«Άντρες και γυναίκες δεν μπορούν να μένουν απλώς φίλοι, επειδή πάντα εμπλέκεται το σεξ». Αυτή την κάπως δυσοίωνη άποψη εξέφρασε ο Χάρι στην ταινία Όταν ο Χάρι γνώρισε τη Σάλι – μια αισθηματική κομεντί που πρωτοπροβλήθηκε το 1989, και εξακολουθεί να έχει μεγάλο κοινό μέχρι σήμερα. Οι κρατικές θρησκευτικές Αρχές της Τουρκίας πήγαν ένα βήμα πιο πέρα την άποψη του Χάρι, και αποφάσισαν στο εξής να διαβάζεται στα 90.000 τζαμιά της χώρας το ακόλουθο: «Οι φιλίες μεταξύ ανδρών και γυναικών, που ξεκινούν ως φιλικές ή με στοιχεία εξομολόγησης του ενός στον άλλο, καταλήγουν να βυθίζουν τους ανθρώπους στο πηγάδι της μοιχείας».

Ευσεβείς πόθοι

Η διάσταση του «εμπλέκεται το σεξ» δεν είναι παράλογη. Μελέτη μεταξύ Αμερικανών που διεξήγαγε η Έιπριλ Μπλέσκε-Ρέτσεκ του Πανεπιστημίου του Ουισκόνσιν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι στα πλατωνικά ζευγάρια είναι πολύ πιθανότερο οι άντρες να θεωρούν τις φίλες τους σεξουαλικά ελκυστικές απ’ ότι εκείνες τους ίδιους. ταυτόχρονα, οι άντρες είναι πιθανότερο να θεωρήσουν ότι οι φίλες τους τους βρίσκουν κι αυτές με τη σειρά τους ελκυστικούς. Ουσιαστικά, η εκτίμηση ενός άντρα για το πόσο αρέσει στη φίλη του είναι αντίστοιχη με το πόσο του αρέσει εκείνου – και δεν έχει σχέση με το πώς αισθάνεται εκείνη. Με άλλα λόγια, οι άντρες έχουν την τάση να ζουν με ευσεβείς πόθους…

Αυτό όμως δεν σημαίνει κατ’ ουδένα τρόπο ότι οι φιλίες ανδρών-γυναικών είναι καταδικασμένες σε αποτυχία. Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να συγκρατούν τις ορμές τους. Πέρα απ’ αυτό, πάντως, οι φιλίες μεταξύ ανθρώπων του αντίθετου φύλου είναι εξαιρετικά χρήσιμες. Και τούτο όχι μόνον επειδή η φιλία «είναι το χρυσό νήμα που συνδέει όλες τις καρδιές ανά τον κόσμο», όπως το είχε διατυπώσει ο (χρονικογράφος του 17ου αιώνα) Τζον Έβελιν, αλλά γιατί ομοίως έρευνες έχουν δείξει ότι οι κοινωνίες εκείνες όπου άντρες και γυναίκες μπορούν να παραμένουν απλώς φίλοι τείνουν να λειτουργούν λιγότερο σεξιστικά και σε πολλούς άλλους τομείς.

Ο «δείκτης When Harry Met Sally» 

Ερευνητές της Meta και του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης ανέλυσαν τις φιλίες μεταξύ 1,8 δισ. ενήλικων χρηστών του Facebook. Εκτίμησαν την εγγύτητα κάθε σχέσης με τη χρήση ενός εξειδικευμένου μοντέλου που έχει αναπτύξει το Facebook βάσει στοιχείων όπως η συχνότητα αμφίπλευρων επικοινωνιών.

Μετέτρεψαν αυτό το εργαλείο σε έναν «δείκτη φιλίας μεταξύ φύλων», που θα έπρεπε κανονικά να αποκαλείται «δείκτης WHMS/When Harry Met Sally». Στον δείκτη αυτό, το μηδέν υποδηλώνει ότι άντρες και γυναίκες βρίσκονται τελείως χωριστά, ενώ το 1 σημαίνει ότι έχουν τον ίδιο αριθμό φίλων του ίδιου και του άλλου φύλου. Οτιδήποτε είναι πάνω από το 1, σημαίνει ότι νιώθουν φιλικότερα με άτομα του αντίθετου φύλου.

Οι διαδικτυακοί δεσμοί δεν αποτελούν το απόλυτο υποκατάστατο των δεσμών που λειτουργούν στον πραγματικό κόσμο. Έτσι, δεν περιλαμβάνουν ανθρώπους που είναι πολύ φτωχοί προκειμένου να έχουν πρόσβαση στο Internet, ούτε άλλωστε αποκαλύπτουν το παραμικρό σχετικά με την Κίνα (όπου το Facebook είναι απαγορευμένο). Πέραν τούτου, υπάρχουν μέρη όπου είναι κανονικό να κάνει κανείς «φιλία» στην πλατφόρμα με ανθρώπους που ουδέποτε έχει συναντήσει στην πραγματική ζωή, ενώ αλλού αυτό δεν ισχύει, όπως εξηγεί η Τερέζα Κούχλερ, εκ των συντελεστών της μελέτης.

Όμως το σύνολο των δεδομένων που συγκεντρώνονται είναι τόσο ευρύ –αφορούν 1,4 τρις συνδέσεις μεταξύ 1,8 δισ. ατόμων– ώστε αξίζει τον κόπο να το μελετήσει κανείς.

Οι συντηρητικές μουσουλμανικές κοινωνίες στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική εμφανίζουν τις πιο διαχωριστικές μετρήσεις. Λίβυοι, Ιρακινοί και Αιγύπτιοι έχουν μόλις έναν φίλο του αντιθέτου φύλου για κάθε 10 του ίδιου φύλου (δείκτης 0,1). Σε ορισμένα μέρη της Καραϊβικής, της Δυτικής και Νότιας Αφρικής, καθώς και στη Νότια Αμερική, οι φιλίες μεταξύ φύλων είναι εξαιρετικά συχνές (μολονότι δεν είναι απολύτως σαφές σε πόσες περιπτώσεις πρόκειται για ανθρώπους που δεν συναντώνται απευθείας). Στις περισσότερες δυτικές χώρες καταγράφονται δείκτες 0,5-0,6 για τα ευρύτερα δίκτυα φιλίας, πράγμα που σημαίνει ότι εκεί οι άνθρωποι έχουν σχεδόν τον διπλάσιο αριθμό συνδέσεων με ανθρώπους του ίδιου φύλου. Παρατηρείται ιδιαίτερη μεταβλητότητα και μεταξύ διαφορετικών χωρών. Έτσι, οι Γερμανοί στην πρώην Ανατολική Γερμανία είναι πιο φιλικοί με το άλλο φύλο, σε σύγκριση με εκείνους που ζουν στη Δυτική.

Εργασία, σεξουαλική ελευθερία, κοινωνικοί κανόνες 

Όταν κανείς ερευνά ευρύτερα δίκτυα, τότε την καλύτερη πρόγνωση του δείκτη WHMS δίνει το ποσοστό των γυναικών που εργάζονται σε σχέση με το αντίστοιχο των ανδρών. Κάτι τέτοιο βγάζει νόημα, λογικά. Η προσέλευση στον χώρο εργασίας δίνει σε άντρες και γυναίκες την ευκαιρία να συναναστρέφονται χωρίς αναγκαστικά να ζευγαρώνουν. Αυτό εξηγεί γιατί η Νιγηρία – χώρα με συμμετοχή των γυναικών σχεδόν ίση με των ανδρών έχει δείκτη WHMS 0,67, ενώ η Ινδία, με συμμετοχή των γυναικών 45% εκείνης των ανδρών, έχει δείκτη μόλις 0,34.

Ρόλο όμως μπορεί να παίζει και η σεξουαλική ελευθερία. Ο Economist συγκέντρωσε στοιχεία από τις δημογραφικές και υγειονομικές έρευνες 53 χωρών, κυρίως οικονομικά ανεπτυγμένων. Σ’ αυτό το επιμέρους σύνολο, οι φιλίες μεταξύ ατόμων διαφορετικού φύλου ήταν συχνότερες στις περιοχές εκείνες όπου περισσότερες γυναίκες ανέφεραν ότι είχαν κάνει σεξ με άντρα που δεν ήταν σύζυγός τους ή σύντροφός τους με συγκατοίκηση. Αυτό το εύρημα ακολουθεί την προσέγγιση των Τούρκων ιμάμηδων, που διδάσκει ότι η συντροφικότητα οδηγεί στην αμαρτία – αλλά και το ενδεχόμενο να λειτουργούν παράλληλα οι φιλελεύθερες στάσεις απέναντι στη φιλία και απέναντι στις σεξουαλικές σχέσεις.

Άμα κανείς δει τις στενότερες ομάδες φιλίας στο Facebook –τους πέντε πρώτους φίλους των χρηστών στο Facebook– διαπιστώνει ότι προκύπτει ισχυρότερος συσχετισμός με τους κανόνες που ισχύουν σχετικά με τους ρόλους των φύλων.

Στο αρνητικό άκρο, έχουμε τη διαπίστωση ότι σίγουρος δείκτης διαχωρισμού είναι εκείνο το μείγμα σεξισμού που αποκαλείται «σύνδρομο πατρικής/αδελφικής κυριαρχίας», που έχει επινοηθεί από τη Βάλερι Χάντσον του Πανεπιστημίου Α&Μ του Τέξας και την Ντόνα Λι Μπάουντεν του Πανεπιστημίου Μπρίγκαμ Γιανγκ. Το εν λόγω σύνδρομο αφορά άνιση μεταχείριση των γυναικών από το οικογενειακό δίκαιο και τα δικαιώματα ιδιοκτησίας, τη μικρή ηλικία γάμου για τις γυναίκες, καθώς και οπισθοδρομικές απόψεις σχετικά με τη βία κατά των γυναικών (για παράδειγμα, ο βιασμός θεωρείται προσβολή κατά της ιδιοκτησίας των ανδρών).

Οι πολλές όψεις του σεξισμού 

«Εκεί όπου η τιμή των ανδρών εξαρτάται από την απομόνωση της γυναίκας, εκεί οι φιλίες μεταξύ διαφορετικών φύλων είναι σπάνιες», εξηγούν η Άλις Ίβανς του Κινγκς Κόλετζ στο Λονδίνο και η Νουράι Καραμάν του Πανεπιστημίου Ουσάκ στην Τουρκία. «Σπανίως θα βρει κανείς στενές φιλίες ανδρών-γυναικών στην Τουρκία. Η τιμή της οικογένειας εξαρτάται από το πώς συμπεριφέρονται οι γυναίκες, οπότε οι γυναίκες της οικογένειας αναμένεται να μη σχετίζονται με άνδρες πέραν του οικογενειακού τους κύκλου».

Χωριστή διαβίωση και σεξισμός είναι πιθανόν να αλληλοενισχύονται. «Όταν γυναίκες και άντρες δεν συναναστρέφονται μεταξύ τους, τότε τα στερεότυπα διαδίδονται, όπως ότι στις γυναίκες δεν πρέπει να δίνονται πολλές ευθύνες, ότι οι γυναίκες είναι πολύ συναισθηματικές, πολύ αναποφάσιστες… κι αυτό οφείλεται στο ότι πολύ λίγοι άντρες συμβαίνει να είχαν γυναίκα ως αφεντικό» εξηγεί η Ν. Καραμάν. Η Τουρκία εμφανίζει το χαμηλότερο ποσοστό συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας στον ΟΟΣΑ, ενδεχομένως επειδή «κάποιες γυναίκες δεν έχουν λάβει την άδεια να εργαστούν εκτός σπιτιού από τους συζύγους ή τους πατεράδες τους». Οσάκις δε συμβαίνει γυναίκες να εργάζονται, τότε άτυποι κανόνες διαχωρισμού λειτουργούν ως φραγμός στην υπηρεσιακή τους ανέλιξη. Εξηγεί η Ν. Καραμάν: «Στο δικό μου πανεπιστήμιο, οι άντρες του διδακτικού προσωπικού συναντιούνται για τσάι… χωρίς τις γυναίκες. Όταν όμως οι γυναίκες δεν συμπεριλαμβάνονται στις συζητήσεις, τότε χάνουν ευκαιρίες».

Όμως και πιο εκλεπτυσμένες μορφές σεξισμού μπορούν να συσχετιστούν με την απουσία φιλιών μεταξύ διαφορετικών φύλων. Στον πλούσιο κόσμο, οι περισσότεροι ερωτώμενοι δίνουν την απάντηση «διαφωνώ» ή «διαφωνώ εντόνως» όταν τους τίθεται το ερώτημα «είναι οι άντρες καλύτεροι στη διεύθυνση επιχειρήσεων απ’ ό,τι οι γυναίκες;». Στη Νότια Κορέα όμως, στο εν λόγω ερώτημα δίνεται αμφίρροπη απάντηση – και στη χώρα αυτή συναντώνται λιγότεροι από το 1/3 φίλοι του άλλου φύλου σε σχέση με τους φίλους τους ίδιου.

Ο Αν Γιονγκ Γκιουν, 33χρονος Νοτιοκορεάτης ηθοποιός, λέει ότι «ουδέποτε σκέφτηκε το ενδεχόμενο» πλατωνικής φιλίας με γυναίκα. «Δύσκολα θα φανταζόμουν ότι είμαστε το ίδιο είδος ανθρώπου», εξηγεί στη συζήτηση. «Στους άντρες αρέσει να πίνουν και να παίζουν βιντεοπαιχνίδια. Οι γυναίκες προτιμούν να κουβεντιάζουν». Ο ίδιος είναι όμορφος – αλλά για την ώρα ζει μόνος.

Αυτή η απόμακρη σχέση ανδρών-γυναικών στη Νότια Κορέα επηρεάζει πολλά πράγματα: η χώρα αυτή βρίσκεται στη δεύτερη θέση από τον πάτο μεταξύ των 29 χωρών στη λίστα κατάταξης του Economist ως προς τον δείκτη «γυάλινης οροφής»/ισότητας των φύλων στον χώρο εργασίας. Το δε πολιτικό χάσμα μεταξύ νεαρών Νοτιοκορεατών και Νοτιοκορεατισσών είναι από τα βαθύτερα στον πλούσιο κόσμο. Μελέτη του Γκουμ Γιουόσικ του Πανεπιστημίου Γιουσέι βρήκε ότι το ποσοστό των νεαρών Νοτιοκορεατών που δεν είχαν σεξουαλική επαφή μέσα στην προηγούμενη χρονιά έχει τριπλασιαστεί από το 2001 – φτάνοντας πλέον το 36%. Οι άγαμοι άντρες είναι σχεδόν όλοι τους ακούσια εργένηδες: οι άγαμες γυναίκες επιλέγουν να αποφεύγουν τους άντρες, ενδεχομένως επειδή δεν τους αρέσουν και τόσο οι συμπεριφορές τους. 

Κοινωνική συναναστροφή και μεταβολή στάσεων

Δεν είναι εύκολο να καταλήξει κανείς τι είναι εκείνο που προκαλεί το άλλο. Έχουν περισσότερες γυναίκες φίλες οι άντρες σε κάποιες χώρες επειδή είναι λιγότερο σεξιστές ή είναι λιγότερο σεξιστές επειδή έχουν περισσότερες φίλες; Η απάντηση μπορεί να είναι ότι και τα δυο αληθεύουν.

Μελέτη του Ντέιβιντ Κρέτσμερ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης συμπέρανε ότι η κοινωνική συναναστροφή με κορίτσια τείνει να μεταβάλει τις στάσεις που επικρατούν μεταξύ αγοριών στη Γερμανία. Ο Ντ. Κρέτσμερ μελέτησε πάνω από 3.000 εφήβους, κατά κύριο λόγο από σχολεία με υψηλό ποσοστό μαθητών από μεταναστευτικό περιβάλλον. Στις ηλικίες των 14-15 ετών, τα παιδιά ρωτήθηκαν τι φίλους είχαν, καθώς και τι άποψη είχαν σχετικά με την κατανομή ρόλων στο εσωτερικό της οικογένειας. Θα έπρεπε οι γυναίκες κυρίως να μαγειρεύουν και να φροντίζουν τα παιδιά, οι δε άντρες να βγάζουν λεφτά ή θα έπρεπε οι εν λόγω ρόλοι να μοιράζονται εξίσου;

Τα ίδια ερωτήματα, οι ίδιοι έφηβοι ζητήθηκε να τα απαντήσουν ένα χρόνο αργότερα. Ο Ντ. Κρέτσμερ βρήκε ότι ο συγχρωτισμός με φίλους του αντίθετου φύλου είχε κάνει τα αγόρια να τοποθετούνται προς μια κατεύθυνση μεγαλύτερης ισότητας, ενώ των κοριτσιών οι απόψεις έμειναν αμετάβλητες. Η υπόθεσή του είναι ότι τα κορίτσια είναι λιγότερα ευεπηρέαστα, επειδή ρισκάρουν περισσότερα. Αν θέλουν να έχουν καριέρα και σύζυγο που να τις βοηθάει, τότε δύσκολα θα εγκαταλείψουν αυτό το όνειρο μόνο και μόνο για να ευχαριστήσουν έναν τωρινό σύντροφο. Αντιθέτως, τα αγόρια συνειδητοποιούν από τις επαφές κοινωνικοποίησής τους ότι τα κορίτσια επιθυμούν ίση μεταχείριση. Καταλήγουν λοιπόν να σέβονται αυτό το αίτημα, αν μη τι άλλο επειδή τα περισσότερα αγόρια θα ήθελαν να βρεθούν σε σεξουαλική σχέση με κάποιο κορίτσι.

Τι θα κάνουν οι Χάρι και Σάλι του μέλλοντος; 

Τι θα μπορούσε να γίνει ώστε να ενθαρρυνθούν οι αυριανοί… Χάρι και Σάλι να τα πάνε καλύτερα; Για τη Ν. Καραμάν υπάρχουν ελπίδες από τη διάδοση της ανώτατης εκπαίδευσης. Τα πανεπιστήμια προσφέρουν σε νεαρούς και νεαρές την ευκαιρία κοινωνικοποίησης – μακριά από τις κριτικές συμπεριφορές των γονέων τους. Άλλοι πάλι θα ενθάρρυναν να ξεκινούν οι προσπάθειες ήδη στην προσχολική ηλικία, τότε δηλαδή που κατά κανόνα αγόρια και κορίτσια παίζουν χωριστά, ενώ οι κανόνες του φύλου χαράζονται συχνά και με βίαιη κοροϊδία από τα άλλα παιδιά.

Η Λόρα Χιάνις και η Καρολ Λιν Μάρτιν του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Αριζόνας διερεύνησαν μια προσέγγιση που βαφτίστηκε «Πάμε Μαζί». Σε προσχολικές ηλικίες, κάθε παιδί γίνεται ζευγάρι με ένα άλλο – και καλούνται να παίζουν μαζί ένα ευχάριστο παιχνίδι. Κάθε βδομάδα, τα παιδιά αλλάζουν ζευγάρι. Δίνεται στους δασκάλους η καθοδήγηση να φροντίζουν ώστε συχνά το «Πάμε Μαζί» να έχει ζευγάρια κοριτσιών με αγόρια. Μήνες μετά την ολοκλήρωση του παιχνιδιού, τα αγόρια που είχαν κορίτσια στο ζευγάρι του «Πάμε Μαζί» ήταν πιο ευχαριστημένα όταν έπαιζαν με κορίτσια, απ’ ό,τι τα αγόρια που ανήκαν σε ομάδα ελέγχου μόνο με αγόρια.

Αυτό το εύρημα είναι συμβατό με τη θεωρία δια-ομαδικής επαφής, δηλαδή τη θεωρία σύμφωνα με την οποία η θετική διάδραση μεταξύ ομάδων διαφορετικών ατόμων μπορεί να περιορίσει τις αρνητικές εκείνες προκαταλήψεις που αισθάνονται μεταξύ τους. Συνήθως η προσέγγιση αυτή εφαρμόζεται για εθνοτικές ή θρησκευτικές ομάδες, μπορεί όμως να λειτουργήσει και προκειμένου περί των σχέσεων ανδρών-γυναικών. 

«Όσο περισσότερες φιλίες έχεις, τόσο πιο θετικές οι στάσεις που αναπτύσσεις», κατά την Κ. Μάρτιν. Ενώ για τη Ν. Καραμάν, «η φιλία μπορεί να φαίνεται απλή υπόθεση, όμως αποτελεί σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση της πραγματικής ισότητας».

©The Economist. Μεταφράστηκε και δημοσιεύθηκε από την Economia Media Α.Ε., έπειτα από ειδική άδεια. Το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο βρίσκεται στο www.economist.com