Σε μια φάση ανακατατάξεων στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, όπου με κινηματογραφικό τρόπο αλλάζει τόσο η καθημερινότητα των ανθρώπων όσο και η ισορροπία των δυνάμεων, ο καθηγητής Αμερικανικής Ιστορίας στο Χάρβαρντ Σβεν Μπέκερτ προσκαλεί σε ένα ταξίδι. Ένα ταξίδι που δείχνει –με το βιβλίο του Η Αυτοκρατορία του Βαμβακιού– πώς η βιομηχανική επανάσταση −που ξεκίνησε με τη μορφή που είδαμε να εξελίσσεται στη Βρετανία του 18ου αιώνα και να συνδυάζεται με τις ροές του διεθνούς εμπορίου, αλλά και την παγκόσμια κυριαρχία– ήρθε να επικαθορίσει και να κατευθύνει το οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού.

Μελετώντας ένα καθοριστικό προϊόν που έρχεται από το βάθος των αιώνων –το βαμβάκι– κι έναν κλάδο –την υφαντουργία– που οδήγησε σε επιτάχυνση της ανάπτυξης και σε πύκνωση της παγκοσμιοποίησης σε προηγούμενες φάσεις της, ο Μπέκερτ επιτρέπει να ξαναδούμε το σήμερα με την πείρα του «πώς ξεκίνησαν όλα».

Τελικά, όλα ξεκίνησαν στο Μάντσεστερ;

Όχι, ο καπιταλισμός δεν ξεκίνησε στο Μάντσεστερ – ούτε καν η αυτοκρατορία του βαμβακιού. Εκείνο που άρχισε να συμβαίνει περί το 1780 στο Μάντσεστερ, και στους κυματιστούς λόφους τριγύρω του, ήταν μια εντυπωσιακή ανάπτυξη της μεταποίησης, με επίκεντρο τον κλάδο της κλωστοϋφαντουργίας. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη Ιστορία η μεταποίηση αποκτούσε μεγάλη κλίμακα, με τις μηχανές να αυξάνουν δραστικά την παραγωγικότητα.

Άρα γεννήθηκε η βιομηχανική επανάσταση, από την οποία προέκυψε ο καπιταλισμός; 

Η βιομηχανική επανάσταση είναι από τα σημαντικότερα γεγονότα στην ανθρώπινη ιστορία. Δεν νομίζω ότι είναι η πηγή του καπιταλισμού, αλλά μια εξαιρετικά σημαντική στιγμή στην Ιστορία, καθώς διαχωρίζει μια περίοδο χιλιετιών εξαιρετικά αργής ανάπτυξης και περιορισμένων οικονομικών αλλαγών, από την τρέχουσα περίοδο μιας οικονομικής ανάπτυξης προβλέψιμης και με διαρκώς επιταχυνόμενο ρυθμό. Αυτή η βιομηχανική επανάσταση ξεκίνησε τριγύρω από την παραγωγή βαμβακερών υφασμάτων.

Όμως οι άνθρωποι ήταν ήδη εξοικειωμένοι με το βαμβάκι…

Το βαμβάκι υπήρχε τουλάχιστον για 5.000 χρόνια, ως εμπόρευμα και αντικείμενο παραγωγής, πρωτίστως στην Ανατολική Ασία, στην Ανατολική Αφρική, στην Κεντρική Αμερική, αλλά και στην Ανατολία, στην Κίνα, στη Δυτική Αφρική και στη Νότια Αμερική. Το 1000 μ.Χ.  ήταν παγκοσμίως το σημαντικότερο προϊόν στον κλάδο της μεταποίησης. Βέβαια δεν υπήρχαν μηχανές – όλα γίνονταν με το χέρι. Παρέμεινε δε το σημαντικότερο προϊόν μέχρι περίπου το 1900 μ.Χ.

Και η Ευρώπη απουσίαζε;

Καθ’ όλη αυτή την περίοδο η Δυτική Ευρώπη δεν έπαιζε κανένα ρόλο στην παραγωγή βαμβακιού. Τα βαμβακερά υφάσματα ήταν γνωστά, εισάγονταν σε πολύ μικρές ποσότητες από την Ινδία, και είχαν μεγάλη αξία. Αυτό άλλαξε ελαφρώς τον 12o αιώνα, την περίοδο των Σταυροφοριών, όταν οι Ευρωπαίοι απέκτησαν καλύτερη πρόσβαση στους παραγωγούς βαμβακερών υφασμάτων στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου και για πρώτη φορά μπορούσαν να αποκτήσουν ακατέργαστο βαμβάκι, εισάγοντάς το μέσω της Βενετίας. Μετά ήρθε ο Κολόμβος και η επέκταση των Ευρωπαίων στην Αμερική, στην Αφρική και στην Ινδία.

Την Ινδία δεν τη γνώριζαν οι Ευρωπαίοι από τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου;

Οι θαλάσσιοι δρόμοι τριγύρω από την Αφρική που άνοιξε ο Βάσκο ντα Γκάμα επέτρεψαν την άμεση πρόσβαση στις αγορές βαμβακιού της Νότιας Ασίας, ενώ μέχρι τότε αυτό γινόταν μέσω των Αράβων εμπόρων της Μ. Ανατολής. Οι Πορτογάλοι έφεραν στην Ευρώπη μπαχαρικά, αλλά και βαμβακερά υφάσματα, σε όλο και μεγαλύτερες ποσότητες. Τους ακολούθησαν οι Βρετανοί και οι Ολλανδοί, και σταδιακά το βασικό εμπόρευμα προς εξαγωγή από την Ασία έγιναν τα βαμβακερά υφάσματα. Παρέμεινε ένα προϊόν για την ευρωπαϊκή ελίτ, στη μόδα, και άρα ιδιαίτερα ακριβό, οπότε το εμπόριό του ήταν ιδιαίτερα κερδοφόρο. Παράλληλα με το εμπόριο των βαμβακερών, οι Ευρωπαίοι άρχισαν σταδιακά να μαθαίνουν πώς να τα παράγουν, παρατηρώντας τους Ινδούς. Υπάρχουν υπέροχα γαλλικά βιβλία του 17ου αιώνα που περιγράφουν τις ινδικές μεθόδους. Ήταν μια μορφή βιομηχανικής κατασκοπείας.

Άρα έπαιξε σημαντικότερο ρόλο ο περίπλους του Ντα Γκάμα από την ανακάλυψη του Κολόμβου;

Η ανακάλυψη του Κολόμβου συνέβαλε κι αυτή καταλυτικά. Καθώς οι Ευρωπαίοι επεκτείνονται στην Αμερική, βρίσκουν για πρώτη φορά μεγάλες περιοχές όπου μπορεί να καλλιεργηθεί το βαμβάκι. Γιατί στην Ευρώπη, με εξαίρεση την Ελλάδα και τη Σικελία, δεν υπήρχε αυτή η δυνατότητα. Έτσι απέκτησαν την απαραίτητη γη.

Τους έλειπε όμως η εργατική δύναμη…

Οι Ευρωπαίοι εμπορεύονται όλο και περισσότερο με τις δυτικές ακτές της Αφρικής, με τις οποίες ανταλλάσσουν ινδικά βαμβακερά υφάσματα με σκλάβους, τους οποίους στη συνέχεια οδηγούν στην Αμερική για να παράγουν βαμβάκι. Με την επέκταση στην Αφρική απέκτησαν και πρόσβαση στο εργατικό δυναμικό που χρειάζονταν.

Βιομηχανική Επανάσταση

μότο: Οι Ευρωπαίοι απέκτησαν πρόσβαση στην τεχνολογία της Ασίας, στην εργατική δύναμη της Αφρικής, στις εκτάσεις της Αμερικής, και στα εμπορικά δίκτυα του βαμβακιού. Έτσι προέκυψε η βιομηχανική επανάσταση.

Οπότε από αυτά τα τρία στοιχεία προέκυψε η βιομηχανική επανάσταση στην Ευρώπη;

Πράγματι έτσι οι Ευρωπαίοι απέκτησαν πρόσβαση στην τεχνολογία της Ασίας, στην εργατική δύναμη της Αφρικής, και στις εκτάσεις της Αμερικής. Μέσω της ιμπεριαλιστικής τους επέκτασης απέκτησαν σταδιακά και πρόσβαση στα εμπορικά δίκτυα του βαμβακιού, που επί αιώνες ήταν υπό τον έλεγχο κυρίως των Ινδών. Αντιλήφθηκαν, λοιπόν, ότι, για να τους εκτοπίσουν, πρέπει να παράγουν βαμβακερά εξίσου ποιοτικά, αλλά πολύ φθηνότερα από τους Ινδούς. Σε αυτό το πρόβλημα αναζήτησαν λύσεις οι Βρετανοί εφευρέτες, ψάχνοντας νέους τρόπους επεξεργασίας του βαμβακιού, δημιουργώντας τις πρώτες μηχανές, και τελικά οδηγώντας στη βιομηχανική επανάσταση.

Κάπως έτσι οι αγρότες μετατράπηκαν σε εργάτες;

Σε ολόκληρο τον πλανήτη, στην Ινδία, στην Αφρική, στην Αμερική, κι αργότερα στην Ευρώπη, όπου υπήρχε παραγωγή βαμβακερών υφασμάτων πριν από τη βιομηχανική επανάσταση, αυτό γινόταν εντός του αγροτικού νοικοκυριού. Πλην όμως αυτή η κλίμακα δεν ήταν επαρκής για να υιοθετηθούν τα νέα μηχανήματα. Επιπλέον στην ύπαιθρο ήταν δύσκολο να υπάρξει εποπτεία της παραγωγής, κι άρα να διασφαλιστεί ομοιομορφία στην ποιότητα του προϊόντος. Στα εργοστάσια ήταν πολύ ευκολότερη η εποπτεία της εργασίας.

Ο συνδυασμός αυτών των παραγόντων οδήγησε στη συγκέντρωση της παραγωγής και τη μετακίνηση προς τις πόλεις – κάτι που ήταν νέο. Αρχικά τα εργοστάσια δεν ήταν τόσο μεγάλα, αλλά σταδιακά απέκτησαν τεράστιο μέγεθος και άρχισαν να κινούνται όχι από ανθρώπινη ενέργεια, αλλά από τη δύναμη του νερού. Οι άνθρωποι δεν ήταν πάντως εύκολο να πειστούν να μετακινηθούν. Η ζωή στην ύπαιθρο μπορεί να είναι δύσκολη, αλλά υπάρχει η αίσθηση της σταθερότητας, υπάρχει η κοινότητα και ό,τι κι αν συμβεί θα μπορείς να καλλιεργήσεις κάτι και να έχεις να φας.

Δουλεία

Εκτός όμως από τους εργάτες του Μάντσεστερ, η βιομηχανική επανάσταση γέννησε και τους σκλάβους στις αμερικανικές φυτείες…

Οι βαμβακοκαλλιέργειες ήταν πολύ βίαιοι χώροι, όπου οι περισσότεροι εργαζόμενοι ήταν σκλάβοι. Σε αυτές παραγόταν το μεγαλύτερο μέρος του βαμβακιού που χρησιμοποιούσαν τα ευρωπαϊκά εργοστάσια – άρα ήταν κομβικός ο ρόλος τους για να μπορέσει η παραγωγή να αποκτήσει μεγάλα μεγέθη. Έτσι η βιομηχανική επανάσταση οδηγεί στη μισθωτή εργασία, αλλά ταυτόχρονα στην επέκταση μιας εξαιρετικά παλιάς μορφής εργασίας – της δουλείας.

Γιατί όμως αυτό συνέβη στην Αμερική;

Όταν αρχικά επεκτάθηκε η ευρωπαϊκή παραγωγή, οι Ευρωπαίοι έμποροι αγόραζαν το βαμβάκι που πλέον χρειάζονταν σε μεγαλύτερες ποσότητες, από τις ίδιες πηγές που το αγόραζαν και παλαιότερα: Ανατολία, Ινδία, Δυτική Αφρική. Σε όλα αυτά τα μέρη υπήρχε μεν σημαντική παραγωγή βαμβακιού, πλην όμως οι αγρότες παράλληλα καλλιεργούσαν κι άλλα προϊόντα – πρωτίστως για να τραφούν. Ήταν αρκετά επιφυλακτικοί να καλλιεργήσουν περισσότερο βαμβάκι εις βάρος των υπολοίπων καλλιεργειών, καθώς δεν θα είχαν να φάνε. Ήταν λοιπόν δύσκολο για τους Ευρωπαίους εμπόρους να βρουν τις μεγάλες ποσότητες που αναζητούσαν. Για να αυξήσεις μαζικά την παραγωγή, έπρεπε να αναγκάσεις τον παραγωγό να το κάνει. Κι αυτό έγινε με τους Αφρικανούς σκλάβους στην Αμερική, που δεν είχαν άλλη επιλογή.

Η δουλεία στην Αμερική όμως προϋπήρχε…

Ναι, οι Ευρωπαίοι είχαν ξεκινήσει μερικούς αιώνες νωρίτερα, με την καλλιέργεια της ζάχαρης. Στα μέσα του 18ου αιώνα, το σύστημα που είχε εφευρεθεί για τη ζάχαρη άρχισε να αξιοποιείται στην παραγωγή βαμβακιού. Αυτό συνέβη αρχικά στην Καραϊβική, όπου τα εδάφη δεν ήταν κατάλληλα για την καλλιέργεια ζάχαρης. Πλην όμως τα νησιά ήταν μικρά και δεν είχαν πολλούς εργάτες, οπότε και πάλι υπήρχε όριο στην επέκταση της παραγωγής. Έτσι έγινε ένα άλμα προς τη Βραζιλία, όπου υπήρχε πολλή γη διαθέσιμη και πλήθος σκλάβων. Κι εκεί όμως υπήρχαν όρια στην επέκταση, καθώς τα εδάφη ήταν κατάλληλα για παραγωγή ζάχαρης και άρα δεν ήταν εύκολο να εκτοπιστεί ο κλάδος προς όφελος του βαμβακιού.

Οπότε κάπως έτσι προέκυψαν οι φυτείες στις ΗΠΑ;

Ναι, τότε εμφανίστηκαν οι ΗΠΑ – μια χώρα που είχε μόλις γεννηθεί, με πολλούς σκλάβους, οι οποίοι καλλιεργούσαν κυρίως καπνά, σε μέρη όπως η Βιρτζίνια. Όμως τα καπνά εξαντλούν τα εδάφη, ενώ και η ζήτηση υποχώρησε απότομα, καθώς βασική αγορά ήταν η Βρετανία που βρισκόταν σε ύφεση μετά την Αμερικανική Επανάσταση. Έτσι τα εδάφη, και κυρίως οι σκλάβοι που εργάζονταν στα καπνά, στράφηκαν στο βαμβάκι. Εκείνη τη στιγμή συμβαίνει επανάσταση στο σημαντικότερο βαμβακοπαραγωγό νησί του κόσμου, την Αϊτή, με αποτέλεσμα η παραγωγή να σταματήσει κι έτσι η τιμή να εκτοξευτεί. Όλες αυτές οι συνθήκες ευνοούν τις ΗΠΑ να γίνουν σημαντική παραγωγός κι από σχεδόν μηδενικό μερίδιο καταφέρνει σε λίγες δεκαετίες να ελέγξει το 75% της παγκόσμιας παραγωγής – ένας πολύ ριζικός μετασχηματισμός.

Κράτος

Αυτή η διαδικασία μετασχηματισμού, και συνολικά η ανάπτυξη του βιομηχανικού καπιταλισμού, προέκυψε χάρη σε προφανή συγκριτικά του προτερήματα ή υπήρξε και επιβολή;

Η επιβολή σε μεγάλο βαθμό προηγήθηκε, με την περίοδο του πολεμικού καπιταλισμού, όπου επικρατεί η χρήση βίας σε όλα τα επίπεδα. Για παράδειγμα η Εταιρεία Δυτικών Ινδιών, ο απόλυτος άρχοντας της Ινδίας, διατηρούσε έναν από τους μεγαλύτερους στρατούς της εποχής. Η περίοδος αυτή διαφέρει κατά πολύ από τον βιομηχανικό καπιταλισμό, αλλά είναι και η βάση πάνω στην οποία εκείνος προκύπτει στη συνέχεια. Επιπλέον ο βιομηχανικός καπιταλισμός έρχεται να δημιουργήσει τις συνθήκες για να ξεπεραστεί ο πολεμικός καπιταλισμός, με τη σταδιακή εγκατάλειψη της δουλείας. Βία, εκμετάλλευση και καταπίεση συνεχίζουν να υπάρχουν, αλλά η μορφή την οποία εκλαμβάνουν διαφέρει ριζικά.

Ποιος ο ρόλος του κράτους σε αυτή την πορεία;

Κατά την περίοδο του πολεμικού καπιταλισμού, το κράτος ήταν αρκετά απόμακρο. Στις φυτείες των σκλάβων δεν υπήρχε εργατικό δίκαιο ή δικαστήρια, αλλά ο άρχοντας, που είχε απόλυτο έλεγχο πάνω στους σκλάβους. Το κράτος δεν ήταν παρόν. Το ίδιο και κατά την πρώτη περίοδο επέκτασης των Ευρωπαίων: Όταν έφτασαν στο Κέρας της Αφρικής, δεν ήταν παρά μερικοί έμποροι που τους συνόδευαν στρατιώτες, οι οποίοι αντιμετώπισαν ντόπιους ισχυρούς εμπόρους και στρατιωτικές δυνάμεις, και εμπορεύτηκαν ως ίσιοι προς ίσο. Τον 19ο αιώνα, όμως, απέκτησαν πλέον την ισχύ να διεισδύσουν στην ενδοχώρα και να αρχίσουν να μεταμορφώνουν τη γεωργία οδηγώντας σε υψηλότερη παραγωγικότητα για μια σειρά από προϊόντα, μεταξύ των οποίων και το βαμβάκι.

Άρα παράλληλα με τον καπιταλισμό αναπτύσσεται και το κράτος;

Η γενικότερη τάση των τελευταίων 500 ετών είναι το κράτος να παίζει όλο και σημαντικότερο ρόλο. Δεν υποχωρεί, αλλά γίνεται όλο και πιο σημαντικό. Επιπλέον το κράτος είναι θεμελιώδες χαρακτηριστικό του καπιταλισμού – δεν μπορούμε να σκεφτούμε τον καπιταλισμό χωρίς κράτος. Σε κάθε φάση της διαδρομής του, το κράτος έπαιξε σημαντικό ρόλο. Τον 20ό αιώνα οι ικανότητες του κράτους μεγεθύνονται εντυπωσιακά. Η ισχύς του −στρατιωτική, δικαστική, υποδομών− αυξάνεται δραστικά, εν μέρει ως αποτέλεσμα του βιομηχανικού καπιταλισμού, που παράγει πολύ περισσότερο πλούτο, ο οποίος μπορεί να φορολογηθεί.

Το παρόν

Ας έλθουμε στο σήμερα – στην εποχή της παγκοσμιοποίησης του καπιταλισμού…

Δεν είναι κάτι πρόσφατο: ο καπιταλισμός γεννήθηκε παγκοσμιοποιημένος! Η ουσία του είναι ακριβώς οι παγκόσμιες διασυνδέσεις. Ένας από τους βασικούς λόγους που ανέπτυξε αυτή τη δυναμική στην οργάνωση της οικονομικής δραστηριότητας, είναι η ικανότητά του να συνδέει πολλά μέρη που διαφέρουν κατά πολύ. Για παράδειγμα, στη βιομηχανία του βαμβακιού, η δυναμική προέκυψε από τον συνδυασμό των αμερικανικών φυτειών, όπου κυριαρχούσε η δουλεία, με τα βρετανικά εργοστάσια, όπου κυριαρχούσε η μισθωτή εργασία. Αυτά τα συστήματα είναι απολύτως αντιφατικά μεταξύ τους, αλλά συνδυάζονται μέσω της παγκόσμιας αγοράς.

Τότε τι είναι αυτό που έχει αλλάξει;

Αυτό που αλλάζει είναι ο τρόπος και τα μέρη που συνδυάζονται. Μια περιοχή που βρισκόταν στην κορυφή της παραγωγικής αλυσίδας μπορεί μετά να βρεθεί στην ουρά – δεν υπάρχει σταθερότητα. Όμως αυτές οι παγκόσμιες διασυνδέσεις προκύπτουν πάντα και είναι εκείνες που διακρίνουν τον καπιταλισμό από όλες τις προηγούμενες μορφές οικονομικής ζωής, που δεν ήταν παγκόσμιες, αλλά τοπικές.

Αυτές οι ανακατατάξεις οδηγούν στο «προσπέρασμα» της Δύσης;

Νομίζω ότι όντως αυτό συμβαίνει συνεχώς στην περίοδο που ζούμε – στον βαθμό βέβαια που μπορεί κανείς να αντιληφθεί τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει. Είναι μια από τις πιο σημαντικές τάσεις του παρόντος. Έχουμε πείσει τον εαυτό μας ότι με κάποιο τρόπο πάντα όλα θα οδηγούν στην παγκόσμια κυριαρχία των δυτικών. Κι έχουμε χειραγωγήσει τη σκέψη, ώστε αυτό να είναι εφικτό. Νομίζω ότι πρόκειται για έναν απολύτως λανθασμένο τρόπο ανάγνωσης της Ιστορίας, και ίσως η στιγμή των Ευρωπαίων στην παγκόσμια ιστορία του καπιταλισμού να αποδειχθεί μικρής διάρκειας. Σίγουρα ήταν μικρής διάρκειας η κυριαρχία τους στην αυτοκρατορία του βαμβακιού, καθώς μέχρι το 1750 η Ευρώπη σε καμία περίπτωση δεν πρωτοστατούσε, στη συνέχεια έγινε το επίκεντρο και παρέμεινε μέχρι το 1950, αλλά σήμερα έχει και πάλι μικρό ρόλο. Όσο, όμως, ζούσες στη διάρκεια της κυριαρχίας της, ήταν δύσκολο να δεις ότι αυτή σύντομα θα τελειώσει. Αυτό που ζεις νομίζεις ότι θα συνεχίζεται έτσι για πάντα.

Το μέλλον

Θα μπορούσε η πράσινη οικονομία, με τις νέες τεχνολογίες, τη συνδρομή του κράτους, και στο όνομα της αντικειμενικής ανάγκης αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης, να διαμορφώσει τις συνθήκες για παράταση της κυριαρχίας της Δύσης;

Πιστεύω ότι είναι απολύτως πιθανό, αλλά θεωρώ ότι είναι πολύ δύσκολο να κάνουμε προβλέψεις. Νομίζω ότι, βλέποντας την ιστορία της αυτοκρατορίας του βαμβακιού και την εξέλιξη του καπιταλισμού, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι ο καπιταλισμός δεν είναι μια δύναμη συντήρησης, αλλά μια κατάσταση διαρκούς επανάστασης. Είναι ανοησία η ιδέα ότι σταθερότητα και καπιταλισμός είναι το ίδιο. Ο καπιταλισμός είναι ραγδαία και επιταχυνόμενη αλλαγή.

Αλλά αυτή η διαρκώς επιταχυνόμενη αλλαγή οδήγησε και στην περιβαλλοντική κρίση. Μήπως τελικά ο καπιταλισμός έχει εξαντλήσει τη χρησιμότητά του;

Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε. Η καπιταλιστική επανάσταση έχει προκαλέσει τεράστια εξαθλίωση, αλλά και με διαφορά τη σημαντικότερη βελτίωση του επιπέδου ζωής και μείωση της φτώχειας. Σήμερα είμαστε πολύ ψηλότεροι και ζούμε πολύ περισσότερο. Είναι δύσκολο να πεις εάν αυτό θα συνεχίσει. Νομίζω η βασική δυναμική είναι η διαρκώς επιταχυνόμενη αλλαγή, και αυτό είναι ξεκάθαρο σήμερα. Υπάρχουν όμως συγκεκριμένα όρια – όπως για παράδειγμα αυτά που θέτει το περιβάλλον ή οι αντοχές των κοινωνιών. Για παράδειγμα, στην Ευρώπη και την Αμερική, από το ’40 μέχρι το ’70, υπήρξε σημαντική μείωση των ανισοτήτων, οι οποίες όμως τώρα βλέπουμε να αυξάνονται ραγδαία και αυτό προφανώς μπορεί να υπονομεύσει την κοινωνική σταθερότητα του συστήματος.

Θα μπορούσε η ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης να πυροδοτήσει κοινωνικές μεταβολές αντίστοιχες εκείνων που προήλθαν από την εφεύρεση της Κλώστρας Τζένης στα τέλη του 18ου αιώνα;

Δεν μπορώ να προβλέψω το μέλλον και δεν γνωρίζω πολλά σχετικά με αυτή την τεχνολογία.  Εκείνο που γνωρίζω είναι ότι στην Ιστορία οι άνθρωποι παρήγαν αυτά που χρειάζονταν με τα χέρια τους – είτε στον αγροτικό τομέα είτε στη μεταποίηση. Με τη βιομηχανική επανάσταση, αυτό άρχισε να αλλάζει. Πλέον υπήρχαν μηχανές, οι οποίες τροφοδοτούνταν από ενέργεια διαφορετική της ανθρώπινης δύναμης και μας επέτρεψαν να αυξήσουμε πολύ την παραγωγή. Πλην όμως οι εργασίες της νόησης δεν είχαν εκχωρηθεί στις μηχανές. Αν τώρα αρχίσει μεγάλο μέρος των εργασιών της νόησης να επιτελείται από μηχανές, ίσως επέλθουν οι δραστικές αλλαγές που προέκυψαν όταν οι μηχανές ανέλαβαν τους άλλους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Ποια θα μπορούσε λοιπόν να είναι μια αισιόδοξη εξέλιξη της Ιστορίας;

Βλέποντας τα πράγματα από μια παγκόσμια σκοπιά, όπως ας πούμε θα τα έβλεπε κάποιος από το Διάστημα, όλοι είμαστε μέρος της ίδιας ανθρώπινης κοινότητας. Μας αρέσει να εστιάζουμε στις διαφορές μας, αλλά είμαστε μέλη της ίδιας κοινότητας που αντιμετωπίζει όλο και περισσότερο κοινά προβλήματα. Μερικές φορές εύχομαι να δώσουμε έμφαση σε αυτό το γεγονός − όχι στο ότι είμαστε όλοι όμοιοι ή ότι βρισκόμαστε στην ίδια θέση, αλλά ότι εξελισσόμαστε σε μια κοινή, αλληλοεξαρτούμενη κοινότητα. Ειδικά σε μια εποχή που οι εθνικισμοί εμφανίζονται και πάλι, νομίζω αυτή η αντίληψη είναι η μόνη μας ευκαιρία να επιβιώσουμε.

Άρα να εγκαταλείψουμε το τοπικό και να στραφούμε στο παγκόσμιο;

Το τοπικό παίζει σημαντικό ρόλο. Αυτό υιοθετώ και στο βιβλίο: Η παγκόσμια ιστορία έχει μια πολύ τοπική οπτική – τη ζωή ενός εργαζόμενου σε εργοστάσιο υφασμάτων ή ενός επιχειρηματία του βαμβακιού. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τον κόσμο από την οπτική ενός δορυφόρου. Πρέπει να κοιτάξουμε πολύ βαθιά, ώστε να αντιληφθούμε πώς μορφοποιείται η παγκόσμια εικόνα. Όταν οι αγρότες παλεύουν για την αυτονομία τους ή δεν θέλουν να γίνουν εργάτες σε εργοστάσια ή να ενσωματωθούν στην παγκόσμια αγορά – τέτοιες κοινότητες έχουν αξία από μόνες τους. Δεν μπορούμε να κατανοούμε τον εαυτό μας μόνο ως πολίτες του κόσμου. Είμαστε μεν μέλη μιας κοινότητας, αλλά υπάρχουν και μικρότερες κοινότητες, που μάλιστα δεν χρειάζεται καν να είναι εθνικές.

Πλαίσιο: Ο ελλαδικός χώρος

Γιατί η καλλιέργεια του βαμβακιού δεν αναπτύσσεται εξίσου στην Ελλάδα ή στη Μικρά Ασία όσο στην Αίγυπτο ή στη Δυτική Αφρική;

Σε πολλά μέρη του κόσμου, περιλαμβανομένης της Μικράς Ασίας, υπήρχαν καθιδρυμένες από καιρό κοινότητες χωρικών, τοπικών αρχόντων, θρησκείες κ.τ.λ. που οργάνωναν την οικονομική και πολιτική ζωή σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο. Ήταν πολύ ισχυρές, ακόμα και αν δεν ήταν πολύ μεγάλες. Ακόμα και ισχυροί παράγοντες του καπιταλισμού δεν μπορούσαν εύκολα να τις αποδομήσουν. Και γι’ αυτό τελικά μπήκε στο παιχνίδι η Αμερική.

Ισχύει το ίδιο για την Ελλάδα;

Η Ελλάδα υπήρξε εξαίρεση, επειδή ήταν η μόνη ευρωπαϊκή χώρα όπου υπήρχε καλλιέργεια βαμβακιού και παραγωγή υφασμάτων. Πρόσφατα έμαθα ότι επί αιώνες οι άνθρωποι στην Ελλάδα παρήγαν μεγαλύτερες ποσότητες βαμβακιού από εκείνες που επεξεργάζονταν στο σπίτι – είναι το μόνο μέρος όπου αυτό συνέβαινε στην Ευρώπη. Άρα υπό μια έννοια η Ελλάδα υπήρξε μέρος της αυτοκρατορίας του βαμβακιού για πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από οποιοδήποτε άλλο μέρος στην Ευρώπη.

Έτσι προέκυψαν οι Έλληνες έμποροι;

Οι Έλληνες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στο παγκόσμιο εμπόριο βαμβακιού, κυριαρχώντας στην Αλεξάνδρεια και συνολικά στην Αίγυπτο, και καταφέρνοντας να γίνουν σημαντικοί παίχτες στην παγκόσμια οργάνωση του εμπορίου βαμβακιού. Συνέδεαν την Αίγυπτο με τις ΗΠΑ, την Αγγλία, την Ινδία κ.τ.λ. Υπήρξαν ελληνικές οικογένειες εμπόρων –πρωτίστως οι Ράλληδες από τη Χίο– που αναδείχθηκαν σε πρωταγωνιστές της αυτοκρατορίας του βαμβακιού. Νομίζω ότι, αν διαβάσεις τη βιογραφία των Ράλληδων, ουσιαστικά διαβάζεις την ιστορία της αυτοκρατορίας του βαμβακιού. Ακόμα και σήμερα η Ελλάδα είναι σημαντικός εξαγωγέας βαμβακιού (5ος παγκοσμίως, αν κι αυτό έχει περιορισμένη σημασία, καθώς σήμερα οι μεγαλύτεροι καταναλωτές βαμβακιού είναι και παραγωγοί, ενώ η Ελλάδα δεν καταναλώνει βαμβάκι, αλλά το εξάγει όλο, κυρίως στην Τουρκία). Υπήρξε εντυπωσιακή η αποβιομηχάνιση της ελληνικής οικονομίας και σε αυτόν τον τομέα.