ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ
- 17.10.24 14:40
Το ότι το πολιτικό και ο χώρος έχουν μια υπόρρητη, αλλά βαθιά σύνδεση, μοιάζει να το μαρτυρούν οι ίδιες οι λέξεις⋅ το γεγονός, για παράδειγμα, ότι οι βασικοί ιδεολογικοί διαχωρισμοί γίνονται κατά βάση διαμέσου της χρήσεως τοπολογικών μεταφορών: Αριστερά, Δεξιά, Κέντρο (ως γνωστόν οι ρίζες της μεταφοράς ανατρέχουν στον τρόπο με τον οποίο κάθονταν οι αντιπρόσωποι της Γαλλικής Εθνοσυνέλευσης μετά την Επανάσταση)⋅ αλλά και το ότι μια σειρά από έννοιες, αναλυτικές κατηγορίες ή εξηγητικοί μηχανισμοί, εγκαλούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τον χώρο: ουτοπία, πολιτικός προσανατολισμός, κοινωνικό ρήγμα, διαιρετική τομή… και ο κατάλογος συνεχίζεται.
Η υποδειγματικότερη διατύπωση της σύνδεσης αυτής ανήκει δίχως αμφιβολία στον Γάλλο μαρξιστή φιλόσοφο και κοινωνιολόγο Ανρί Λεφέβρ: «Υπάρχει πολιτική του χώρου επειδή ο χώρος είναι πολιτικός». Αξίζει να σταθεί κανείς για μια στιγμή σε αυτήν την αφοριστική και σχεδόν ταυτολογική θέση. Τι είναι αυτό που κάνει τον χώρο πολιτικό, ενεργοποιώντας έτσι τη δυνατότητα διαφορετικών πολιτικών του χώρου;
Η απάντηση δίδεται, αν σκεφτεί κανείς ότι ο χώρος δεν υφίσταται ποτέ ως μια φυσική, κενή διάσταση, που περιμένει απλώς να γεμίσει με σώματα, υποκείμενα και αντικείμενα. Εμφανίζεται πάντοτε ως ανθρώπινος χώρος, ως προσίδιος χώρος ενός υποκειμένου, ατομικού ή συλλογικού⋅ ως «ο δικός μου», «ο δικός σου» ή «ο δικός μας χώρος». Αυτό σημαίνει ότι είναι ήδη και πάντοτε, συνειδητά ή ασυνείδητα, κοινωνικά δομημένος και νοηματοδοτημένος. Ορίζει ποιος μπορεί να κάνει τι, πότε και πού, αναπαράγοντας τις επικρατούσες ιεραρχήσεις, τους κατεστημένους αποκλεισμούς, αλλά και τα υφιστάμενα ρήγματα μιας κοινωνικής δομής. Υπό αυτή την έννοια, ο χώρος είναι πολιτικός, διότι δομεί χωρικά τον κοινωνικό δεσμό, τις δυνατότητες κοινωνικής αλληλεπίδρασης και συνάντησης του Άλλου, και άρα την πιθανότητα του απρόβλεπτου και του απρόοπτου.
Ένα ακραίο, πλην όμως εξαιρετικά διδακτικό παράδειγμα, συνιστά η χωρική οργάνωση της πόλης στους καιρούς της πανώλης, όπου η τελευταία αυτή πιθανότητα σχεδόν εκμηδενίζεται, μέσα από μια εξαντλητική χωροθέτηση, κατανομή και ταυτοποίηση, που ορίζει μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια ποιος μπορεί να κάνει τι και πού. Η πανωλόβλητη πόλη αντιπροσωπεύει, όπως έλεγε ο Φουκώ, «την ουτοπία της τέλεια διοικούμενης πολιτείας». Χωρίς ρήγματα, κενά, χωρίς πλεονάσματα ή ελλείψεις οργάνωσης.
Στον αντίποδα, στη συμμετρικά αντίθετη θέση, θα τολμούσε να τοποθετήσει κανείς τον ιδιόρρυθμο χώρο της γιορτής, των πανηγυριών, του παιχνιδιού, της πλατείας και των καρναβαλιών της Αναγέννησης, όπως την παρουσίασε ο Μιχαήλ Μπαχτίν στο περίφημο βιβλίο του για τον Ραμπελαί. Βασικό γνώρισμα των συμβάντων αυτών, τα οποία, ειρήσθω εν παρόδω, δεν ήταν περιθωριακά, αλλά κεντρικά στις ζωές των Ευρωπαίων της εποχής, ήταν ακριβώς η ανατροπή των καθιερωμένων κατανομών του χώρου που όριζαν ποιος μπορεί να κάνει τι, πότε και πού. Σε μια γιορτή η κοινωνική σύμβαση ενός χώρου, και μαζί οι αποκλεισμοί και οι ιεραρχήσεις που τον συνοδεύουν, υποκαθίστανται από τη δημιουργία μιας ετεροτοπίας, από έναν τόπο θέασης και αλληλεπίδρασης με το άλλο και τον Άλλο.
Με αφορμή το αφιέρωμα στο real estate που φιλοξενούμε στο παρόν τεύχος και την ολική, όπως όλα δείχνουν, επαναφορά της οικοδομικής δραστηριότητας στη χώρα μας μετά τα χρόνια της οικονομικής κρίσης, καθώς και την εξαιρετικά διαφωτιστική, για μένα, τοποθέτηση του αρχιτέκτονα Ανδρέα Κούρκουλα στη συνέντευξη που μας παραχώρησε, σκεφτόμουν πόσο μεγάλη διαφορά θα έκανε για τις κοινωνίες μας και για τις πόλεις του μέλλοντός μας η ανάπτυξη χωρικών πολιτικών που θα ευνοούν αυτή τη δεύτερη διάσταση. Ιδίως δε αν αναλογιστεί κανείς το πόσο εύκολα η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της τεχνητής νοημοσύνης μπορεί να μας οδηγήσει σε δυστοπίες, που θα κάνουν τις χωρικές πολιτικές του καιρού της πανώλης να μοιάζουν με μια αθώα βόλτα στο πάρκο.
Χρειαζόμαστε δημόσιους χώρους μικρότερης ή λιγότερης οργάνωσης στον προγραμματισμό της δόμησης των πόλεών μας. Όχι φυσικά χώρους ασυδοσίας, αλλά χώρους αυθορμητισμού, αυθεντικής και απρόβλεπτης ανθρώπινης επαφής, χώρους που ακριβώς επειδή θα βασίζονται σε μια ελάχιστη κοινότητα και όχι στον διαχωρισμό, θα μπορούν να παράγουν γεγονότα που δεν ήταν νοητά προηγουμένως.