Δεν θα ήταν υπερβολή εάν λέγαμε ότι η οικονομική και κοινωνική ιστορία της Ευρώπης αντικατοπτρίζεται στις αλλαγές που αποτυπώνονται στο λιανικό εμπόριο. Πρόκειται για τον κλάδο εκείνο που συνδέει την παραγωγή με την κατανάλωση, ή, με άλλους όρους, πρόκειται για τον κλάδο στον οποίο υλοποιείται η παραγωγή της υπεραξίας. Και εάν με μια γρήγορη και επιδερμική παρατήρηση μοιάζει να πρόκειται για μια απλή σχετικά οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα, στην πραγματικότητα είναι κάτι πολύ περισσότερο. Στο λιανικό εμπόριο συμπυκνώνονται, εκτός από τις οικονομικές, τεχνολογικές, κοινωνιολογικές, ψυχολογικές, αλλά και ιστορικές παράμετροι. Ταυτόχρονα συναντώνται πολλές δραστηριότητες, σε βαθμό που μπορεί να γίνει λόγος για ένα σύνθετο οικοσύστημα. 

Πιο συγκεκριμένα, η πολιτική (νομοθετικές ρυθμίσεις του ανταγωνισμού, πλαίσιο λειτουργίας της αγοράς κ.τ.λ.), η οικονομία (αγοραστική δύναμη, συγκυρία, τιμές…), οι κοινωνικές παράμετροι (συνθήκες και τρόπος ζωής και κατανάλωσης), ο πολιτισμός (αξίες, τρόποι αναψυχής) και η τεχνολογία (διαδίκτυο, τεχνητή νοημοσύνη, «Διαδίκτυο των πραγμάτων», tokenization) προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό τις διαφορετικές φάσεις και το μέλλον του εμπορίου. Ανάμεσα στον παραγωγό και τον καταναλωτή το εμπόριο δρούσε και συνεχίζει να δρα ως «ιμάντας μεταβίβασης». Αποτελώντας την πραγμάτωση της Αγοράς, το εμπόριο ρευστοποιεί την παραγωγή, μεταφέροντας συγχρόνως το μήνυμα των καταναλωτών. Συγχρόνως σχεδόν πάντα πουλάει, εκτός από προϊόντα, γνώση, πληροφορία και πολιτισμό. Από το μικρό ανεξάρτητο κατάστημα, στα πολυκαταστήματα, από το παραδοσιακό μπακάλικο στα σούπερ μάρκετ-hypermarkets, από τις πιάτσες στα malls. Με πωλητές/πωλήτριες ή αυτοεξυπηρέτηση, με ελεύθερη είσοδο ή με face control, με μετρητά αλλά και βερεσέ, με πιστωτική κάρτα και άτοκες, με ανέπαφες πληρωμές ή με το μοντέλο BNPL(Βuy-now-Pay-later) με άτοκες δόσεις χωρίς πιστωτική. Το εμπόριο πάντα σχετιζόταν με τη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου. Η έκφραση «πάω για ψώνια» δεν ήταν αποκλειστικά συνδεδεμένη με τις αγορές, αλλά με τη διαπροσωπική-ανθρώπινη επαφή. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί το παραδοσιακό κατάστημα με την πρόκληση της διαδικτυακής αγοράς. Παραμένει ωστόσο η ίδια κατάσταση μετά τις ραγδαίες αλλαγές στην τεχνολογία; Το φυσικό κατάστημα θα αντικατασταθεί από το ψηφιακό κατάστημα ή τα δύο θα δράσουν συμπληρωματικά (οmnichannel experiences); Οι εμπορικές πιάτσες θα εξακολουθήσουν να είναι στο επίκεντρο της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της πόλης ή θα αντικατασταθούν από ψηφιακές πλατφόρμες; 

Καθρέφτης των εξελίξεων

Οι μετασχηματισμοί στους οποίους υποβάλλεται το εμπόριο βρίσκονται σε άμεση συσχέτιση με τους όρους αναπαραγωγής των μεταπολεμικών κοινωνιών. Ο κλάδος λειτουργεί ως καθρέφτης των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών εξελίξεων. Σ’ αυτόν αντικατοπτρίζονται οι μεταβολές στην εργασία και στο εργατικό δυναμικό, οι τεχνολογικές τομές και εξελίξεις στις παραγωγικές δυνάμεις, η βαθμίδα συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου, η μορφή παρέμβασης του κράτους, οι ανακατατάξεις και οι συσχετισμοί που δημιουργούνται στην καπιταλιστική παραγωγή (σχέση αγροτική-βιομηχανικής παραγωγής, ρόλος τραπεζικού κεφαλαίου, σχέση εθνικού και υπερεθνικού κεφαλαίου).

Στην εποχή που διανύουμε ο ρόλος της τεχνολογίας έχει επίδραση στην αναπαραγωγή του κεφαλαίου. Το σύγχρονο κύμα ψηφιακής παγκοσμιοποίησης και καινοτομίας διαμορφώνεται από τις εξελίξεις σε βιομηχανίες όπως η ρομποτική, οι βιοεπιστήμες, η κωδικοποίηση του χρήματος και τα μεγάλα σύνολα δεδομένων. Ωστόσο το λιανικό εμπόριο είναι ο προπομπός όλων αυτών των μετασχηματισμών. Η χρήση της κάρτας και άλλων μέσω πληρωμών είναι μια έμμεση επιμόρφωση στους πολίτες/καταναλωτές, έτσι ώστε να ξεπερνιούνται τα εμπόδια του ψηφιακού αλλά και του οικονομικού αναλφαβητισμού. Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) αυτοματοποιώντας την επαναληπτική μάθηση και μέσω συλλογής δεδομένων, καθιστά τις μηχανές ικανές να μαθαίνουν, να προσαρμόζονται και να εκτελούν εντολές. Ειδικότερα στον κλάδο του λιανικού εμπορίου, τόσο σε χώρες της Δύσης όσο και της Ανατολής, παρακολουθούμε τα ρομπότ να αντικαθιστούν την ανθρώπινη εργασία, να καταλαμβάνουν θέσεις βοηθητικού προσωπικού, και να ανταγωνίζονται τους πλέον χαμηλόμισθους εργαζόμενους. 

Το οικοσύστημα του λιανικού εμπορίου διαδραματίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο ανάμεσα στα 14 βιομηχανικά οικοσυστήματα που έχει ορίσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατά την επικαιροποίηση της ευρωπαϊκής βιομηχανικής στρατηγικής που θα συμβάλει στον μετασχηματισμό προς μια πιο βιώσιμη, ψηφιακή, ανθεκτική και παγκοσμίως ανταγωνιστική οικονομία. Διαδραματίζει λοιπόν έναν κρίσιμο ρόλο για τους εξής λόγους: πρώτον, γιατί πρόκειται για το οικοσύστημα με τη μεγαλύτερη συμβολή στην απασχόληση, καθώς απασχολεί σχεδόν 30 εκατομμύρια άτομα σε 5,5 εκατομμύρια εταιρείες, το 99,9% των οποίων είναι μικρομεσαίες. Δεύτερον, γιατί παράγει το 11,5% της προστιθέμενης αξίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.). Και τρίτον, γιατί εξυπηρετεί καθημερινά σχεδόν 450 εκατομμύρια καταναλωτές της ΕΕ, που ξοδεύουν το 1/3 του οικιακού τους προϋπολογισμού για ψώνια. Η σημασία του οικοσυστήματος αναδεικνύεται επίσης και από το γεγονός ότι οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στο χονδρικό και λιανικό εμπόριο αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα του συνόλου των μικρομεσαίων επιχειρήσεων της ΕΕ-27, αντιπροσωπεύοντας το 24% του μη χρηματοπιστωτικού τομέα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει ότι 24 από τις 50 μεγαλύτερες αλυσίδες λιανικού εμπορίου στον κόσμο προέρχονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση.  

Τεκτονικές αλλαγές και μετατροπές 

Τα τελευταία χρόνια, το λιανικό εμπόριο έχει υποστεί έναν ευρύ μετασχηματισμό, που οδηγείται κυρίως από δύο παράγοντες: την τεχνολογία και την αλλαγή της συμπεριφοράς των καταναλωτών. Μπορεί οι περιορισμοί της πανδημίας να θεωρούνται ως μια κακή ανάμνηση, ωστόσο ακόμη ασκούν επίδραση στις στρατηγικές των επιχειρήσεων. Το σοκ που προκλήθηκε στον κλάδο με τα lockdown και τη διάκριση του λιανικού εμπορίου σε essential και non-essential, πυροδότησε τη μετάβαση ακόμα και των μικρών συνοικιακών καταστημάτων στην ψηφιακή εποχή. Έκτοτε ο κλάδος διανύει την πιο ταραχώδη περίοδο από την ύφεση του 2008. Ιδίως αυτό που αποκαλούμε «ανεξάρτητο εμπόριο», οι μικρές ατομικές επιχειρήσεις, βρίσκεται εν μέσω τεκτονικών αλλαγών και ανατροπών λόγω μιας δέσμης παραγόντων όπως: η μακροοικονομική αβεβαιότητα, οι ασυνέχειες στις παγκόσμιες εφοδιαστικές αλυσίδες, η ενεργειακή κρίση, ο πληθωρισμός και το αυξημένο κόστος ζωής, που επηρεάζουν την καταναλωτική δαπάνη και ζήτηση. Και παρότι παραδοσιακά οι εμπορικές επιχειρήσεις είναι συνηθισμένες και ανθεκτικές στην αβεβαιότητα και στην αλλαγή, μετά την πανδημία κλήθηκαν να επαναπροσδιορίσουν τον τρόπο με το οποίο προσφέρουν προϊόντα και υπηρεσίες στους καταναλωτές. Η εξοικείωση με την ιδέα της μόνιμης σύνδεσής μας στο διαδίκτυο μέσω smartphones και smartwatches, αλλά και με το ενδεχόμενο ότι μπορούμε να αναζητήσουμε και να αγοράσουμε σχεδόν τα πάντα χωρίς να επισκεφθούμε το φυσικό κατάστημα, έχουν αλλάξει τον τρόπο της αγοραστικής διαδικασίας, και βεβαίως της καταναλωτικής μας συμπεριφοράς. 

Οι επιχειρήσεις, στο παραπάνω πλαίσιο και με στόχο να ενισχύσουν το φυσικό κατάστημα, προσπαθούν να ενσωματώσουν την τεχνολογία στις καθημερινές τους δραστηριότητες, ώστε να προσφέρουν καλύτερες εμπειρίες στους πελάτες τους. Η πολυκαναλική προσέγγιση (multichannel) έχει δώσει τη θέση της στην παν-καναλική προσέγγιση (omnichannel), που υπαγορεύει τη διαμόρφωση ενιαίας εμπειρίας για τον πελάτη σε όλα τα κανάλια της επιχείρησης, συνδυάζοντας το online και το offline περιβάλλον. Με την αύξηση του ανταγωνισμού, η εμπειρία του καταναλωτή καθίσταται ουσιώδης. Το χάσμα, ωστόσο, που δημιουργείται ανάμεσα στις μεγάλες και τις μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις του κλάδου είναι τεράστιο. Οι μεν πρώτες −αναφερόμαστε κυρίως σε ομίλους όπως η Inditex, η H&M, η ΙΚΕΑ− έχουν τη δυνατότητα να επενδύσουν πόρους στη γνώση και στην υιοθέτηση πολύπλοκων τεχνολογιών, που σχετίζονται με την εξόρυξη και ανάλυση δεδομένων και εξελιγμένα CRM, που με τη βοήθεια της τεχνητής νοημοσύνης εκσυγχρονίζουν όλο το μήκος της αλυσίδας των εσωτερικών διαδικασιών τους. Από τη βελτίωση των ροών εργασίας, την προγνωστική ανάλυση, την ανάλυση συναισθήματος σε πραγματικό χρόνο και την εξατομικευμένη προσέγγιση έως τη δημιουργία αξιόπιστων λύσεων διανομής προϊόντων και υπηρεσιών, οι μεγάλες επιχειρήσεις, τα brands και οι πλατφόρμες-γίγαντες του διαδικτύου έχουν την ικανότητα να διαπρέπουν σ’ αυτόν τον υβριδικό κόσμο. Οι δε μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις αντιλαμβάνονται με μεγαλύτερη ευκολία ως «ψηφιακή μετάβαση» την αξιοποίηση των δυνατοτήτων που τους παρέχουν πλατφόρμες όπως το Facebook, το Instagram, το Viber ή το Shopify. Ακόμη όμως και στο πεδίο του digital marketing και branding, συνήθως δεν έχουν ούτε τη γνώση εσωτερικά, ούτε τους πόρους να υποστηρίξουν μια συστηματική διαφημιστική δαπάνη στα social media. Έτσι κυρίως διατηρούν την πελατεία τους, επιστρατεύοντας το επιχειρηματικό δαιμόνιο, αλλά δεν μπορούν εύκολα να μεγαλώσουν. 

Το λιανικό εμπόριο στην Ελλάδα

Στην Ελλάδα, το λιανικό εμπόριο κατέχει μια εξέχουσα θέση, καθώς στον κλάδο δραστηριοποιούνται 142.400 επιχειρήσεις, οι οποίες πραγματοποιούν 47.809.222 (χιλιάδες ευρώ) ετήσιο τζίρο (2021). Ωστόσο, ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κλάδου του εμπορίου γενικότερα είναι το συντριπτικό μερίδιο των πολύ μικρών επιχειρήσεων, καθώς το 96% των επιχειρήσεων απασχολούν έως 9 άτομα (87% έως 4 άτομα). Στον κλάδο απασχολούνται 493.145 άτομα, εκ των οποίων οι 320.308 ανήκουν στη μισθωτή απασχόληση. Σχετικά με την κατανομή του φύλου, φαίνεται να υπερτερούν οι γυναίκες έναντι των ανδρών, σε ποσοστό 51% έναντι του 49% των ανδρών ( σε απόλυτους αριθμούς 240.223 άνδρες και 254.498 γυναίκες). Με βάση τη θέση στην απασχόληση, φαίνεται ότι το λιανικό εμπόριο συγκεντρώνει ένα σημαντικό μερίδιο αυτοαπασχόλησης, 19% (122.275), ενώ μόλις το 12% (79.322) είναι εργοδότες. Επιπλέον, στο λιανικό εμπόριο η μερική απασχόληση κινείται στο 10,2%, με την πλειονότητα να απασχολείται σε καθεστώς πλήρους ωραρίου. Επιπλέον, είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι στους μισθωτούς η προσωρινή (ορισμένου χρόνου) απασχόληση είναι μόλις στο 5%, στο μεγαλύτερο μέρος δηλαδή απασχολείται σε πιο μόνιμου χαρακτήρα θέσεις εργασίας (αορίστου χρόνου). 

Επομένως, όπως και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, έτσι και στην Ελλάδα, αυτές οι πολύ μικρές επιχειρήσεις που δεν έχουν οικονομίες κλίμακος, δεν μπορούν να προχωρήσουν σε καινοτομία, είναι συνήθως οικογενειακές με όλα τα ζητήματα που ανακύπτουν στη διοίκησή τους, και χρειάζονται ένα συστηματικό σχέδιο. Η αυξανόμενη παρουσία των διαδικτυακών αγορών ηλεκτρονικού εμπορίου, όπως η αμερικανική Amazon, οι κινεζικές Shein και Temu ή οι ελληνικές Skroutz, Public Marketplace και Shopflix, δημιουργούν πιέσεις στα παραδοσιακά φυσικά καταστήματα. Η ανάγκη για επενδύσεις σε υποδομές και τεχνολογίες, όπως βεβαίως και σε δεξιότητες, καθίσταται πλέον επιτακτική για την αποτελεσματική και συμπεριληπτική λειτουργία του λιανικού εμπορίου. Οι μικρές επιχειρήσεις δεν έχουν ούτε τη γνώση ούτε τους πόρους για να ανταγωνιστούν τις πλατφόρμες, οπότε η συγκεντροποίηση του εμπορίου πλήττει ιδιαίτερα το «ανεξάρτητο εμπόριο». Κατ’ επέκταση συγκεντροποιείται και το κεφάλαιο με αποτέλεσμα −το βλέπουμε να γίνεται με ένταση στη χώρα μας− η πλατιά μάζα των ατομικών επιχειρήσεων να μην μπορεί να αντιμετωπίσει τις μεγάλες προκλήσεις που θέτει η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση. Η σημασία των δεδομένων, για παράδειγμα, παραμένει γι’ αυτές τις επιχειρήσεις η μεγάλη πρόσκληση. Μέχρι τα data να εισβάλουν στη ζωή μας, την ευθύνη εξυπηρέτησης των πελατών την αναλάμβανε είτε ο ίδιος ο καταστηματάρχης, είτε ένας δεξιοτέχνης πωλητής. Σήμερα, η ευθύνη αυτή αντιμετωπίζεται ως πρακτική «εξατομίκευσης» και έχει περάσει στον αλγόριθμο. Έτσι μεταμορφώνεται και το «ανεξάρτητο εμπόριο» που λειτουργούσε έως σήμερα περισσότερο εμπειρικά παρά βασισμένο στη γνώση. 

Κοινωνικό εμπόριο και βιωσιμότητα

Την ίδια στιγμή, οι καταναλωτές σήμερα είναι περισσότερο ευαισθητοποιημένοι στα κοινωνικά και περιβαλλοντικά θέματα. Ο μετασχηματισμός προς το κοινωνικό εμπόριο και τη βιωσιμότητα αποτελεί κυρίαρχη τάση. Έτσι οι επιχειρήσεις καλούνται ξεκάθαρα πλέον, πέρα από το κέρδος, να επιδιώκουν και την προώθηση περιβαλλοντικών και κοινωνικών αξιών και την ελαχιστοποίηση του αντίκτυπού τους στο περιβάλλον. Τα ηθικά ζητήματα, όπως οι όροι και οι συνθήκες εργασίας στο εμπόριο, τίθενται πιο έντονα στη συζήτηση. Η κατάρρευση του Rana Plaza στο Μπαγκλαντές το 2013, που φιλοξενούσε πέντε υφαντουργίες που συνδέονταν με ευρωπαϊκά brands ρούχων, ή η εντατικοποίηση της εργασίας στην Amazon που συνοδεύεται από χαμηλούς μισθούς, εξαντλητικές ώρες εργασίες και τεχνολογικά συστήματα επιτήρησης των εργαζομένων, είναι φαινόμενα που πλέον αντιμετωπίζονται κριτικά από τους καταναλωτές. Το γεγονός δε ότι οικοσύστημα του λιανικού εμπορίου συσχετίζεται σημαντικά και με τις μεταφορές και τον αντίκτυπό τους στο περιβάλλον, είναι ακόμη ένα ζήτημα στην ατζέντα. Βλέπουμε σήμερα να επιλέγονται πιο βιώσιμα συστήματα κινητικότητας για λύσεις εφοδιαστικής αλυσίδας και κατ’ οίκον παράδοση, ή συστήματα αστικής διαχείρισης και παράδοσης τελευταίου μιλίου (last mile) να προσφέρονται ως υπηρεσίες (logistics as a service). Πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα εξέλιξη, ιδίως προς όφελος των μικρότερων επιχειρήσεων, οι οποίες δεν έχουν ούτε δικό τους στόλο, ούτε την ικανότητα να ποσοτικοποιήσουν τις ανάγκες τους, ώστε να διαμορφώσουν μακροχρόνιες συνεργασίες για την παράδοση των προϊόντων τους.

Η ευαισθητοποίηση αυτή των καταναλωτών οδηγεί το εμπόριο σε μια άλλη εποχή, από το γρήγορο στο αργό. Το βλέπουμε στη μόδα και τη μετάβαση από το μοντέλο του fast fashion στο slow fashion, αλλά και στον τομέα των ηλεκτρονικών αυτό που αποκαλούμε «consumer electronics», όπου με το νέο ευρωπαϊκό ρυθμιστικό πλαίσιο επιδιώκεται η επέκταση της ζωής των προϊόντων μέσω της επισκευής τους. Το βλέπουμε στην ανάγκη να ενισχυθούν οι δεσμοί του εμπορίου με την τοπική παραγωγή και στις αγροτικές τοπικές κοινότητες να ενισχυθούν οι τοπικές αλυσίδες εφοδιασμού. Στη λογική αυτή αλλάζουν ρόλο και τα φυσικά καταστήματα. Αρχίζουν να λειτουργούν περισσότερο ως χώροι που οι καταναλωτές μπορούν να δουν, να αγγίξουν και να δοκιμάσουν τα προϊόντα. Πολλά μεγάλα brands μετατρέπουν ορισμένα από τα φυσικά τους καταστήματα σε χώρους πολλαπλών εμπειριών και ψυχαγωγίας, ενσωματώνοντας ψηφιακές τεχνολογίες, μόνο και μόνο για να προσελκύσουν τους καταναλωτές. Ενώ με την ανάπτυξη και τη διείσδυση του 3d printing στην αγορά, ενδέχεται κάποια από αυτά να λειτουργούν και ως κέντρα τρισδιάστατης εκτύπωσης ή κάθετες φάρμες εσωτερικού χώρου ή κόμβοι κυκλικότητας. 

Προκλήσεις και ευκαιρίες 

Με φόντο αυτούς τους μετασχηματισμούς, το οικοσύστημα του λιανικού εμπορίου προσπαθεί να υπερβεί τις αδυναμίες του και να αναπτυχθεί. Και βεβαίως με φόντο τη συγκυρία που βιώνουμε, με τις πολεμικές συγκρούσεις στην Ουκρανία και τη Μέση Ανατολή, η λειτουργία του εμπορίου αντιμετωπίζει επιπλέον προκλήσεις, καθώς βαθαίνει η ενεργειακή κρίση και ο πληθωρισμός, και μαζί τους αυξάνεται το λειτουργικό κόστος των επιχειρήσεων και συνακόλουθα οι τιμές των προϊόντων. Στο πλαίσιο αυτό η Ευρωπαϊκή Ένωση κάνει μια συστηματική προσπάθεια τα τελευταία χρόνια να ενισχυθεί η λειτουργία της ενιαίας αγοράς και να υπάρξει ένα ευνοϊκό επιχειρηματικό περιβάλλον, που θα διασφαλίζει την καλή λειτουργία του οικοσυστήματος. Ανάμεσα στους στόχους αυτής της προσπάθειας τοποθετείται και η ανάπτυξη του «ανεξάρτητου εμπορίου», των χιλιάδων μικρών και πολύ μικρών επιχειρήσεων. Έχει, άλλωστε, αρχίσει έντονα να συζητείται η ανάγκη ενίσχυσης των «συμμαχιών λιανικού εμπορίου» (retail alliances), ώστε να ισχυροποιήσουν τη διαπραγματευτική δύναμή τους οι έμποροι, ακόμη και διαφορετικών εθνικών αγορών, έναντι των πολυεθνικών βιομηχανικών ομίλων, και εντέλει να προσφέρουν χαμηλότερες τιμές στους καταναλωτές. Στην κατεύθυνση αυτή, όλοι οι εμπλεκόμενοι στο οικοσύστημα του λιανικού εμπορίου συνηγορούν ότι χρειάζονται σημαντικές οικονομικές επενδύσεις σε υποδομές, τεχνολογία και δεξιότητες. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ο κλάδος του λιανικού εμπορίου χρειάζεται να επενδύσει μεταξύ του 0,8% και 1,6% των συνολικών του εσόδων έως το 2030 για να μετασχηματιστεί. Από αυτή την επένδυση το 0,3%-0,9% θα κατευθυνθεί για την πράσινη μετάβαση και το 0,4%-0,6% για την ψηφιακή, ενώ το 0,1% θα διατεθεί για την ανάπτυξη δεξιοτήτων. Θα έχει λοιπόν ιδιαίτερο ενδιαφέρον η επόμενη θητεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και η στάση που θα λάβει σε όλα αυτά τα ζητήματα. Για την Ελλάδα, δε, θα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να δούμε πώς εξελίσσεται το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 17ης Ιανουαρίου 2023 σχετικά με την καθιέρωση Ευρωπαϊκής Πρωτεύουσας Τοπικού Εμπορίου (2022/2874(RSP), ώστε να αναδειχθεί ο ζωτικός ρόλος που διαδραματίζει το τοπικό λιανικό εμπόριο στη σημαντική στήριξη της κοινωνικής συνοχής και στην προώθηση και την προστασία της μοναδικότητας και πολυμορφίας των ευρωπαϊκών πόλεων και περιφερειών. 

* Στην Ετήσια Έκθεση Ελληνικού Εμπορίου 2023 του ΙΝΕΜΥ-ΕΣΕΕ, forthcoming 26 Φεβρουαρίου 2024, θα υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης σε εκτενέστερα δεδομένα και ευρήματα για το λιανικό εμπόριο στην Ελλάδα

*Η Βάλια Αρανίτου είναι Αναπληρώτρια καθηγήτρια Οικονομικής Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ και επιστημονική διευθύντρια ΙΝΕΜΥ-ΕΣΕΕ. Η Μιλένα Παναγιωτοπούλου είναι Υποψήφια διδάκτορας του Πανεπιστημίου Κρήτης και υπεύθυνη Ευρωπαϊκών & Διεθνών Σχέσεων ΕΣΕΕ