Δημοσιογράφος και συγγραφέας δεκαέξι βιβλίων, μεταξύ αυτών των The Loom of Time: Between Empire and Anarchy, from the Mediterranean to China και The Revenge of Geography, What the Map Tells Us About Coming Conflicts and the Battle Against Fate (που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μελάνι), ο Robert Kaplan είναι ένας από τους πιο σημαντικούς και πολυδιαβασμένους διανοητές παγκοσμίως σε θέματα γεωπολιτικής και διεθνών σχέσεων. Λίγες ημέρες μετά την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ, και πριν την έναρξη της λεγόμενης δεύτερης φάσης του πολέμου, o εβραϊκής καταγωγής στοχαστής επιχείρησε να ερμηνεύσει τις εξελίξεις και διατυπώσει ορισμένες επιφυλακτικές αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσες προβλέψεις. Παρά το γεγονός ότι οι ειδικοί υποστήριζαν πως τα τελευταία χρόνια απομακρυνόμαστε από τον παγκόσμιο πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, προσεγγίζοντας ένα νέο είδος ανταγωνισμού ανάμεσα σε μεγάλες δυνάμεις, σύμφωνα με τον Kaplan οι δύο αυτές φάσεις μπορεί τελικά να συνυπάρχουν στον ίδιο χρόνο.

Η ιστορία δεν αποτελεί γραμμική συνέχεια των όσων προηγήθηκαν. Κινείται με τεθλασμένες. Όταν ο Λένιν έλεγε ότι μπορεί να περάσουν δεκαετίες και να έχουν συμβεί λίγα πράγματα, κι ύστερα μέσα σε μέρες ή εβδομάδες να συμβούν… δεκαετίες αυτό εννοούσε. Γι’ αυτό άλλωστε και είναι τόσο δύσκολες οι προβλέψεις – γι’ αυτό δε οι εταιρείες που ειδικεύονται στις προγνώσεις ως προς τα γεωπολιτικά συχνά αυτοπεριορίζονται στη γραμμική προσέγγιση.

Θριαμβική επανάπαυση και τραγωδία

Δείτε την περίπτωση του Ισραήλ. Στο διάστημα μεταξύ 1967 και 1973 το Ισραήλ είχε περιπέσει σε θριαμβική επανάπαυση. Μετά τις εδαφικές κατακτήσεις που έφερε ο Πόλεμος των Έξι Ημερών, η Ισραηλινή πρωθυπουργός της εποχής, η Γκόλντα Μέιρ, δεν έδρασε με βάση τα μηνύματα που έρχονταν από την Αίγυπτο όσον αφορά τη δυνατότητα ειρηνευτικών συνομιλιών με τον Πρόεδρο Ανουάρ ελ Σαντάτ. Τόσο η ίδια όσο και το υπουργικό της συμβούλιο, μετά τη στρατιωτική καταστροφή που υπέστησαν οι Άραβες το 1967, απλούστατα δεν θεωρούσαν πιθανό να καταστούν οι ίδιοι αυτοί Άραβες αρκετά ισχυροί ώστε να ξαναπάνε σε πόλεμο. Το Ισραήλ στερούνταν δηλαδή τη δεδομένη περίοδο της δυναμικής που αναπτύσσεται όταν υπάρχει άγχος για το τι πρόκειται να συμβεί ή απαισιοδοξία που καλεί σε εποικοδομητικές λύσεις. 

Τον Οκτώβριο του 1973 ήρθε η τραγωδία: η Αίγυπτος, συντονισμένη τότε με τη Συρία, πραγματοποίησε αιφνιδιαστική επίθεση κατά του Ισραήλ διασχίζοντας τη Διώρυγα του Σουέζ και, στα βόρεια, περνώντας τα Υψώματα του Γκολάν. Τα ισραηλινά στρατεύματα χρειάστηκαν βδομάδες προκειμένου να τους απωθήσουν από τις θέσεις που είχαν καταλάβει – και το κόστος ήταν περισσότεροι από 2.000 Ισραηλινοί νεκροί στρατιώτες. Τα έξι χρόνια που μεσολάβησαν ως νεκρό διάστημα μεταξύ των δύο πολέμων –μια περίοδος όπου σχετικά λίγα πράγματα συνέβαιναν– έδωσαν τη θέση τους σε μέρες και εβδομάδες που συνέβησαν όσα γίνονται σε δεκαετίες.

Μολονότι η κυβέρνηση του Ισραήλ μετέτρεψε την επίθεση του 1973 σε στρατιωτική ήττα Αιγύπτου και Συρίας, η πολιτική ζημιά είχε ήδη γίνει. Ο πόλεμος εκείνος επέτεινε την εξάρτηση του Ισραήλ από τις ΗΠΑ, σε σχέση με τη μέχρι τότε περίοδο. Ο τότε υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Χένρι Κίσινγκερ είχε την ευκαιρία να πιέσει για αποχώρηση των Ισραηλινών από συγκεκριμένα εδάφη, να σταθεροποιήσει εδαφικά οφέλη για Αίγυπτο και Συρία, και να επιτρέψει στις ΗΠΑ την αναθέρμανση των διπλωματικών σχέσεων με Κάιρο και Δαμασκό. Επρόκειτο για μια νίκη των δύο αραβικών χωρών αλλά και της Ουάσινγκτον, και παράλληλα διπλωματική εξασθένηση του Ισραήλ – το οποίο είχε ωφεληθεί προηγουμένως από τη σχετική διπλωματική απομόνωση Αιγύπτου και Συρίας.

Ο πόλεμος ωστόσο δρομολόγησε και μια σειρά πολιτικών γεγονότων που οδήγησαν σε νίκη, το 1977, του ισραηλινού συνασπισμού της αντιπολίτευσης, Λικούντ. Από εποχής ιδρύσεως του Ισραήλ, το 1948, το Λικούντ ουδέποτε είχε κερδίσει σε εθνικές εκλογές. Πλέον βρισκόταν στην εξουσία, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή κυριαρχίας της Δεξιάς.

Από το 1973 στο 2023

Πάμε τώρα, γρήγορα, στο σήμερα. Οι διαδηλώσεις στο Ισραήλ εναντίον των προσπαθειών της δεξιάς κυβέρνησης να αποδυναμώσει τη Δικαιοσύνη, ο διστακτικός χορός του Ισραήλ με τη Σαουδική Αραβία προς την κατεύθυνση σύναψης διπλωματικών σχέσεων των δύο, καθώς και οι Συμφωνίες του Αβραάμ το 2020 –που εμπέδωσαν τις διπλωματικές σχέσεις ανάμεσα στο Ισραήλ και συντηρητικές σουνιτικές αραβικές χώρες, όπως το Μπαχρέιν και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα– είναι ένα πλέγμα εξελίξεων που προέκυψε υπό τη χαλαρή πεποίθηση ότι, από τη στιγμή που το Ισραήλ δεν είχε κάνει κανενός είδους παραχώρηση στους Παλαιστίνιους, οι εν λόγω Παλαιστίνιοι παρέμεναν σε κατάσταση αποδρομής ισχύος.

Επί χρόνια, ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Μπενιαμίν Νετανιάχου μπορούσε να αγνοεί τους Παλαιστινίους, την ίδια στιγμή που υπερηφανευόταν για τη μια διπλωματική νίκη μετά την άλλη. Αυτή η περίοδος –αυτή η γραμμική εξέλιξη– είναι που διακόπηκε απότομα.

Η Χαμάς δεν εκτόξευσε μόνο χιλιάδες πυραύλους στο Ισραήλ και δεν σκότωσε απλώς τουλάχιστον 1.000 Ισραηλινούς. με τις παράτολμες διασυνοριακές επιθέσεις που διεξήγαγε συνέλαβε και πολλούς Ισραηλινούς ομήρους, με αποτέλεσμα η ισραηλινή κυβέρνηση –και το στρατιωτικό και κατασκοπευτικό κατεστημένο της χώρας– να περιέλθει σε κατάσταση σοκ. Όπως είχε συμβεί και το 1973, οι επιπτώσεις στο εσωτερικό θα φανούν στο άμεσο μέλλον.

Η πρώτη προτεραιότητα για το Ισραήλ ασφαλώς είναι να πολεμήσει και να κερδίσει αυτόν τον πόλεμο, πράγμα που θα χρειαστεί αρκετή ωμότητα, ενώ ήδη οδήγησε στην ανάκληση εκατοντάδων χιλιάδων εφέδρων υπό τα όπλα – κίνηση που είχε να συμβεί σε τέτοια έκταση δεκαετίες.

Είναι εφικτό να βομβαρδιστεί η Γάζα, η αποκλεισμένη αυτή λωρίδα γης όπου ζουν 2,3 εκατομμύρια άνθρωποι, μέχρι σημείου να περιέλθει και πάλι στη Λίθινη Εποχή. Όμως, τι θα γίνει την επόμενη μέρα; Ποια θα είναι η μοίρα του Ισραηλινών ομήρων που κρατούνται στη Γάζα, την ώρα που θα επιχειρούν οι Αμυντικές Δυνάμεις του Ισραήλ; Ανέκαθεν το Ισραήλ έδειχνε υπερευαισθησία στην απώλεια της ζωής έστω και ενός Ισραηλινού. Κατά το παρελθόν είχε ανταλλάξει μεγάλες ομάδες Παλαιστινίων κρατουμένων για μια φούχτα Ισραηλινών, ή ακόμη και για ένα μόνο Ισραηλινό, όπως στην περίπτωση του στρατιώτη Γκιλάντ Σαλίτ το 2011. Σκοπεύει το Ισραήλ να αδειάσει τις φυλακές του έναντι των ομήρων που έχει πάρει η Χαμάς;

Ο απώτερος στόχος της επίθεσης της Χαμάς

Το Ιράν παρείχε εξαρχής στη Χαμάς στρατιωτική βοήθεια, σχεδιασμό και πολιτική ενθάρρυνση. Η Τεχεράνη έβλεπε με ανησυχία την επιτάχυνση στη βελτίωση των σχέσεων Ισραήλ-Σαουδικής Αραβίας. Είχαν υπάρξει αναφορές για συμφωνία, ώστε η μη-στρατιωτικής χρήσης πυρηνική μονάδα που θα δημιουργήσουν οι ΗΠΑ για τη Σαουδική Αραβία να στελεχωθεί με Αμερικανικούς πυρηνικούς ειδικούς, και τούτο προκειμένου να κατευναστούν οι ανησυχίες του Ισραήλ σχετικά με την ασφάλεια, ενώ την ίδια στιγμή θα ικανοποιούνταν και οι απαιτήσεις του Ριάντ. Οι Σαουδάραβες μάλιστα άφησαν να διαφανεί ότι θα ήταν πρόθυμοι να αυξήσουν την παραγωγή αργού πετρελαίου προκειμένου να δημιουργήσουν συμμάχους στο Αμερικανικό Κογκρέσο – ένα πολιτικό σώμα καίριας σημασίας αν ήταν να προχωρήσει συμφωνία μεταξύ Ισραηλινών, Σαουδαράβων και Αμερικανών.

H στρατιωτική επέμβαση-αστραπή της 7ης` Οκτωβρίου σχεδιάστηκε ακριβώς για να ανακόψει τις αναπτυσσόμενες σχέσεις Ισραήλ-Σαουδικής Αραβίας. Το ερώτημα τώρα είναι κατά πόσον το Ιράν θα ενθαρρύνει τους συμμάχους του της Χεζμπολάχ, στον Νότιο Λίβανο, να ανοίξουν νέο μέτωπο κατά του Ισραήλ στον βορρά.

Όπως συνέβη και με την κυβέρνηση Μέιρ μετά τον Πόλεμο του 1973, έτσι κι εδώ θα υπάρξει πολιτικό κόστος για τον Νετανιάχου και τους συνεταίρους του. Τελικά μπορεί να αποδειχθεί ότι βρισκόμαστε στην αρχή του τέλους της εποχής Νετανιάχου στην πολιτική ζωή του Ισραήλ. Το γράφω αυτό με επιφύλαξη, καθώς πολύ συχνά διέψευσε τους αναλυτές υπ’ αυτή τη σκοπιά…Όμως μεγάλο μέρος της ελκυστικότητάς του στους Ισραηλινούς ψηφοφόρους έγκειτο στην ικανότητά του να προστατεύει τη χώρα από τους Άραβες και Ιρανούς εχθρούς. Κανείς –αυτή ήταν η συνήθης διατύπωση– δεν είχε δείξει τόση αυστηρότητα, επιδεξιότητα και ζήλο στην πολιτική ασφάλειας όσο ο «Μπίμπι». Αυτή η αντίληψη ουσιαστικά θρυμματίστηκε από την αποκαλούμενη «ισραηλινή 11η Σεπτεμβρίου». Ασφαλώς, μια τέτοια εξέλιξη θα χρειαστεί χρόνο για να ξεδιπλωθεί. Το Λικούντ χρειάστηκε πάνω από 3 χρόνια μέχρι να αποσπάσει την εξουσία από τους Εργατικούς μετά τον Πόλεμο του 1973. Αυτό όμως είναι που τελικά συνέβη. 

Πόλεμος κατά της τρομοκρατίας και ανταγωνισμός μεγάλων δυνάμεων

Αρχικά, πάντως, στο Ισραήλ θα υπάρξει ενότητα, με τις αντικυβερνητικές διαδηλώσεις να σταματούν και τη χώρα να συμπαρατάσσεται πίσω από τους ηγέτες της. Αυτή όμως δεν θα είναι παρά μόνον η εισαγωγή στην ημέρα της κρίσης. Η καταστροφή επήλθε με δεξιά κυβέρνηση στην εξουσία. Η Δεξιά, λοιπόν, θα υποστεί ενδεχομένως το πολιτικό τίμημα. αλλά μπορεί η χώρα να κινηθεί και ακόμη δεξιότερα ως αντίδραση στην παλαιστινιακή επίθεση. 

Όσο για την ευρύτερη περιοχή, πολλά θα εξαρτηθούν από το πόσο θα διαρκέσει αυτός ο πόλεμος. Είναι πιθανό να κρατήσει για μέρες, ενδεχομένως και για μήνες. Όσο μεγαλύτερη η διάρκειά του, και μάλιστα σε υψηλή ένταση, τόσο μεγαλύτερες οι πιθανότητες να υπάρξουν μεταβολές και πέρα από την εμπόλεμη ζώνη. Οι Παλαιστίνιοι της Δυτικής Όχθης μπορεί να εξαπολύσουν μια καινούργια ιντιφάντα. Ο άξονας Ιράν-Χαμάς-Χεζμπολάχ θα ενισχυθεί, καθώς και ο άξονας Ιράν-Ρωσίας. Για ένα διάστημα, τουλάχιστον, ο πόλεμος Χαμάς-Ισραήλ θα αποσπάσει την προσοχή από τη σύγκρουση στην Ουκρανία. Κάτι τέτοιο μπορεί να επιφέρει αλλαγές στην ίδια την παρεχόμενη στρατιωτική βοήθεια, καθώς τώρα οι ΗΠΑ θα πρέπει να αναπληρώνουν τα πυρομαχικά τόσο της Ουκρανίας όσο και του Ισραήλ, αλλά και να προστατεύουν τα δικά τους αποθέματα για έναν ενδεχόμενο πόλεμο για την Ταϊβάν.

Μια τελευταία σημείωση: συνεργαζόμενο με τη Χαμάς, γι’ αυτή την επίθεση, το Ιράν απέδειξε την αιμοδιψή του στάση έναντι των Ισραηλινών και των Εβραίων. Αυτή η διαπίστωση θα μπορούσε να μεταβάλει τους υπολογισμούς της ισραηλινής ηγεσίας όσον αφορά ένα ενδεχόμενο πλήγμα κατά των πυρηνικών εγκαταστάσεων του Ιράν. Κάτι τέτοιο, με τη σειρά του, θα οδηγούσε σε άλλες γεωπολιτικές αναταράξεις.

Οι ειδικοί έλεγαν ότι τα τελευταία χρόνια απομακρυνόμασταν από τον παγκόσμιο πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, για να κατευθυνθούμε προς έναν ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων. Όμως η ιστορία δεν κινείται με τρόπο ευθύγραμμο. Μπορεί οι δύο αυτές φάσεις να συμπέσουν ταυτόχρονα.

©New Statesman. Μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε από την Economia Media Α.Ε., έπειτα από ειδική άδεια. Το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο βρίσκεται στο  www.newstatesman.com