Δυο φιγούρες μοιράζονται το ίδιο τραπέζι σε ένα καφέ του Παρισιού, όμως κατά τα άλλα διαφέρουν. Ο άντρας φαίνεται αφηρημένος, με μια πίπα στο στόμα του. Η γυναίκα έχει χαμηλωμένα τα μάτια και κυρτούς ώμους, και μπροστά της ένα ποτήρι αψέντι στο πράσινο χρώμα που έχουν τα βρύα. Ο πίνακας αυτός, που τον παρουσίασε ο Εντγκάρ Ντεγκά το 1876, είναι γνωστός με διάφορους τίτλους (Το Αψέντι, Σ’ ένα καφέ, και άλλους). Έχει επίσης προκαλέσει πολλές και διάφορες ερμηνείες. Ένας παρατηρητής, που τον σόκαραν τα παραμελημένα παπούτσια της γυναίκας και η όψη των λερωμένων φουστανιών της, «διάβασε» τον πίνακα ως προειδοποίηση εναντίον της τεμπελιάς και της «ήπιας αμαρτίας». Αργότερα, πάντως, άλλαξε γνώμη: «Ο πίνακας είναι απλώς ένα έργο τέχνης», είπε, «και δεν έχει καμία σχέση με το ποτό ή με την κοινωνιολογία».

Kαταγράφοντας το συναίσθημα 

Τα μεγάλα έργα τέχνης μπορεί να λειτουργήσουν ως έμπνευση για τόμους ολόκληρους ερμηνευτικών προσεγγίσεων. Το πρόγραμμα ArtEmis, που ολοκληρώθηκε το 2021, υιοθέτησε μια πιο στοχευμένη προσέγγιση. Κινητοποίησε πολλούς ανθρώπους, που κατέγραφαν –σε ψηφιακά αρχεία– τις συναισθηματικές ανταποκρίσεις τους απέναντι σε χιλιάδες πίνακες ζωγραφικής. Αυτοί οι «καταγραφείς» μπορούσαν να επιλέγουν ανάμεσα σε 8 συναισθήματα – που καθένα τους αποτυπωνόταν με ένα emoji. Με βάση αυτή τη διαδικασία και ένα μεταγενέστερο, ευρύτερο πρόγραμμα –το ArtELingo– πολύπλοκα έργα τέχνης, όπως το αριστούργημα του Ντεγκά του 1876, μπορούν να αποτυπωθούν κωδικοποιημένα με μια σειρά αριθμών. Όταν λοιπόν ρωτήθηκε το πρόγραμμα ποια συναισθήματα προκαλεί το έργο To αψέντι, πάνω από τα 3/5 των ερωτώμενων απάντησε «θλίψη». Μόνο το 1/5 επέλεξε το emoji που αποτύπωνε την αίσθηση διασκέδασης. Γύρω στο 1/10 επέλεξε την ικανοποίηση (ίσως αυτοί να εκτίμησαν πολύ τα… ευρύχωρα παπούτσια). Κανείς δεν στάθηκε στα άλλα συναισθήματα που επίσης αναφέρονταν ως επιλογή, όπως τον θυμό, το δέος, την αηδία, την ταραχή ή τον φόβο. Μερικοί, πάντως, επέλεξαν μια ένατη εκδοχή: «κάτι άλλο».

Το ArtEmis έκανε αναζητήσεις για περίπου 80.000 πίνακες ζωγραφικής. Το πρόγραμμα αυτό προσπάθησε επίσης –με ανάμεικτη επιτυχία– να προβάλει προσομοιώσεις των ανθρώπινων συναισθημάτων αξιοποιώντας την τεχνητή νοημοσύνη/ΑΙ, εκπαιδεύοντας δηλαδή ένα μοντέλο ώστε να προβλέπει το τι αισθάνονταν οι άνθρωποι. Νέα μελέτη, με τίτλο «State of the Art» −του Κλεμάν Γκοράν από τη Σορβόννη, του Στέφαν Χέμπλιχ του Παν/μίου του Τορόντο και του Γιάνος Ζίλμπερμπεργκ του Παν/μιου του Μπρίστολ– επιχείρησε την ίδια προσέγγιση. Οι μελετητές εκπαίδευσαν ένα μοντέλο στο 70% των πινάκων και δοκίμασαν στη συνέχεια κατά πόσον θα έπεφτε μέσα για τα υπόλοιπα έργα τέχνης. Αφού λοιπόν έφθασαν σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο ανταπόκρισης, έβαλαν αυτόν τον αυτοματοποιημένο ερευνητή συναισθημάτων να μελετήσει πάνω από 630.000 πίνακες, από τον 15ο αιώνα μέχρι και σήμερα.

Aπό το κοινό στον δημιουργό 

Οι τρεις τους περιγράφουν αυτά τα στοιχεία ως «ιστορική χρονοσειρά συναισθημάτων», περιγραφή που παραπέμπει στον τρόπο εργασίας που είχε αναπτύξει το 1898 ο Τολστόι. Ο Τολστόι πίστευε ότι οι καλλιτέχνες μπορούσαν να μεταφέρουν στο κοινό τους συναισθήματα μέσα από τα έργα τέχνης τους – κάπως σαν μεταδοτική ασθένεια. «Όσο ισχυρότερη η μόλυνση, τόσο καλύτερη η τέχνη ως τέχνη». Αν όμως οι πίνακες ζωγραφικής μπορούν να λειτουργούν μεταδοτικά προς αυτήν την κατεύθυνση, τότε τα ίδια βήματα θα μπορούσαν να ακολουθηθούν και στην αντίθετη κατεύθυνση – από το κοινό πίσω προς την πηγή της έμπνευσης. Η συναισθηματική απόκριση των σημερινών ανθρώπων σε ένα έργο τέχνης του παρελθόντος μας λέει κάτι για τον δημιουργό του – και για τον κόσμο μέσα στον οποίο το έργο μορφοποιήθηκε.

Οι Γκορέν, Χέμπλιχ και Zίλμπερμπεργκ έδειξαν πως οι ζωγράφοι έχουν ο καθένας τη δική του τη συναισθηματική «υπογραφή». Ο Καντίσκι έχει την ικανότητα να προκαλεί ταραχή ή να διασκεδάζει. ο Μονέ προκαλεί ικανοποίηση. ο Ρέμπραντ γεννά θλίψη. Αρκεί να γνωρίζεις τον καλλιτέχνη και μπορείς να ερμηνεύσεις το 40-50% της μεταβολής στη συναισθηματική επίδραση που ασκεί η τέχνη του – αυτό εξηγούν οι μελετητές. Βέβαια κάτι τέτοιο αφήνει μεγάλα περιθώρια ερμηνείας να καλύπτονται από άλλους παράγοντες. Για παράδειγμα, μικρές, πλην συστηματικές, διαφορές καταγράφονται μεταξύ χωρών προέλευσης ως προς την επίπτωση της τέχνης που προέρχεται απ’ αυτές. Αν διαλέξει κανείς μια τυχαία χρονιά και αντιστοίχως έναν τυχαίο πίνακα, το πιθανότερο είναι να προκαλεί αίσθηση ικανοποίησης σε 31-32% των περιπτώσεων εφόσον δημιουργήθηκε στη Δανία ή τη Βρετανία, έναντι μόλις 26% αν είναι από την Ιταλία ή την Ισπανία. Βέβαια, αυτές οι πιθανότητες μπορεί να επηρεάζονται και από ιστορικές συγκυρίες, όπως ο Ισπανικός Εμφύλιος.

Ο παράγοντας οικονομία 

Οι επιμέρους ζωγράφοι εμφανίζουν και μεταβολές με το πέρασμα του χρόνου. Στην ύστερη δουλειά του Ελ Γκρέκο –του Έλληνα ζωγράφου που μετανάστευσε στην Ισπανία– πληθαίνουν οι εκφράσεις φόβου, ενδεχομένως λόγω της Αντι-μεταρρύθμισης που τότε ανέβαινε. Αλλά και στον Ντεγκά υπάρχουν μεταβολές, άλλοτε ανοδικές, άλλοτε καθοδικές. Περίπου ένα τέταρτο του αιώνα μετά το Αψέντι μας άφησε έναν άλλο διάσημο πίνακα, τις Γαλάζιες χορεύτριες που δείχνει τέσσερις μπαλαρίνες που ετοιμάζονται να μπουν στη σκηνή, με τα χυτά πόδια και τους στητούς ώμους να καταλαμβάνουν δυναμικά τις διαγώνιες στο τελάρο. Όταν τέθηκε το ερώτημα σε σειρά ανθρώπων τι συναισθήματα τους γεννούσε ο εν λόγω πίνακας, μόλις το 20% επέλεξαν να αναφέρουν τη θλίψη. 

Οι εν λόγω Γκορέν, Χέμπλιχ και Ζίλμπερμπεργκ διερωτήθηκαν επιπλέον κατά πόσον οι μεταβολές στο ρεπερτόριο των συναισθημάτων του κάθε ζωγράφου μπορεί να συνδέονται με τις μεταβολές στην οικονομική κατάσταση της χώρας τους. Η σχέση δεν προκύπτει με ευθύ τρόπο. Άμα κανείς παρατηρήσει ένα διάγραμμα για το κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε σχεδόν κάθε χώρα του κόσμου κατά τη διάρκεια των πρόσφατων αιώνων, βλέπει να προκύπτει μια σχετικά ήπια και σταδιακή προσαρμογή, και τούτο ενώ η δουλειά των καλλιτεχνών καταγράφει εντονότερες διαφοροποιήσεις. Πάντως και οι τρεις μελετητές καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι οι διακυμάνσεις σε επίπεδο ρυθμού οικονομικής ανάπτυξης συσχετίζονται με μεταβολές στο μείγμα συναισθημάτων των καλλιτεχνών. Αν το κατά κεφαλήν ΑΕΠ σημείωνε ετήσια άνοδο 4% στη διάρκεια –ας πούμε– μιας 25ετίας, η πιθανότητα να δούμε έκφραση θλίψης στο έργο ενός καλλιτέχνη θα υποχωρούσε κατά 2,2 ποσοστιαίες μονάδες, από 11% σε 8,8%. Αντίστοιχα, η πιθανότητα να αποτυπώνει ικανοποίηση αυξανόταν από 31,4% σε 33%.

Παγκοσμιοποίηση και περιεχόμενο της έννοιας

Οι τρεις μελετητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν ενδιαφέροντες συσχετισμοί μεταξύ της καλλιτεχνικής διάθεσης και του ανοίγματος των οικονομιών. Στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα το εμπόριο της Βρετανίας με τον υπόλοιπο κόσμο κατέγραψε ζωηρή αύξηση: οι εισαγωγές από 28% του ΑΕΠ άγγιξαν το 48%. Σύμφωνα με τις μετρήσεις τους, αυτό το είδος παγκοσμιοποίησης συσχετίζεται με πιο χαρούμενα έργα τέχνης, υποχώρηση κατά 1,4 ποσοστιαίες μονάδες ως προς τις πιθανότητες τα έργα ζωγραφικής της περιόδου να εκφράζουν θλίψη, αύξηση των πιθανοτήτων να εκφράζουν ικανοποίηση ή και δέος . Ο ίδιος ο Economist ιδρύθηκε τον 19o αιώνα με την πεποίθηση ότι η ελευθερία του εμπορίου είναι καλό πράγμα. Αποδείχθηκε ότι μπορεί να προκαλεί και δέος.

Ενδεχομένως οι επικριτές μιας τέτοιας προσέγγισης να έχουν επιφυλάξεις ως προς το κατά πόσο μεγάλα έργα τέχνης μπορούν να αναχθούν σε απλά ποσοστά συναισθημάτων – και μάλιστα από τη στιγμή που τα εν λόγω ποσοστά προκύπτουν από μια μηχανή. Κανείς από τους Γκορέν, Χέμπλιχ και Ζίλμπερμπεργκ δεν ισχυρίζεται ότι έχει δεξιότητες ιστορικού της τέχνης. Συμβαίνει όμως, ο πατέρας του τελευταίου να υπήρξε επαγγελματίας ζωγράφος. Καθώς είχε σημαδευτεί βαθύτερα από το Ολοκαύτωμα, η πρώιμη δουλειά του –σύμφωνα με τον γιο του– αποτύπωνε «οργή και φόβο». Όμως, προς το τέλος της καριέρας του, η τέχνη του «είχε καταλήξει να είναι πιο θετική». Το στοιχείο αυτό δεν έχει αποτυπωθεί στη μελέτη των τριών. Όμως αποτελεί ισχυρή απόδειξη ότι η τέχνη αποτυπώνει την κοινωνία – και ότι οι μεταβολές στα συναισθήματα που εκφράζονται από τα έργα ενός καλλιτέχνη μπορούν να λειτουργήσουν και ως συναισθηματικός δείκτης κάθε εποχής.

©The Economist. Μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε από την Economia Media Α.Ε., έπειτα από ειδική άδεια. Το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο βρίσκεται στο www.economist.com