Στις 15 Σεπτεμβρίου συμπληρώθηκαν 17 χρόνια από την κατάρρευση της Lehman Brothers. Έχοντας ως αρχική αιτία το σκάσιμο της «φούσκας» στην αμερικανική αγορά ακινήτων, μια αλυσίδα χρεοκοπιών στο παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα, με επίκεντρο τις ΗΠΑ, προκάλεσε τη μεγαλύτερη χρηματοοικονομική κρίση μετά το 1929. Σε αντίθεση, όμως, με τις σημαντικές μακροχρόνιες συνέπειες που είχε εκείνη (από το New Deal, μέχρι την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία), η κρίση του 2008 σύντομα ξεπεράστηκε και σήμερα φαντάζει κάτι που συνέβη στο μακρινό παρελθόν.

Οι δείκτες στα χρηματιστήρια όχι μόνο ανέκαμψαν, αλλά κατάφεραν να προσπεράσουν νέες μεγάλες κρίσεις (πανδημία, ρωσική εισβολή στην Ουκρανία) και να βρίσκονται σήμερα σε ιστορικά υψηλά. Η ξέφρενη άνοδος δεν περιορίστηκε στις μετοχές, αλλά επεκτάθηκε στις τιμές πολλών περιουσιακών στοιχείων, από την αγορά ακινήτων, μέχρι τα κρυπτονομίσματα και τον χρυσό. Ενώ γράφονται αυτές οι γραμμές, η τιμή της ουγκιάς ξεπερνά τα 3.600 δολάρια, για πρώτη φορά στα χρονικά.

Ο Σεπτέμβριος είναι, όμως, και ο μήνας της επετείου της «Μαύρης Παρασκευής» – ενός άριστου παραδείγματος για το πόσο γρήγορα μπορεί η ευφορία να δώσει τη θέση της στον πανικό. Ακόμα κι αν πρόκειται για το παραδοσιακά θεωρούμενο ως ασφαλέστερο καταφύγιο – τον χρυσό.

Σιδηρόδρομοι όπως… ΑΙ

Η ιστορία ξεκινά λίγο μετά τον Αμερικανικό Εμφύλιο. Όπως σήμερα η τεχνητή νοημοσύνη υπόσχεται τεράστια κέρδη και εγείρει σημαντικά ζητήματα ασφάλειας, έτσι και τότε η ανάπτυξη σιδηροδρομικού δικτύου υποσχόταν μεγάλα οικονομικά οφέλη, ενώ ο πόλεμος είχε μόλις αναδείξει την αξία του στη γρήγορη μεταφορά στρατευμάτων και εφοδίων.

Επιτομή της προσπάθειας ήταν η κατασκευή της πρώτης Διηπειρωτικής Σιδηροδρομικής Γραμμής, για να ενωθεί η ανατολική με τη δυτική ακτή των ΗΠΑ. Το τελευταίο «χρυσό καρφί», μπήκε στις 10 Μαΐου 1869, στη Γιούτα, συνδέοντας τις γραμμές της Union Pacific Railroad (ξεκινούσε από την Ομάχα της Νεμπράσκα) και της Central Pacific Railroad (ξεκινούσε από το Σακραμέντο της Καλιφόρνια).

Σκάνδαλα

Οι δύο εταιρείες αποκόμισαν μεγάλα κέρδη, ενώ δεν έλειψαν τα σκάνδαλα. Η Union Pacific Railroad χρησιμοποίησε μία εταιρεία-φάντασμα, την Crédit Mobilier of America, για να αναλάβει το έργο σε εξαιρετικά υψηλό κόστος. Η Crédit Mobilier ανέλαβε την κατασκευή σε κόστος 94 εκατ. δολάρια, παρότι το πραγματικό κόστος ήταν περίπου 50 εκατ. δολάρια. Τα υπερκέρδη που προέκυψαν από τη διαφορά μοιράστηκαν μεταξύ των διευθυντικών στελεχών της Union Pacific και μετόχων της Crédit Mobilier.

Αν και ακόμα δεν υπήρχε οργανωμένη χρηματιστηριακή αγορά, η αξία των μετοχών της Union Pacific φαίνεται ότι εκτινάχθηκε στα ύψη. Η ολοκλήρωση του διηπειρωτικού δημιούργησε κύμα αισιοδοξίας και κερδοσκοπικής ζήτησης για σιδηροδρομικές μετοχές. Μεταξύ των ωφελούμενων ήταν και η εταιρεία που ήλεγχε μία από τις πρώτες γραμμές με υψηλά κέρδη, που συνέδεε τη Νέα Υόρκη με τη λίμνη Ερίη και τα μεγάλα βιομηχανικά κέντρα των Μεγάλων Λιμνών (Μπάφαλο, Κλίβελαντ, Σικάγο).

Ο Κορνήλιους Βάντερμπιλτ (είχε δημιουργήσει την περιουσία του στη ναυτιλία, προτού μεταπηδήσει στους σιδηροδρόμους μέσω της New York Central Railroad) προσπάθησε να ελέγξει την Erie Railroad. Επένδυσε εκατομμύρια δολάρια αγοράζοντας μετοχές, αλλά ήρθε αντιμέτωπος με τους Ντάνιελ Ντρου, Τζέι Γκουλντ και Τζέιμς Φισκ, που ήλεγχαν την εταιρεία. Αυτοί άρχισαν να εκδίδουν νέες μετοχές, διατηρώντας σε χαμηλό επίπεδο το μερίδιο του Βάντερμπιλτ. Η πλημμύρα μετοχών που προκάλεσαν θεωρείται από τα πιο διάσημα παραδείγματα χειραγώγησης μετοχών.

Χρυσός

Αφού πέτυχαν στο χρηματιστήριο, οι Γκουλντ και Φισκ προσπάθησαν να χειραγωγήσουν την τιμή και στην αγορά χρυσού. Την περίοδο μετά τον Εμφύλιο, η αξιοπιστία του δολαρίου είχε περιοριστεί από τη μαζική έκδοση χρέους για να χρηματοδοτηθεί ο πόλεμος. Προκειμένου να στηρίξει το νόμισμα, το Υπουργείο Οικονομικών πραγματοποιούσε σε τακτά διαστήματα δημοπρασίες πώλησης χρυσού από τα αποθέματα, απορροφώντας δολάρια, με τα οποία αποπλήρωνε χρέος.

Ταυτόχρονα, οι ΗΠΑ ήταν μια ισχυρή αγροτική οικονομία, που προμήθευε τον υπόλοιπο κόσμο με σιτάρι, όπως οραματίστηκε ο Τόμας Τζέφερσον (3ος πρόεδρος των ΗΠΑ, που καθόρισε την ταυτότητα της μίας πολιτικής παράταξης, των Δημοκρατικών-Ρεπουμπλικάνων, υπέρ των αυξημένων εξουσιών στις πολιτείες και μιας αγροτικής οικονομίας – η άλλη παράταξη ήταν οι συνεχιστές του Αλεξάντερ Χάμιλτον, οι Φεντεραλιστές, που προωθούσαν ανάπτυξη εμπορίου και βιομηχανίας, ισχυρή κεντρική κυβέρνηση και εθνικό τραπεζικό σύστημα). Οι εξαγωγές πληρώνονταν σε χρυσό. Μια υψηλή τιμή του μετάλλου σήμαινε φθηνό σιτάρι για τον υπόλοιπο κόσμο, άρα περισσότερες εξαγωγές. Το όφελος για τους αγρότες θα ήταν σημαντικό, ενώ θα κέρδιζαν και οι σιδηροδρομικές εταιρείες, που το μετέφεραν.

Κερδοσκόποι και πολιτικοί

Αυτό το επιχείρημα επιστράτευσε ο Γκουλντ, προσεγγίζοντας τον Έιμπελ Κόρμπιν, γαμπρό του τότε προέδρου, Οδυσσέα Γκραντ. Τον έπεισε να διορίσει τον επιχειρηματία Ντάνιελ Μπότερφιλντ σε κομβική θέση στο Υπουργείο Οικονομικών. Ο Κόρμπιν κανόνισε να συναντήσει ο Γκουλντ τον πρόεδρο Γκραντ και να του μιλήσει για τα οφέλη που θα είχαν στην οικονομία οι υψηλές τιμές χρυσού. Φήμες για τη συνάντηση διέρρευσαν στον Τύπο, τροφοδοτώντας κερδοσκοπικά σενάρια.

Ο Γκουλντ και ο Φισκ όλο το καλοκαίρι αγόραζαν μεγάλες ποσότητες χρυσού. Την 1η Σεπτεμβρίου 1869 το αμερικανικό Δημόσιο ανακοίνωσε ότι ολοκληρώθηκε το πρόγραμμα δημοπρασιών χρυσού. Η τιμή του μετάλλου άρχισε να αυξάνεται, με τον δείκτη από 130 μονάδες στις αρχές του μήνα, να φθάνει στις 140 στις 22 Σεπτεμβρίου. Εκείνη την Τετάρτη οι κερδοσκόποι είχαν πλέον αγοράσει προθεσμιακά συμβόλαια για ποσότητα χρυσού διπλάσια εκείνης που διέθετε η Νέα Υόρκη.

Μαύρη Παρασκευή

Την Πέμπτη η άνοδος συνεχίστηκε και το πρωί της Παρασκευής ο δείκτης άνοιξε στις 150 μονάδες και σύντομα ξεπέρασε τις 160 μονάδες. Τότε όμως ο πρόεδρος Γκραντ αποφάσισε να παρέμβει. Διέταξε το Υπουργείο Οικονομικών να πουλήσει κρατικά αποθέματα χρυσού αξίας 4 εκατ. δολαρίων. Η 24η Σεπτεμβρίου θα έμενε στην ιστορία ως η Μαύρη Παρασκευή.

Δεν ήταν μόνο ότι ο δείκτης σε λίγες ώρες βυθίστηκε στις 131 μονάδες. Για να κλείσουν τις θέσεις τους οι κερδοσκόποι, πουλούσαν μαζικά μετοχές, προκαλώντας κραχ στο χρηματιστήριο, του οποίου ο δείκτης έχασε μέσα σε μία εβδομάδα πάνω από το ένα πέμπτο της αξίας του. Βουτιά σημείωσαν και οι τιμές στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων του Σικάγο. Ένα μπούσελ σιτηρών, από 1,4 δολ. έφθασε να κοστίζει 0,77 δολ. και η τιμή του καλαμποκιού υποχώρησε από τα 0,95 στα 0,68 δολ. 

Η οικονομία σύντομα ανέκαμψε, αλλά έμειναν βαθιές πληγές σε αγρότες (αποτελούσαν περίπου το μισό εργατικό δυναμικό) και μικροεπενδυτές. Η επενδυτική φρενίτιδα για τους σιδηροδρόμους θα συνεχιζόταν άλλη μια 5ετία, μέχρι να ξεσπάσει ο Πανικός του 1873. Ήταν και πάλι Σεπτέμβρης, 18, όταν η κατάρρευση της μεγάλης επενδυτικής τράπεζας Jay Cooke & Company, που είχε χρηματοδοτήσει σε υπερβολικό βαθμό σιδηροδρομικά έργα, θα πυροδοτούσε μια αλυσίδα χρεοκοπιών, που θα οδηγούσαν στη μακρά ύφεση (Long Depression).