Ο σύγχρονος καταναλωτής μετρά την αξία των αγαθών σε τιμές και προσφορές, σπάνια όμως σκέφτεται το κόστος που αφήνουν πίσω τους οι συσκευασίες. Κάθε αγορά, από ένα μπουκάλι νερό ή ένα ζευγάρι παπούτσια μέχρι μια ηλεκτρονική παραγγελία, κρύβει μια αθέατη συνέχεια μετά το ταμείο. Ό,τι φτάνει στα χέρια μας τυλιγμένο, προστατευμένο, καλαίσθητο, αφήνει πίσω του ίχνη πλαστικού, χαρτιού και μετάλλου.

Η στιγμή που πετάμε τη συσκευασία στο κάδο μοιάζει με το τέλος της σχέσης μας με το προϊόν, όμως στην πραγματικότητα είναι η αρχή μιας διαδρομής χωρίς επιστροφή. Τα περισσότερα απορρίμματα δεν ξαναχρησιμοποιούνται, αλλά θάβονται βαθιά στο έδαφος, σαν να προσπαθούμε να ξεχάσουμε ότι υπήρξαν ποτέ. Η διαχείρισή τους είναι το πιο παραμελημένο κομμάτι της οικονομίας, εκείνο που θάβεται μαζί με τα απορρίμματα. Μερικές από τις συσκευασίες θα ανακυκλωθούν, άλλες όχι.

Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες η διαλογή θεωρείται αυτονόητη πράξη ευθύνης, ενώ σε άλλα κράτη οι κάτοικοι την αντιμετωπίζουν ως αγγαρεία. Σε ενα παραπάνω επίπεδο: κάποιες κυβερνήσεις θέλουν να μπει ένα τέλος, ενώ κάποιες άλλες δεν λαμβάνουν τα μέτρα που χρειάζονται. Το αποτέλεσμα, ωστόσο, είναι αυτό που φαίνεται γύρω μας: οι πλαστικές συσκευασίες πνίγουν κυριολεκτικά τον πλανήτη. Ρυπαίνουν τις θάλασσες, το έδαφος και τον αέρα και πλήττουν κάθε μορφή ζωής.

Μικροσκοπικά σωματίδια πλαστικού έχουν εντοπιστεί ακόμη και στα πιο απομακρυσμένα σημεία του πλανήτη όπως στη Γροιλανδία και την Ανταρκτική. Παρ’ όλα αυτά, οι προσπάθειες που γίνονται σε παγκόσμιο επίπεδο για περιορισμό της ρύπανσης από τη συσσώρευση των πλαστικών και άλλων ρυπογόνων συσκευασιών, παραμένουν στάσιμες. Στη Γενεύη, τον Αύγουστο, οι αντιπροσωπείες 185 χωρών δεν κατάφεραν να συμφωνήσουν σε δεσμευτικό πλαίσιο για τη μείωση τους. Οι διαφωνίες προέρχονται κυρίως από τις πετρελαιοπαραγωγές χώρες που αρνούνται να θέσουν περιορισμούς στην παραγωγή υδρογονανθράκων, θεμελιώδους υλικού για τη βιομηχανία πλαστικών. Τα οικονομικά συμφέροντα συγκρούονται με την ανάγκη προστασίας της υγείας και του περιβάλλοντος.

Η Ευρώπη αλλάζει πορεία

Μέσα σε αυτό το αδιέξοδο, η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει να χαράξει μια διαφορετική πορεία. Έχοντας θέσει ως στόχο την ανακύκλωση του 70% των απορριμμάτων της έως το 2030, επιχειρεί να μετατρέψει την παραγωγή αποβλήτων από απλή διαχειριστική πρόκληση σε υπόθεση συλλογικής ευθύνης. Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία της Eurostat, το 2023 η ΕΕ παρήγαγε σχεδόν 80 εκατομμύρια τόνους αποβλήτων συσκευασίας, ποσότητα που αντιστοιχεί σε 177,8 κιλά ανά κάτοικο. Παρότι αυτό σηματοδοτεί μείωση κατά 8,7 κιλά σε σύγκριση με το 2022, παρατηρείται αύξηση κατά 21,2 κιλά σε σχέση με το 2013. Χώρες όπως το Βέλγιο, η Ολλανδία και η Ιταλία αξιοποιούν εδώ και χρόνια συνδυαστικά εργαλεία, όπως αντικίνητρα για τη σπατάλη, δίκτυα διαλογής στην πηγή και αποτελεσματική εποπτεία.

Αν και το μεγαλύτερο ποσοστό των αποβλήτων της ΕΕ επεξεργάζεται εντός της επικράτειας των κρατών μελών, σημαντικές ποσότητες συνεχίζουν να εξάγονται, κυρίως για σκοπούς ανακύκλωσης. Σύμφωνα με σχετική έκθεση, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο επισημαίνει ότι τα κράτη με χαμηλό ΑΕΠ παρουσιάζουν ιστορικά χαμηλά ποσοστά ανακύκλωσης, καθώς η ανάπτυξη αποτελεσματικών συστημάτων διαχείρισης και επεξεργασίας αποβλήτων, που να είναι ταυτόχρονα οικονομικά και περιβαλλοντικά βιώσιμα, εξακολουθεί να αποτελεί σημαντική πρόκληση. Η Ρουμανία και η Ελλάδα παραμένουν στην «ουρά» των επιδόσεων.

Παρά την πρόοδο σε επιμέρους τομείς, η χώρα μας παραμένει χαμηλά στην κατάταξη, καθώς η συνολική ανακύκλωση παραμένει περιορισμένη, ενώ η ταφή απορριμμάτων εξακολουθεί να καλύπτει περίπου το 78% του συνόλου. Το αποτέλεσμα είναι να καθυστερεί η μετάβαση στην κυκλική οικονομία και να επιβαρύνεται το περιβάλλον με μη αναστρέψιμο τρόπο.

Το ελληνικό παράδοξο: από την Τήλο στο… ΧΥΤΑ Φυλής

Η εικόνα γίνεται ακόμη πιο ανησυχητική στην Αττική: το 90% των απορριμμάτων καταλήγει στον υπερκορεσμένο ΧΥΤΑ Φυλής, εν μέσω ελλείψεων σε εναλλακτικές υποδομές και καθυστερήσεων στην υλοποίηση νέων μονάδων επεξεργασίας. Η ανακύκλωση στην περιοχή δεν ξεπερνά το 15%, πολύ κάτω από τον μέσο ευρωπαϊκό όρο. Την ίδια ώρα, η Τήλος ξεχωρίζει με ποσοστά ανακύκλωσης άνω του 85% και αποτελεί ένα από τα πιο επιτυχημένα μοντέλα «πράσινης μετάβασης». Το μοντέλο του νησιού βασίζεται στη διαλογή στην πηγή, την κομποστοποίηση και τη δραστική μείωση των σύμμεικτων απορριμμάτων. Παρόμοιες πρωτοβουλίες εφαρμόζονται πιλοτικά στην Πάρο, την Αντίπαρο και τη Νάξο, ωστόσο παραμένουν μεμονωμένα παραδείγματα που δεν αρκούν για να ανατρέψουν τη συνολική εικόνα.

Παρά τις επενδύσεις από ευρωπαϊκά κονδύλια και τις αλλεπάλληλες ενημερωτικές εκστρατείες, το σύστημα διαχείρισης αποβλήτων στη χώρα παραμένει δαιδαλώδες. Όπως επισημάνθηκε σε εκδήλωση του Συνδέσμου Βιομηχανιών και Επιχειρήσεων Ανακύκλωσης (ΣΕΠΑΝ), τα κύρια εμπόδια είναι η γραφειοκρατία, η έλλειψη αποτρεπτικών μέτρων για τη μη ανακύκλωση, οι αργές αδειοδοτήσεις και η ανεπαρκής εφαρμογή των νόμων.

Παρότι υπάρχουν πόροι και θεσμικά εργαλεία, η εφαρμογή παραμένει ένα κρίσιμο ζήτημα. Το τέλος ταφής παραμένει χαμηλό και ανενεργό ως εργαλείο πίεσης. Την ίδια στιγμή, η περιβαλλοντική συνείδηση των πολιτών είναι περιορισμένη, με αποτέλεσμα τα υλικά να καταλήγουν όλα μαζί στους κάδους απορριμμάτων.

Η μετάβαση στην κυκλική οικονομία είναι όχι μόνο αναγκαία, αλλά και μονόδρομος. Η ΕΕ έχει στείλει σαφές μήνυμα: οι χώρες που δεν ευθυγραμμίζονται με τους στόχους, ενδέχεται να βρεθούν αντιμέτωπες με δυσάρεστες συνέπειες και απώλεια αξιοπιστίας. Η διαχείριση απορριμμάτων είναι ζήτημα νοοτροπίας και συλλογικής ευθύνης. Η χώρα έχει μπροστά της μια δύσκολη, αλλά αναπόφευκτη μετάβαση. Η Ευρώπη έχει ήδη επιλέξει την κατεύθυνση με την Ελλάδα να απομένει να αποφασίσει αν θα ακολουθήσει.