Κύριε Πισσαρίδη, είχαμε μιλήσει και παλιότερα για το πώς η ψηφιακή μετάβαση, η ρομποτική, η συνολική τεχνολογική αλλαγή υποσχόταν γενική ανατροπή του παραγωγικού υποδείγματος. Τώρα, έχει προστεθεί ορμητικά και η Τεχνητή Νοημοσύνη/ΑΙ. Να θέσουμε ένα οικονομίστικο ερώτημα: θα φέρουν όλα αυτά απογείωση του ΑΕΠ, όταν ξεπεραστούν οι τωρινοί κραδασμοί; Και ένα κοινωνικό παράλληλα: τι θα σημάνουν για τον κόσμο της εργασίας;

Θα μου επιτρέψετε να παρατηρήσω, πρώτα, ότι οι υπεύθυνοι για τη χάραξη πολιτικής έχουν μια εμμονή με την άνοδο του ΑΕΠ. Και τούτο ενώ ο αληθινός στόχος θα χρειαστεί να είναι η διαμόρφωση μιας καλύτερης ανταπόκρισης της αγοράς εργασίας στις νέες τεχνολογίες, που θα οδηγήσει σε υψηλότερη παραγωγικότητα και σε βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και της ευημερίας των εργαζομένων. Βλέπετε, οι τεχνολογικές αλλαγές απαιτούν μετακίνηση των εργαζομένων από παλιούς ρόλους σε νεότερους. Αυτή, λοιπόν, η διατάραξη που προκαλείται από την ενσωμάτωση των τεχνολογιών αυτοματοποίησης στην παραγωγική διαδικασία είναι πολύ σημαντικότερη απ’ ό,τι κατά το παρελθόν…

Υπό ποίαν έννοια;

Υπό την έννοια όλων αυτών των καινούργιων δεξιοτήτων που είναι αναγκαίο να αποκτήσουν οι εργαζόμενοι αν είναι να πετύχει η μετάβαση για την οποία κάνουμε λόγο. Και για να είναι αυτή η μετάβαση ομαλή, οι επιχειρήσεις μπορούν να κάνουν οι ίδιες αρκετά ώστε να προσαρμοστούν στις νέες τεχνολογίες, συμβάλλοντας έτσι στη βελτίωση της παραγωγικότητας. Όμως και η στάση των εργαζομένων παίζει ρόλο: θα καλωσορίσουν τις νέες τεχνολογίες; Έτσι φτάνουμε σε ταυτόχρονη απάντηση στο διπλό ερώτημά σας.

Οι δεξιότητες του μέλλοντος

Ποιες δεξιότητες, ποιου είδους δεξιότητες θα «δώσουν» τις θέσεις εργασίας του μέλλοντος;

Θα αναμένετε προφανώς την απάντηση ότι οι δεξιότητες εκείνες που έχουν σχέση με την ψηφιακή οικονομία/τα πανταχού παρόντα ΙΤ, τη διαχείριση δεδομένων, ή επίσης οι δεξιότητες των μηχανικών, των υπευθύνων λειτουργίας/operations και των αντίστοιχων για τη διαχείριση της επιμελητείας/logistics, θα συνεχίσουν να βρίσκονται σε ανερχόμενη ζήτηση.

Ωστόσο, ας μην παραβλέψουμε και πλήθος άλλων δεξιοτήτων: την ικανότητα επικοινωνίας μεταξύ συνεργατών ή μεταξύ προϊσταμένων/υφισταμένων. την αξιοπιστία και αυτοπειθαρχία. την επίδειξη ηγετικότητας και σωστής διαχείρισης ομάδας. τις δεξιότητες επικοινωνίας και διαπραγμάτευσης. Θέσεις εργασίας με αυτές τις απαιτήσεις ήδη υπάρχουν, όμως αυτού του είδους οι δεξιότητες, τα soft skills, θα βρεθούν σε όλο και μεγαλύτερη ζήτηση.

Πέρα, όμως, από τις τεχνικές/τεχνοκρατικές μορφές απασχόλησης, πού μπορούμε να περιμένουμε δημιουργία θέσεων εργασίας – ιδίως θέσεων που να απορροφούν τους νεοεισερχόμενους στην αγορά εργασίας, αν μάλιστα δεν διαθέτουν τέτοιου είδους δεξιότητες;

Κοιτάξτε, στους κλάδους υπηρεσιών που δεν έχουν τεχνικό χαρακτήρα –σκεφτείτε τον χώρο της υγείας και της φροντίδας, ή πάλι στον χώρο της φιλοξενίας/του τουρισμού ή της ψυχαγωγίας– οι δεξιότητες που απαιτούνται δεν είναι και τόσο διαφορετικές από τις σημερινές. Πρόκειται για μορφές απασχόλησης που δεν μπορούν να αυτοματοποιηθούν, με τη στενή έννοια του όρου. Βασίζονται στην ανθρώπινη αλληλεπίδραση και, συνεπώς, οι εργαζόμενοι δεν μπορούν να αντικατασταθούν από μηχανές. Όσο δε το προσδόκιμο ζωής θα αυξάνεται και  οι κοινωνίες θα γίνονται πιο εύπορες, οι υπηρεσίες αυτές θα αποκτούν όλο και μεγαλύτερη ζήτηση, καθώς σχετίζονται με αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «αγαθά πολυτελείας». Εδώ, το πρόβλημα είναι διαφορετικό: πώς παρόμοιες θέσεις εργασίας θα καταστούν ελκυστικές σε μεγάλο αριθμό εργαζομένων – ιδίως μεταξύ των νεοπροσερχόμενων στην αγορά εργασίας; Και τούτο όταν οι τομείς αυτοί χαρακτηρίζονται από χαμηλή αύξηση της παραγωγικότητας – αλλά και όταν ολόκληρα τμήματά τους υπάγονται στον δημόσιο τομέα…

Αυτοματοποίηση και τεχνητή νοημοσύνη

Στις κυρίως βιομηχανικές/μεταποιητικές δράσεις, θα λέγατε ότι η ρομποτική και –όλο και περισσότερο– η ΑΙ/τεχνητή νοημοσύνη αλλάζουν καθοριστικά το περιβάλλον; Θα χαθούν απ’ αυτόν τον λόγο πολλές θέσεις εργασίας;

Όσον αφορά την χρήση ρομπότ, μολονότι τελευταίως βλέπουμε αύξηση της χρήσης τους σε τομείς υπηρεσιών –στις μεταφορές, στα καταστήματα, στα εστιατόρια, στην καθαριότητα, ακόμη και σε νοσοκομεία–  αυτού του τύπου οι αυτοματισμοί βασικά έχουν ενσωματωθεί στη βιομηχανία. Και εκεί, όμως, η λειτουργία τους είναι σε ηλεκτρονικούς εξοπλισμούς και σε μεταφορικά έργα.

Μέχρι σήμερα, η Νότια Κορέα, η Ιαπωνία και η Γερμανία είναι οι οικονομίες που έχουν κυρίως προωθήσει τη χρήση ρομπότ στη μεταποίηση: όμως, ο ρυθμός αύξησης της χρήσης ρομπότ στην Κίνα είναι τόσο έντονος, ώστε η εικόνα να αναμένεται να αλλάξει προς αυτή την κατεύθυνση. Όμως –για να απαντήσω στον πυρήνα της ερώτησής σας– η απώλεια θέσεων εργασίας λόγω εισαγωγής αυτοματισμών υπολογίζεται γύρω στο 10-15%. Μπορεί λοιπόν να βλέπουμε μείωση της απασχόλησης στη βιομηχανία, όμως αυτό δεν οφείλεται στην εισαγωγή ρομπότ.

Να πω, μάλιστα, ότι οι χώρες εκείνες στις οποίες υπάρχει η μεγαλύτερη διείσδυση αυτοματισμών στην παραγωγή είναι εκείνες που κατέγραψαν τη μικρότερη υποχώρηση στην απασχόληση! Ούτε, δε, και η συνολική βελτίωση στην παραγωγικότητα μπορεί με ασφάλεια να συνδεθεί κατά γενικό τρόπο με την προώθηση της αυτοματοποίησης και τη χρήση ρομπότ.

Οπότε πώς εξηγείται το παράδοξο;

Εκείνο που έδειξαν μελέτες είναι ότι ο βαθμός ανοιχτότητας των επιμέρους οικονομιών, καθώς και η δεκτικότητα στην καινοτομία (παράδειγμα: οι σκανδιναβικές χώρες, οι ΗΠΑ, η Γερμανία) διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο. Τέτοιες οικονομίες μπορούν και ενσωματώνουν περισσότερο τους αυτοματισμούς και τη χρήση ρομπότ, βελτιώνοντας έτσι την παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητά τους – οπότε, μέσα από τις βελτιωμένες εμπορικές ροές, μπορούν να δημιουργούν πρόσθετη απασχόληση, δηλαδή νέες θέσεις εργασίας.

Και η καινούργια φίλη μας, η τεχνητή νοημοσύνη/ΑΙ σ’ όλα αυτά;

Για την ώρα, όταν το ερώτημα αυτό τίθεται στις επιχειρήσεις –και μάλιστα στις μεγαλύτερες απ’ αυτές– η απάντηση είναι ότι ενσωματώνεται κάποιου είδους ΑΙ στις λειτουργίες τους. Όμως η γενική αίσθηση είναι ότι αυτό για την ώρα συμβαίνει σε σαφώς περιορισμένη κλίμακα. Έτσι, για παράδειγμα, στον χρηματοπιστωτικό κλάδο –παρόλη την έντονη συζήτηση περί FinTech και περί γενικής διαταραχής που θα προκύψει– μόλις ένα περιορισμένο μέρος των δραστηριοτήτων, μάλλον κάτω του 5%, έχει αναληφθεί μέχρι στιγμής από ΑΙ.

Ευημερία στην εργασία

Δεν θα προκύψει κατά τη γνώμη σας εδώ ζήτημα δημιουργίας νέων ανισοτήτων; 

Όπως έχω πει πολλές φορές και στο παρελθόν, το μεγάλο διακύβευμα της διάρθρωσης της εργασίας στην εποχή της αυτοματοποίησης και της τεχνητής νοημοσύνης είναι, και θα είναι, η δημιουργία μιας ανάπτυξης χωρίς αποκλεισμούς. Θα πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι θα υπάρχουν δουλειές για όλους· ορθότερα, ότι θα υπάρχουν καλές δουλειές για όλους· δουλειές, δηλαδή, που θα προωθούν την ευημερία. Ειδάλλως, αργά ή γρήγορα θα οδηγηθούμε σε νέους διχασμούς και πολώσεις, που θα διευρύνουν ακόμα περισσότερο τις ήδη υπάρχουσες ανισότητες. Καθοριστική για την έκβαση των πραγμάτων θα είναι η εισαγωγή ρυθμιστικών πλαισίων και η δυνατότητα θωράκισης των εργαζομένων απέναντι στις εξελίξεις μέσα από την παροχή κινήτρων για εκπαίδευση και επανακατάρτιση.

Η πραγματικότητα που περιγράφετε, δηλαδή η εντεινόμενη αλλαγή υπό συνθήκες επιτάχυνσης και πίεσης, δεν είναι ιδιαίτερα εύκολη. Οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, πώς την αντιμετωπίζουν; Πώς τη βλέπουν;

Ένα σημαντικό στοιχείο που αναδεικνύουν οι περισσότερες έρευνες που επικεντρώνονται στις υποκειμενικές στάσεις των εργαζομένων απέναντι στην εργασία τους είναι το εξής: μπορεί μεν η ανεργία ή η απειλή της ανεργίας, υπό τον φόβο της πίεσης και της επιτάχυνσης στην οποία αναφέρεστε, να είναι ένα από εκείνα τα γεγονότα στη ζωή ενός ανθρώπου που φέρνει το μεγαλύτερο στρες (αντίστοιχα μ’ ένα διαζύγιο, ή τον θάνατο κοντινού προσώπου), όμως και η ίδια η εργασία δημιουργεί πολύ συχνά σημαντική επιβάρυνση…

Όταν δε ερωτώνται οι εργαζόμενοι «τι θα τους έκανε να αισθάνονται καλύτερα στην εργασία τους», αναφέρουν την καλύτερη επικοινωνία με τους προϊσταμένους, τη μεγαλύτερη διαφάνεια, την ευλυγισία στον χρόνο εργασίας: όλα αυτά βαρύνουν εξίσου με −αν όχι περισσότερο από− την αμοιβή της εργασίας. Τα παραπάνω φωτίζουν, κατά τη γνώμη μου, ένα κρίσιμο σημείο: το ζήτημα της ευημερίας (wellbeing) στην εργασία, το οποίο συνδέεται όχι μόνο με την αύξηση της παραγωγικότητας, αλλά και την ευκολότερη και ταχύτερη υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών.

Δηλαδή; 

Όταν ένα εργασιακό περιβάλλον ευνοεί την επικοινωνία, την ανάληψη πρωτοβουλίας, την αυτονομία ή και έναν βαθμό ελευθερίας στην επιλογή των εργασιακών καθηκόντων, όταν με άλλα λόγια οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζονται από τους εργοδότες ως ενδιαφερόμενα μέρη και δεν κρατούνται στο σκοτάδι σε ό,τι αφορά τις επιλογές της διοίκησης, η υιοθέτηση των νέων τεχνολογιών θα εναρμονιστεί ευκολότερα και θα συμπληρώσει τις ικανότητες του εργατικού δυναμικού, χωρίς να δημιουργήσει τόσο μεγάλο φόβο ή στρες.

Πόσο συχνά συναντάμε άραγε στις μέρες μας τέτοια εργασιακά περιβάλλοντα; 

Πράγματι, εδώ υπάρχει μεγάλο περιθώριο για βελτίωση. Οι επιχειρήσεις θα πρέπει να αρχίσουν να λαμβάνουν πιο σοβαρά υπόψη τη σημασία της ευημερίας των εργαζομένων –και όχι μόνο την αύξηση της αξίας της μετοχής τους–  όταν προβαίνουν στη κατάρτιση των μεσοπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων στρατηγικών τους. Εξάλλου, σειρά ερευνών έχει δείξει ότι το ζήτημα αυτό −το οποίο οι ίδιοι οι εργαζόμενοι συνδέουν με έννοιες όπως η αξιοπρέπεια, η εργασιακή σταθερότητα, ο δίκαιος μισθός, η ποικιλομορφία και η κοινωνική αλληλεπίδραση στον χώρο εργασίας, η ισορροπία χρόνου εργασίας και ελεύθερου χρόνου, η δυνατότητα εργασίας εξ αποστάσεως– βελτιώνει σημαντικά την παραγωγικότητα. Όσον δε αφορά τις κυβερνήσεις, είναι σαφές ότι η κρατική πολιτική προϋποθέτει τη διασφάλιση συνθηκών υλικής και πνευματικής ευημερίας των πολιτών, και δεν εξαντλείται στην αύξηση του ΑΕΠ. Σε αυτό το πλαίσιο, βλέπουμε πάντως ήδη να ανοίγουν συζητήσεις ή να εφαρμόζονται πιλοτικά ιδέες που παλαιότερα θα έμοιαζαν μάλλον με σενάρια επιστημονικής φαντασίας, όπως για παράδειγμα η τετραήμερη εργασία.

Το τέλος των βεβαιοτήτων

Να αποτολμήσουμε ένα, ας πούμε, πιο δημοσιογραφίστικο ερώτημα: εν κατακλείδι, πώς προβλέπετε να διαμορφώνεται το μέλλον της εργασίας υπό τις πολλαπλές μεταβολές που βλέπουμε;

Θα σας απαντήσω σημειώνοντας ότι όλα όσα βλέπουμε σήμερα στον ορίζοντα γύρω από την εργασία δεν είναι παρά τάσεις. Βεβαιότητες δεν υπάρχουν! Οι ανατροπές που ζούμε είναι συνεχείς, οι αλλαγές –όπως είδαμε– είναι εκτεταμένες.

Να σας το πω και αλλιώς: ποιος θα φανταζόταν –πριν από δέκα χρόνια– ότι ο Πρόεδρος των ΗΠΑ θα επικοινωνούσε μέσω Twitter, ότι έτσι θα έδινε τις εντολές του; Τι να προβλέψεις λοιπόν – πέρα από τις τάσεις που προανέφερα;