Η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν βασίζεται στη βία, στον αυταρχισμό, στην πυγμή, αλλά στη συναίνεση. Αν απονομιμοποιηθεί στα μάτια των πολιτών, κινδυνεύει από τον χειρότερο εχθρό της, τη Νέμεσή της, τον εθνολαϊκισμό.

Σήμερα, η φιλελεύθερη δημοκρατία βρίσκεται σε κρίσιμη καμπή, καθώς ο εθνολαϊκισμός νίκησε στη γενέτειρά της, στις ΗΠΑ. Αντιμετωπίζοντας το αποτέλεσμα των εκλογών εκεί, δεν μπορούμε παρά να αναρωτηθούμε αν φτάσαμε στο τέλος του αμερικανικού δημοκρατικού ιδεώδους. Θα αντέξουν, άραγε, οι θεσμοί της Αμερικανικής Δημοκρατίας, θα μπορέσουν να αφομοιώσουν τους ισχυρούς κλυδωνισμούς (στην καλύτερη περίπτωση) που η δεύτερη θητεία Τραμπ θα προκαλέσει; Η ευθραυστότητα της δημοκρατίας δεν οφείλεται μόνο στους εσωτερικούς της εχθρούς, αλλά και στη διάθεση του λαού να την υπερασπιστεί. Όπως φαίνεται, μεγάλα τμήματα του πληθυσμού στις ΗΠΑ έχουν χάσει την πίστη τους σε αυτό το σύστημα και είναι έτοιμα να το θυσιάσουν, παραδίδοντας την εξουσία σε έναν διακηρυγμένο εχθρό του.

Απονομιμοποίηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας 

Αναρωτιέται κανείς πώς είναι δυνατόν ένας άνθρωπος όπως ο Ντόναλντ Τραμπ, ένας καταδικασμένος για εγκλήματα πολιτικός, που δείχνει ελάχιστο ενδιαφέρον για τη χώρα και τους ανθρώπους της, και που απολαμβάνει τη στήριξη ακροδεξιών ηγετών (ακόμα και εχθρών της χώρας του) ανά τον κόσμο, να διατηρεί τέτοια απήχηση στον αμερικανικό λαό. Προφανώς στις ΗΠΑ η απονομιμοποίηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι μεγάλη, κι αυτό δεν είναι μόνο αμερικανικό φαινόμενο. Οι μεγάλες ανισότητες, η κοινωνική ανασφάλεια και η έλλειψη οικονομικής κινητικότητας ωθούν πολλούς να βλέπουν τη δημοκρατία ως έναν μηχανισμό που εξυπηρετεί μόνο λίγους και ισχυρούς. Το παρανοϊκό όμως είναι πως ένα μεγάλο μέρος των περιθωριοποιημένων Αμερικανών βλέπει τον Τραμπ ως προστάτη του, διότι προφανώς δεν γνωρίζει το πρόγραμμά του ή δεν συνειδητοποιεί τις συνέπειές της εφαρμογής του. Η τυφλή και μη έλλογη εμπιστοσύνη σε έναν λαϊκιστή ηγέτη δεν είναι τίποτε το ασυνήθιστο στην παγκόσμια Ιστορία. Ας θυμηθούμε, πρόσφατα, την ελληνική περίπτωση του 2015.

Ο εθνολαϊκισμός δεν είναι, λοιπόν, ένα αμερικανικό φαινόμενο. Η άνοδος ακροδεξιών και λαϊκιστών ηγετών παρατηρείται από την Ινδία ως τις ΗΠΑ, και από τη Γαλλία ως την Ουγγαρία. Πρόκειται για ένα νέο πρότυπο συντηρητισμού που ελκύει πολίτες με υποσχέσεις προστατευτισμού, απομόνωσης και ενδυνάμωσης του «μέσου ανθρώπου» ενάντια στις ελίτ. Οι ιδέες αυτές φαντάζουν ελκυστικές σε κοινωνικές ομάδες που αισθάνονται παραμελημένες από τα παραδοσιακά κόμματα και τους θεσμούς. Η δυναμική αυτού του φαινομένου είναι τόσο ισχυρή, που ακόμα και στην Ευρώπη υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι θαυμάζουν το μοντέλο ηγεσίας του Τραμπ χωρίς απαραίτητα να είναι ακροδεξιοί. Αν δεν είσαι γνήσια φιλελεύθερος (με την ευρεία έννοια), είσαι υποψήφιο θύμα αυτού του μοντέλου και αυτής της ρητορικής. Ίσως ακούγεται υπερβολικό, αλλά μόνο η πραγματική προσήλωση στις ιδέες της ελευθερίας, της προσωπικής αυτονομίας, της ανοχής και του κράτους δικαίου μπορεί να σου δώσει ισχυρά αντισώματα απέναντι στον εθνολαϊκισμό. Αλλά αυτά τα αντισώματα περιορίζονται σε μικρό μέρος του πληθυσμού, δεν έχουμε ακόμα πετύχει την ανοσία της αγέλης απέναντι στην αρρωστημένη γοητεία που ασκούν αυταρχικοί ηγέτες τύπου Τραμπ, Πούτιν, Ερντογάν, Ορμπάν.

Επίδοξοι μιμητές, κοινωνικά δίκτυα και «πολιτικές της ταυτότητας» 

Έτσι το ερώτημα καταλήγει στο εξής: θα βρει ο Τραμπ μιμητές και σε άλλες χώρες; Η απάντηση είναι, δυστυχώς, καταφατική. Πολλοί ακροδεξιοί ηγέτες έχουν ενσωματώσει στοιχεία της τακτικής του Τραμπ στη ρητορική τους, όπως η διασπορά αβάσιμων θεωριών συνωμοσίας, η υποβάθμιση της επιστημονικής αλήθειας και η κανονικοποίηση της μισαλλοδοξίας. Δεν χρειάζεται να πάμε μακριά, ας δούμε την εσωτερικοποίηση της ρητορικής Τραμπ από τη Δεξιά στην Ελλάδα. Αυτή η τάση, αντί να προσφέρει νέες λύσεις, επιστρέφει την κοινωνία πίσω στις σκοτεινότερες εποχές της Ιστορίας, καθώς οι λαϊκιστές ηγέτες υπόσχονται να αποκαταστήσουν την «ισχύ του μέσου πολίτη» ενάντια στις «φιλελεύθερες ελίτ». Επομένως, το αποτέλεσμα της ενδυνάμωσης τέτοιων φωνών πρέπει να θεωρηθεί ως πραγματικός κίνδυνος και για άλλες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας. 

Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε, όμως, και τον ρόλο που διαδραματίζουν τα κοινωνικά δίκτυα στη διάδοση της ακροδεξιάς ρητορικής και των θεωριών συνωμοσίας. Το X (πρώην Twitter), το Facebook και άλλες πλατφόρμες έχουν γίνει εργαλεία διασποράς παραπληροφόρησης και μισαλλοδοξίας, παρέχοντας τη δυνατότητα στους λαϊκιστές ηγέτες να κανονικοποιούν και να διαδίδουν τις ακραίες ιδέες τους σε ευρεία κλίμακα. Η αποδοχή του Τραμπ στις ΗΠΑ βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα κοινωνικά δίκτυα, ιδιαίτερα μετά τη συμμαχία του με τον Ίλον Μασκ ο οποίος μετέτρεψε το X σε προπαγανδιστικό μηχανισμό. Έτσι οι ψηφοφόροι, αντί να ενημερώνονται από αξιόπιστες πηγές, καταλήγουν σε κλειστά «echo chambers» όπου κυριαρχεί η προπαγάνδα και ο διχασμός.

Ένα επιχείρημα που ακούσαμε πριν και μετά τις αμερικανικές εκλογές είναι πως οι «πολιτικές της ταυτότητας» ευθύνονται για την άνοδο του εθνολαϊκισμού. Ωστόσο, αυτό το επιχείρημα αποτελεί άλλοθι και όχι χρήσιμο ερμηνευτικό εργαλείο. Οι πολιτικές της ταυτότητας είναι στην ουσία απαιτήσεις για ισότητα, δικαιοσύνη και αντιπροσώπευση από ομάδες που ήταν ιστορικά περιθωριοποιημένες. Το να κατηγορούμε αυτές τις πολιτικές για την άνοδο της Ακροδεξιάς είναι σαν να κατηγορούμε το θύμα για τα εγκλήματα του θύτη. Το πραγματικό πρόβλημα δεν έγκειται στην ύπαρξη ακραίων πολιτικών ταυτότητας, αλλά στη συστηματική προσπάθεια από την Ακροδεξιά και τους λαϊκιστές να εκμεταλλευτούν τον φόβο και την ανασφάλεια των πολιτών. Επιχειρούν, ουσιαστικά, να δικαιολογήσουν τη μισαλλοδοξία, αποδίδοντας ευθύνες όχι στους θύτες, αλλά στα αδύναμα θύματα.

Σύμμαχοι και αντίπαλοι 

Η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι εύθραυστη, επειδή στηρίζεται στη συναίνεση των πολιτών. Αν οι πολίτες τής γυρίσουν την πλάτη, τότε τα θεσμικά της αντίβαρα θα καταστούν ανίσχυρα να την προστατεύσουν. Καθώς βλέπουμε τα «Ορκ» της μισαλλοδοξίας και του φασισμού να αναδύονται, πρέπει να υπερασπιστούμε τη δημοκρατία με κάθε τρόπο. Η ενωμένη Ευρώπη είναι, πλέον, η μόνη μας ελπίδα για να διαφυλάξουμε τα κεκτημένα της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Πρέπει, όσες και όσοι είμαστε γνήσια φιλελεύθεροι και θεωρούμε κάποια πράγματα αδιαπραγμάτευτα, να συνειδητοποιήσουμε ποιοι είναι οι σύμμαχοί μας και ποιοι είναι οι αντίπαλοί μας. Στον αγώνα που έρχεται, η δική μας αποφασιστικότητα θα καθορίσει το μέλλον της ελευθερίας, της ανεκτικότητας και της ισότητας.

Ο Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών και διευθυντής του Εργαστηρίου Πολιτικής και Θεσμικής Θεωρίας και Ιστορίας των Ιδεών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.