Το ESG (Περιβάλλον, Κοινωνία, Εταιρική Διακυβέρνηση) αποτέλεσε την τελευταία δεκαετία το κατεξοχήν εργαλείο μετασχηματισμού της επιχειρηματικότητας. Ωστόσο, το 2025 βρίσκει τη διεθνή στρατηγική βιωσιμότητας σε μια νέα, πιο σύνθετη φάση. Η άνοδος συντηρητικών πολιτικών δυνάμεων, η κούραση των αγορών από την υπερρύθμιση και η πίεση για διατήρηση της ανταγωνιστικότητας έχουν πυροδοτήσει αμφισβητήσεις.

Πρώτη ένδειξη: η επιστροφή του Ντόναλντ Τραμπ στην προεδρία των ΗΠΑ με ρητή αντίθεση προς τις πολιτικές ESG. Δεύτερη: η πολυσυζητημένη έκθεση Ντράγκι, που προειδοποιεί ότι η Ευρώπη χάνει έδαφος διεθνώς και χρειάζεται «επαναφορά στον ρεαλισμό». Σε αυτό το κλίμα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προωθεί ένα νέο, ευέλικτο ρυθμιστικό πλαίσιο μέσω του λεγόμενου «Omnibus», επιχειρώντας μια εξισορρόπηση ανάμεσα στην επιχειρηματική πραγματικότητα και την κλιματική φιλοδοξία.

Αλλά τι σημαίνουν όλα αυτά για την Ελλάδα; Ποια είναι η εικόνα για τις ελληνικές επιχειρήσεις; Μήπως και εδώ το ESG απειλείται με υποχώρηση;

Η απάντηση είναι πιο σύνθετη. Το ESG στην Ελλάδα δεν υποχωρεί — αλλά δεν έχει και πλήρως παγιωθεί. Όπως δείχνει η πρωτογενής έρευνα της ICAP CRIF (Απρίλιος 2025), οι μεγάλες και μεσαίες επιχειρήσεις έχουν ήδη κάνει βήματα. Αντίθετα, οι μικρές —που αποτελούν και τη συντριπτική πλειονότητα— παραμένουν αμήχανες, ανέτοιμες και συχνά… αδιάφορες. Είναι χαρακτηριστικό πως διάφορες έρευνες υπολογίζουν πως πάνω από το 30% των επιχειρήσεων δεν ξέρουν καν τι σημαίνει ESG!

«Πιστεύω ακράδαντα πως το ESG δεν καταργείται. Εξελίσσεται! Και όσο ωριμάζει, θα γίνεται πιο απλό, πιο στοχευμένο. Δεν υπάρχει δρόμος επιστροφής. Απλώς χρειάζεται να το προσαρμόσουμε στην ελληνική πραγματικότητα», λέει η πρόεδρος του δικτύου CSR Hellas κα Αλεξάνδρα Πάλλη.

Κόστος και όφελος

Για τις ελληνικές επιχειρήσεις, το κόστος εφαρμογής ESG αποτελεί έναν βασικό ανασταλτικό παράγοντα. Η πρωτογενής έρευνα της ICAP CRIF (Απρίλιος 2025) καταγράφει μια σαφή εικόνα: οι περισσότερες εταιρείες παραμένουν σε πολύ χαμηλά επίπεδα δαπανών. Το 66% δηλώνει ότι ξόδεψε λιγότερα από 50.000 ευρώ, ενώ το 87% κινήθηκε κάτω από τα 200.000 ευρώ. Μόνο το 1% επένδυσε πάνω από 5 εκατ. ευρώ.

«Το κόστος είναι πάντα σχετικό. Αν έχεις στρατηγική, αν καταλαβαίνεις γιατί το κάνεις, βρίσκεις τρόπο να το υποστηρίξεις. Αλλά ο μικρομεσαίος δεν έχει πάντα πρόσβαση σε αυτή τη γνώση ή σε εξωτερικούς συμβούλους. Άρα νιώθει ότι πνίγεται», λέει η κ. Πάλλη. Και συνεχίζει: «Η Πολιτεία πρέπει να διαχωρίσει τι είναι κρίσιμη συμμόρφωση και τι στρατηγική ανάπτυξης. Δεν μπορείς να ζητάς το ίδιο reporting από μια εισηγμένη και από έναν φούρνο της γειτονιάς».

Για τον διευθύνοντα σύμβουλο μίας από τις πλέον ιστορικές βιομηχανίες τροφίμων της χώρας, της Κύκνος, κ. Αχιλλέα Αγγελόπουλο, η εφαρμογή κανόνων ESG πλέον αποτελεί αναγκαιότητα. Η ιστορική βιομηχανία, που βρίσκεται σε άμεση επαφή και εξάρτηση με την πρωτογενή παραγωγή, ήδη αντιμετωπίζει τα τελευταία χρόνια την κλιματική κρίση ως το Νο1 εχθρό.

«Μειώσαμε τη χρήση νερού γιατί η κλιματική κρίση είναι εδώ. Δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το περιβάλλον που ζούμε. Αν συνεχίσουμε να το αγνοούμε, δεν θα έχουμε πρώτες ύλες αύριο. Είναι τόσο απλό», λέει ο Αγγελόπουλος. Στη συζήτησή μας μάλιστα αναδεικνύει και μια λιγότερο ορατή πτυχή: «Υπάρχει και το κόστος της απώλειας ευκαιρίας. Αν δεν είχαμε ξεκινήσει ESG δράσεις, δεν θα μπορούσαμε να μπούμε σε νέες αγορές, να συνομιλήσουμε με σοβαρούς retailers. Το ESG μάς άνοιξε πόρτες. Ναι, επενδύσαμε χρόνο, κόπο, και κάποια χρήματα. Αλλά μας έδωσε αναγνωρισιμότητα και στρατηγικό κεφάλαιο. Κανείς δεν σε ρωτά “έχεις πιστοποιητικό ESG;”. Αλλά σε κοιτούν στα μάτια διαφορετικά όταν βλέπουν τι κάνεις», επισημαίνει.

Απ’ την πλευρά του και ο πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Alumil, κ. Γιώργος Μυλωνάς, εκτιμά ότι οι κανόνες ESG ήρθαν για να μείνουν. «Ναι, επενδύσαμε εκατομμύρια σε τεχνολογίες εξοικονόμησης, σε εγκαταστάσεις ανακύκλωσης, σε ψηφιακό μετασχηματισμό. Αλλά είδαμε μείωση κόστους ενέργειας, καλύτερη πρόσβαση σε τραπεζική χρηματοδότηση, βελτίωση του risk rating από διεθνείς οίκους. Το ESG, αν το κάνεις σοβαρά, μεταφράζεται σε αξία. Και για την επιχείρηση και για την κοινωνία», λέει.

Σύμφωνα με τον ίδιο οι πρακτικές περιβαλλοντικής ευαισθησίας στην Alumil ξεκινούν από τα καθημερινά: «Εγκαταστάσεις για την επαναχρησιμοποίηση νερού, μελέτες πρασίνου, προγράμματα με την Αμερικανική Γεωργική Σχολή. Έχει κόστος, αλλά είναι ευθύνη μας», λέει ο Μυλωνάς σημειώνοντας ως σημαντική και την αλλαγή κουλτούρας πλέον στο επιχειρείν. «Αν πεις σήμερα στα παιδιά μου ότι ESG σημαίνει μόνο λεφτά, θα σε πλακώσουν! Λένε: πρέπει να βοηθήσουμε την κοινωνία, το περιβάλλον. Δεν είναι μόνο επιδότηση ή compliance. Είναι ηθική επιλογή», λέει.

Η έρευνα της ICAP CRIF επιβεβαιώνει ότι το 56% των επιχειρήσεων αύξησε τις ESG δαπάνες τους μεταξύ 2023 και 2024, ενώ μόνο το 2% τις μείωσε. Η τάση δείχνει προς ενίσχυση των προσπαθειών, αλλά με αναζητούμενη ισορροπία. Όπως λέει η κ. Πάλλη: «Δεν θέλουμε να ξετινάξουμε τις επιχειρήσεις. Θέλουμε να τις φέρουμε σε μια λογική προσαρμογή, που να τις βοηθήσει να αντέξουν και να μεγαλώσουν. Το ESG δεν είναι κόστος. Είναι επένδυση σε ανθεκτικότητα».

Από την πλευρά των επιχειρήσεων που ήδη εφαρμόζουν ESG, τα οφέλη είναι πολλαπλά: βελτίωση εταιρικής εικόνας, εξοικονόμηση ενέργειας, προσέλκυση ταλέντου, ευκολότερη πρόσβαση σε χρηματοδότηση. Ωστόσο, μόνο ένα 36% θεωρεί ότι το ESG βοηθά στην προσέλκυση επενδυτών. Το 61% αναγνωρίζει βελτίωση στις πωλήσεις.

Για τις επιχειρήσεις που δεν συμμετέχουν, η κ. Πάλλη προειδοποιεί: «Το κόστος της μη συμμόρφωσης δεν είναι άμεσο, αλλά έρχεται. Δεν θα μπορείς να πάρεις δάνειο. Θα είσαι εκτός δημόσιων διαγωνισμών, εκτός ΕΣΠΑ. Θα χάσεις πελάτες. Δεν το βλέπεις σήμερα, αλλά το βρίσκεις μπροστά σου».

Απ’ την πλευρά του ο κ. Μυλωνάς το θέτει πιο ωμά: «Αν δεν το κάνεις τώρα, θα πληρώσεις πολύ περισσότερα μετά είτε σε πρόστιμα είτε γιατί δεν θα έχεις πρόσβαση σε αγορές. Το ESG είναι το νέο “εισιτήριο” για να είσαι παίκτης στο σύστημα».

Για τον κ. Αγγελόπουλο «η βιωσιμότητα δεν είναι πολυτέλεια. Είναι συνθήκη επιβίωσης! Αν δεν μπορείς να την κάνεις στρατηγική σου, κάν’ την πράξη. Ξεκίνα από το μικρό: κατανάλωση νερού, σωστή διαχείριση αποβλήτων, ευθύνη απέναντι στους ανθρώπους σου. Και χτίζε σταθερά. Έτσι μόνο έχει νόημα», τονίζει.

Κρίσιμο το μέγεθος

Η ελληνική επιχειρηματικότητα χαρακτηρίζεται από την έντονη παρουσία μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜμΕ), οι οποίες αποτελούν πάνω από το 95% της αγοράς. Ωστόσο, όταν μιλάμε για ESG, είναι εμφανές πως το παιχνίδι παίζεται αλλού. Οι μεγάλες και οι εισηγμένες επιχειρήσεις έχουν ήδη τους πόρους, την τεχνογνωσία και τα κίνητρα για να προχωρήσουν σε οργανωμένες ESG δράσεις. Για τις ΜμΕ, όμως, η διαδικασία παραμένει θολή και συχνά αποθαρρυντική.

«Ο μικρομεσαίος δεν ξέρει καν από πού να ξεκινήσει», λέει η κ. Αλεξάνδρα Πάλλη. «Δεν έχει εσωτερικά στελέχη για sustainability. Δεν έχει οικονομικά περιθώρια για εξωτερικούς συμβούλους. Και κυρίως, δεν του έχει εξηγήσει κανείς γιατί τον αφορά προσωπικά το ESG. Είναι σαν να μιλάς σε άλλη γλώσσα», προσθέτει.

«Για μικρές εταιρείες η διαδικασία, όπως είχε τεθεί, ήτανε δυσβάσταχτη! Αν δεν είναι μέσα στο πιστεύω σου, γίνεται ένα κούφιο κέλυφος», λέει ο κ. Αγγελόπουλος. Και συνεχίζει: «Όταν εγώ το ανακοίνωσα στη διοικητική μου ομάδα με κοιτούσαν σαν τρελό. Τους είπα: “Δεν είναι project, είναι μέρος του οράματός μας”. Και βέβαια, όταν το αποφασίσαμε, δεν υπήρχε οδηγός, έπρεπε να τα κάνουμε όλα απ’ το μηδέν. Βήμα, βήμα. Σαφώς δεν μπορούσαν όλα να γίνουν απ’ τη μία στιγμή στην άλλη. Τελικά αυτό ήταν και πλεονέκτημα: το χτίσαμε πάνω στις δικές μας ανάγκες. Όμως δεν μπορούν όλοι να το κάνουν αυτό. Αν δεν υπήρχε εσωτερικό πάθος και ηθικό κίνητρο, δεν θα τα καταφέρναμε ποτέ», λέει ο κ. Αγγελόπουλος.

Αντίθετα, οι μεγάλες επιχειρήσεις όχι μόνο ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους, αλλά συχνά θέτουν οι ίδιες τον πήχη ψηλότερα. «Δεν περιμέναμε την Ευρώπη για να ξεκινήσουμε», λέει ο Γιώργος Μυλωνάς. «Ξέραμε ότι το ESG είναι μονόδρομος για όσους θέλουν να σταθούν διεθνώς. Στην Alumil έχουμε ενσωματώσει τη βιωσιμότητα σε κάθε επίπεδο, από την παραγωγή μέχρι την εταιρική διακυβέρνηση. Δεν είναι project. Είναι το πώς δουλεύουμε. Εξάλλου το ESG είναι σαν τα λογιστικά πρότυπα. Ή θα το ακολουθήσεις και θα πας μπροστά ή θα μείνεις πίσω και θα σε ξεπεράσουν», σημειώνει ο κ. Μυλωνάς.

Για την κ. Πάλλη οι μεγαλύτερες εταιρείες μπορούν να λειτουργήσουν ως μοχλός αλλαγής, ώστε οι κανόνες ESG τελικά να εφαρμοστούν κάθετα, φτάνοντας να καλύψουν τελικά το μεγαλύτερο κομμάτι τις επιχειρηματικής δραστηριότητας. «Η υποχρεωτικότητα για τις μεγάλες εταιρείες μπορεί να λειτουργήσει ως μοχλός αλλαγής. Όταν οι μεγάλες ζητούν από τους προμηθευτές τους ESG στοιχεία, τότε και οι μικροί αναγκάζονται να προσαρμοστούν. Αλλά αυτό πρέπει να γίνει σταδιακά και με υποστήριξη, αλλιώς καταλήγει να είναι αποκλειστικό και όχι συμπεριληπτικό εργαλείο», επισημαίνει.

Η ενσωμάτωση των μικρών επιχειρήσεων στον ESG χάρτη δεν είναι μόνο ζήτημα δικαιοσύνης, είναι και ζήτημα ανταγωνιστικότητας. «Αν μείνουν πίσω, δεν χάνουν μόνο οι ίδιες. Χάνει η ελληνική οικονομία στο σύνολό της», τονίζει η κ. Πάλλη. Κάτι στο οποίο συμφωνεί και ο κ. Αγγελόπουλος: «Δεν πρέπει να αφήσουμε κανέναν πίσω. Αν βοηθήσεις τη μικρή επιχείρηση να δει το ESG ως ευκαιρία, όχι σαν τιμωρία, έχεις κερδίσει το στοίχημα».

Το επόμενο στάδιο

Μετά από μια δεκαετία προώθησης των ESG αρχών, η Ελλάδα −όπως και η υπόλοιπη Ευρώπη− βρίσκεται στο κατώφλι ενός επόμενου σταδίου. Τα πρώτα βήματα έγιναν: μεγάλες επιχειρήσεις συμμορφώνονται, μεσαίες προσπαθούν, μικρές αγωνίζονται. Όμως για να πετύχει η στρατηγική βιωσιμότητας, απαιτείται καθολική υιοθέτηση.

«Εάν το ESG μείνει υπόθεση των μεγάλων, απέτυχε. Το ζητούμενο είναι να ενταχθεί οργανικά σε κάθε δραστηριότητα, σε κάθε κλάδο, σε κάθε γεωγραφική περιοχή. Για να γίνει αυτό, δεν φτάνουν οι νόμοι. Χρειάζονται εργαλεία, εκπαίδευση, χτίσιμο κουλτούρας», λέει η κ. Πάλλη.

Το μέλλον εξαρτάται από ένα μίγμα ενισχυμένων πολιτικών, έξυπνων κινήτρων και συνεχιζόμενου διαλόγου με την αγορά. Ήδη η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξετάζει την αναθεώρηση στοιχείων της ESG πολιτικής μέσα από την πρωτοβουλία Omnibus, με στόχο την απλοποίηση των υποχρεώσεων και τη μείωση του διοικητικού βάρους, ιδιαίτερα για τις ΜμΕ.

«Το ESG δεν πρέπει να είναι φόρτος. Πρέπει να είναι ευκαιρία βελτίωσης. Αν το δεις έτσι, λειτουργεί. Αν όχι, το απορρίπτεις», τονίζει απ’ την πλευρά του ο κ. Γιώργος Μυλωνάς. Ο ίδιος προτείνει ενεργητική συνεργασία επιχειρήσεων και θεσμών. «Χρειάζονται τοπικές πρωτοβουλίες, clusters, συμπράξεις. Δεν μπορεί να στηρίζεται η μετάβαση μόνο στους εσωτερικούς πόρους. Όποιος έχει κάνει τη διαδρομή, πρέπει να βοηθήσει τον επόμενο», σημειώνει σχετικά.

«Δεν είναι κάτι ξένο. Το ESG, αν το απογυμνώσεις από τα αρχικά και τους δείκτες, είναι κοινή λογική. Σεβασμός στον άνθρωπο, στη φύση, στους κανόνες. Αυτό δεν κάναμε και παλιά, απλώς χωρίς να το μετράμε; Τώρα το μετράμε. Και καλώς το μετράμε», λέει ο κ. Αγγελόπουλος.

Το τραπεζικό σύστημα

Ένας από τους λιγότερο συζητημένους, αλλά ολοένα και πιο κρίσιμους παράγοντες στην εξέλιξη του ESG στην Ελλάδα, είναι η στάση του τραπεζικού συστήματος. Οι τράπεζες, ιδίως σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, υιοθετούν ολοένα και πιο αυστηρούς μηχανισμούς αξιολόγησης βιωσιμότητας για τις επιχειρήσεις, συνδέοντας το ESG με την πιστοληπτική ικανότητα και την πρόσβαση σε κεφάλαια.

«Δεν είναι μελλοντικό σενάριο. Ήδη οι τράπεζες απαιτούν ESG reporting για να αξιολογήσουν τον κίνδυνο ενός δανείου», τονίζει η κ. Πάλλη. «Το βλέπουμε στις μεγάλες επιχειρήσεις, αλλά σταδιακά αυτό θα επεκταθεί σε όλο το φάσμα. Οι επιχειρήσεις που έχουν δείκτες και στόχους, αξιολογούνται θετικά. Οι άλλες θεωρούνται υψηλού ρίσκου».

Η ICAP CRIF στην έρευνά της επιβεβαιώνει τη σύνδεση ESG-τραπεζικού ρίσκου, καθώς αυξάνεται ο αριθμός των ιδρυμάτων που χρησιμοποιούν ESG data ως στοιχείο due diligence. Η εφαρμογή της αρχής «double materiality» −δηλαδή η εξέταση του πώς επηρεάζει η εταιρεία το περιβάλλον και πώς επηρεάζεται από αυτό− γίνεται σιγά σιγά mainstream τραπεζική πρακτική.

Εργαζόμενοι

Το ESG δεν είναι μόνο δείκτες, εκθέσεις και συστήματα. Είναι, στον πυρήνα του, ένα σύνολο αρχών που επηρεάζει άμεσα τον τρόπο με τον οποίο μια επιχείρηση συμπεριφέρεται απέναντι στους ανθρώπους της και στο κοινωνικό της περιβάλλον. Και όμως, αυτή η «ανθρώπινη» διάσταση συχνά παραβλέπεται στις δημόσιες συζητήσεις.

«Οι εργαζόμενοι είναι οι πρώτοι που βλέπουν αν υπάρχει ουσία ή βιτρίνα στο ESG», λέει η κ. Πάλλη. «Αν δεν αισθάνονται ότι οι συνθήκες εργασίας τους βελτιώνονται, ότι υπάρχει κουλτούρα ισότητας, διαφάνειας και συμπερίληψης, τότε το ESG καταρρέει από μέσα. Δεν αρκεί μια αναφορά σε πολιτική κατά των διακρίσεων. Πρέπει να τη ζεις καθημερινά».

Ο κ. Αγγελόπουλος προσθέτει: «Σε μια οικογενειακή, μικρομεσαία επιχείρηση, οι άνθρωποι είναι πρόσωπα. Δεν είναι αριθμοί. Το ESG μάς έδωσε ένα πλαίσιο να οργανώσουμε αυτό που ήδη κάναμε: να φροντίζουμε το προσωπικό μας, να τους δίνουμε λόγο, να τους εμπλέκουμε. Και αυτό με τη σειρά του έφερε σταθερότητα, λιγότερες αποχωρήσεις, μεγαλύτερη συνοχή».

Η κοινωνική αποδοχή μιας επιχείρησης —το λεγόμενο social license to operate— είναι, πλέον, κρίσιμο στοιχείο βιωσιμότητας. Από τις τοπικές κοινότητες έως τα social media, οι επιχειρήσεις αξιολογούνται για τη στάση τους απέναντι σε κοινωνικά ζητήματα: φύλο, ισότητα, διαφορετικότητα, συνθήκες εργασίας. Και όπως παρατηρεί η Πάλλη: «Αν δεν ενσωματώνεις τη φωνή των ανθρώπων σου και των κοινοτήτων σου, το ESG παραμένει σχήμα χωρίς περιεχόμενο».

Απαραίτητη η εθνική στρατηγική

Παρά την αυξανόμενη πίεση από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την ίδια την αγορά, το ελληνικό κράτος εξακολουθεί να υπολείπεται ως προς τον ρόλο του στην ενίσχυση και καθοδήγηση της ESG μετάβασης. Δεν υπάρχει μέχρι σήμερα συγκροτημένη εθνική στρατηγική για τη βιωσιμότητα. Αντίθετα, καταγράφεται κατακερματισμός δράσεων, έλλειψη συντονισμού και απουσία ενός ενιαίου πλαισίου που να παρέχει σαφή σήματα στις επιχειρήσεις, τους επενδυτές και την κοινωνία.

«Η Πολιτεία είναι απούσα. Δεν υπάρχει εθνική στρατηγική ESG, ούτε συντονισμός μεταξύ υπουργείων. Οι επιχειρήσεις κάνουν ό,τι μπορούν, αλλά πολλές φορές χωρίς καθοδήγηση, χωρίς πρότυπα, χωρίς υποστήριξη. Αυτό είναι ένα τεράστιο κενό που πρέπει να καλυφθεί χθες», λέει η πρόεδρος του CSR Hellas. Ειδικά για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις, η απουσία υποστηρικτικών εργαλείων και κινήτρων καθιστά την είσοδο στον κόσμο της βιωσιμότητας σχεδόν απαγορευτική. «Το νέο ΕΣΠΑ πρέπει να χρηματοδοτήσει δράσεις βιωσιμότητας. Δεν μπορεί ο μικρός να επενδύσει χωρίς κίνητρο. Πρέπει να στείλουμε το μήνυμα ότι η Πολιτεία στηρίζει, δεν επιβάλλει μόνο», λέει η κ. Πάλλη.

Τέλος, απέναντι στον διεθνή σκεπτικισμό, οι Έλληνες επιχειρηματίες κρατούν σαφή θέση. «Το ESG δεν υποχωρεί. Εξελίσσεται. Και όσο ωριμάζει, θα γίνεται πιο απλό, πιο στοχευμένο», λέει η κ. Πάλλη. «Αν ένας ανταγωνιστής δεν το κάνει καθόλου και εγώ πρέπει να επενδύσω πέντε εκατομμύρια, θα το κάνω σταδιακά, όχι για τα μάτια του κόσμου, αλλά γιατί το εννοώ», ξεκαθαρίζει ο κ. Αγγελόπουλος. «Όχι, δεν κάνει κανείς πίσω», δηλώνει και ο Μυλωνάς. «Απλώς το σύστημα αυτορυθμίζεται για να πάει σε κάτι απλό και βιώσιμο. Αυτό δεν είναι υποχώρηση — είναι ωρίμανση», καταλήγει.