραμμίσει ότι τα οφέλη της τεχνολογικής καινοτομίας συχνά ευνοούν τις ισχυρές ελίτ. Παράλληλα, συνεχίζεται μια έντονη συζήτηση για το ποιο επίπεδο ανάπτυξης είναι πραγματικά βιώσιμο, δεδομένων των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και της περιβαλλοντικής υποβάθμισης.

Η βράβευση συμπίπτει με μία ιδιαίτερη συγκυρία για την παγκόσμια οικονομία, με πολλούς να προβλέπουν ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα προκαλέσει ένα νέο κύμα ανάπτυξης. Παράλληλα, αναδεικνύει τους στρατηγικούς κινδύνους για την Ευρώπη αν συνεχίσει να υστερεί έναντι των ΗΠΑ και της Κίνας στις τεχνολογίες του μέλλοντος.

Οι Μόκιρ, Αγιόν και Χάουιτ αξιοποίησαν την στραμμένη πάνω τους προσοχή για να προειδοποιήσουν και για τις προκλήσεις που απορρέουν από τις εμπορικές πρακτικές του Αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ και τις μεταρρυθμίσεις στην ανώτατη εκπαίδευση, τις οποίες πολλοί επιστήμονες καταγγέλλουν ως απειλή στην ακαδημαϊκή ελευθερία.

Το μεγαλύτερο «αυτογκόλ» της σύγχρονης ιστορίας

Η έρευνά του Μόκιρ, του Ισραηλινοαμερικανού καθηγητή στο πανεπιστήμιο Northwestern των ΗΠΑ που έλαβε το ήμισυ του βραβείου, επικεντρώνεται στο ερώτημα «γιατί είμαστε τόσο πλουσιότεροι και ζούμε τόσο καλύτερα από τους προπαππούδες μας», όπως είπε, εκφράζοντας όμως ανησυχία ότι οι ΗΠΑ μπορεί να χάσουν την πρωτοπορία τους στην επιστήμη και την εκπαίδευση υπό τον Τραμπ. «Η τρέχουσα επίθεση της κυβέρνησης στην ανώτατη εκπαίδευση και την επιστημονική έρευνα ίσως αποδειχθεί το μεγαλύτερο αυτογκόλ στην ιστορία — ή τουλάχιστον το μεγαλύτερο μετά τη Δυναστεία των Μινγκ, όταν η Κίνα ουσιαστικά απαγόρευσε την επιστημονική έρευνα και εξερεύνηση», είπε χαρακτηριστικά. «Είναι αυτοκαταστροφικό και προϊόν αφελούς πολιτικής».

Φραγμοί στην ανάπτυξη

Ο Αγιόν, καθηγητής στο Collège de France, στο INSEAD στο Παρίσι και στη London School of Economics, υπογραμμίζει πως «οι δασμοί θέτουν εμπόδια στην ανάπτυξη». Όπως λέει, η τάση αποπαγκοσμιοποίησης και οι εμπορικοί φραγμοί αποτελούν «εμπόδια στην ανάπτυξη», καθώς όσο μεγαλύτερη είναι η αγορά, τόσο περισσότερες είναι οι δυνατότητες ανταλλαγής ιδεών, μεταφοράς τεχνολογιών και υγιούς ανταγωνισμού. «Οτιδήποτε εμποδίζει το άνοιγμα των αγορών είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη. Βλέπω σήμερα μαύρα σύννεφα να συγκεντρώνονται, πιέζοντας προς την κατεύθυνση περισσότερων φραγμών στο εμπόριο και στο άνοιγμα», προειδοποίησε καλώντας επίσης την Ευρώπη να διδαχθεί από τις ΗΠΑ και την Κίνα, οι οποίες, όπως είπε, έχουν βρει τρόπους να συνταιριάζουν τον ανταγωνισμό με τη βιομηχανική πολιτική.

«Στην Ευρώπη, στο όνομα της πολιτικής ανταγωνισμού, γίναμε υπερβολικά αρνητικοί απέναντι σε κάθε μορφή βιομηχανικής πολιτικής. Πρέπει να εξελιχθούμε και να βρούμε τρόπους να την επαναφέρουμε σε τομείς όπως η άμυνα, το κλίμα, η τεχνητή νοημοσύνη και η βιοτεχνολογία», είπε.

Ο Χάουιτ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Brown των ΗΠΑ, αμφισβητεί τη βιωσιμότητα μιας «επιστροφής της βιομηχανίας» που έχει μεταφερθεί κυρίως σε ασιατικές χώρες, πίσω στην Αμερική. Ασκώντας επίσης σκληρή κριτική στις εμπορικές πολιτικές του Τραμπ, σχολίασε, μιλώντας στο πρακτορείο Reuters πως «είναι σαφές ότι η στρατηγική του θα αποθαρρύνει την καινοτομία, μειώνοντας αυτό που αποκαλούμε “scale effect”». «Το να ξεκινάς έναν εμπορικό πόλεμο απλώς μειώνει το μέγεθος της αγοράς για όλους», τόνισε, εκτιμώντας πως η προσπάθεια επιστροφής βιομηχανικών θέσεων εργασίας στις ΗΠΑ μπορεί να έχει κάποιο νόημα σε πολιτικό επίπεδο, αλλά δεν αποτελεί καλή οικονομική πολιτική. «Είμαστε καλοί στο να σχεδιάζουμε αθλητικά παπούτσια, αλλά είναι καλύτερο να αφήνουμε άλλους να τα φτιάχνουν», είπε χαρακτηριστικά.

Τα θεμέλια της σύγχρονης ευημερίας

Η Ακαδημία παρατηρεί πως για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, ο κόσμος γνώρισε διαρκή οικονομική ανάπτυξη τα τελευταία 200 χρόνια, βγάζοντας δισεκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια. «Η τεχνολογία εξελίσσεται ραγδαία και επηρεάζει όλους μας, καθώς νέα προϊόντα και μέθοδοι παραγωγής αντικαθιστούν τις παλαιότερες σε έναν αέναο κύκλο εξέλιξης. Αυτή είναι η βάση της διαρκούς οικονομικής ανάπτυξης, που οδηγεί σε υψηλότερο βιοτικό επίπεδο, καλύτερη υγεία και βελτίωση της ποιότητας ζωής σε όλο τον κόσμο.

«Το έργο των βραβευθέντων δείχνει ότι η οικονομική ανάπτυξη δεν είναι δεδομένη», δήλωσε ο Τζον Χάσλερ, πρόεδρος της Επιτροπής για το Νόμπελ Οικονομικών Επιστημών. «Οφείλουμε να διατηρήσουμε τους μηχανισμούς που στηρίζουν τη δημιουργική καταστροφή, ώστε να μην επιστρέψουμε στη στασιμότητα».