Δημοκρατίες σε ύφεση, απολυταρχίες σε «άνθηση», θα μπορούσε να είναι ο υπότιτλος της ομιλίας που απηύθυνε πρόσφατα ο Ευάγγελος Βενιζέλος, σε επετειακή εκδήλωση εφημερίδας, με τον πρώην αντιπρόεδρο της κυβέρνησης να παραπέμπει στη διεθνή έρευνα του Ινστιτούτου V-Dem για τη μεγάλη εικόνα των διαφορετικών θεσμικών κατευθύνσεων στον πλανήτη.

Κάνοντας λόγο για συρρίκνωση του φιλελεύθερου μοντέλου, άνοδο του αυταρχισμού και αποδυνάμωση των «θεσμικών αυτονόητων της Δύσης», ο κ. Βενιζέλος παρέθεσε απλά και σκληρά μαθηματικά για τη θεσμική ανισορροπία που καθιστά το μοντέλο της φιλελεύθερης, δυτικής δημοκρατίας «φαινόμενο μειοψηφικό».

Σύμφωνα με την έρευνα, από τα 8 δισεκατομμύρια των κατοίκων του πλανήτη μόλις 900 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν υπό συνθήκες δημοκρατίας, με το 90% να ζει, αντίθετα, σε αυταρχικά ή ολοκληρωτικά καθεστώτα. Από τις 88 δημοκρατίες του κόσμου, μόνο 29 χαρακτηρίζονται πλήρως φιλελεύθερες, καθώς οι υπόλοιπες 59 φαίνεται πως αποτελούν απλώς εκλογικές δημοκρατίες χωρίς ουσιαστική εγγύηση κράτους δικαίου, προστασίας δικαιωμάτων και μειονοτήτων.

Την εικόνα συμπληρώνουν, όπως ανέφερε ο κ. Βενιζέλος, 91 αυταρχικά καθεστώτα, εκ των οποίων ορισμένα διεξάγουν εκλογές «εντός αυταρχικού πλαισίου, χωρίς εγγυήσεις γνησιότητας». Η χαρτογράφηση αυτή δεν ήταν μια ψυχρή αποτύπωση αριθμών, αλλά μια υπενθύμιση του πόσο εύθραυστη είναι η δημοκρατική επικράτεια της νεοτερικότητας – και πόσο συχνά θεωρούμε δεδομένα όσα ιστορικά υπήρξαν εξαιρετικά.

Ανατρέχοντας στα συγκεντρωτικά στοιχεία της έρευνας, τα συμπεράσματα είναι ενδεικτικά αφού, όπως αναφέρουν οι συντάκτες, το επίπεδο των δημοκρατιών για τον μέσο πολίτη παγκοσμίως έχει οπισθοχωρήσει στα επίπεδα του 1985. Η δημοκρατία χάνει περισσότερο έδαφος στον τομέα της οικονομικής ισχύος, με τα δημοκρατικά κράτη να καταγράφουν την χαμηλότερη επίδοσή της εδώ και πάνω από μισό αιώνα.

Οι ερευνητές κάνουν λόγο για ένα παράλληλο «πραγματικά παγκόσμιο κύμα αυταρχικοποίησης», με την Ανατολική Ευρώπη, τη Νότια και Κεντρική Ασία να εμφανίζουν τη μεγαλύτερη πτώση: για πρώτη φορά εδώ και πάνω από 20 χρόνια, οι δημοκρατίες (88) είναι λιγότερες από τα αυταρχικά καθεστώτα (91) στον κόσμο.

Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες αποτελούν πλέον το σπανιότερο πολίτευμα: μόλις 29 σε παγκόσμιο επίπεδο το 2024. Σχεδόν τρία στα τέσσερα άτομα – ποσοστό 72% του παγκόσμιου πληθυσμού – ζουν σήμερα υπό αυταρχικά καθεστώτα, το υψηλότερο επίπεδο από το 1978.

Οι απώλειες στην ελευθερία έκφρασης προκαλούν δικαιολογημένα ανησυχία: οι συνθήκες επιδεινώθηκαν σε 44 χώρες έως το 2024, από 35 που κατέγραφε η περσινή έκθεση. Παράλληλα, υποχώρηση καταγράφεται και στην αξιοπιστία των εκλογικών διαδικασιών (25 χώρες), στην ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι (22) και στο κράτος δικαίου (18 χώρες).

Το «τρίτο κύμα» αυταρχικοποίησης συνεχίζει να ενισχύεται επί τουλάχιστον 25 χρόνια. Σχεδόν το 40% του παγκόσμιου πληθυσμού – 3,1 δισ. άνθρωποι – ζουν σε χώρες που αυταρχικοποιούνται. Αντίθετα, χώρες που αντιστοιχούν σε λιγότερο από το 6% του παγκόσμιου πληθυσμού (452 εκατ. άνθρωποι) βρίσκονται σε διαδικασία δημοκρατικής μετάβασης (Τα δύο τρίτα αυτών των πολιτών ζουν σε τρεις χώρες: Βραζιλία, Πολωνία και Ταϊλάνδη).

Στον αντίποδα, ο αριθμός των χωρών που ακολουθούν αυταρχική τροχιά αυξάνεται σταθερά και αγγίζει πλέον τις 45. Από αυτές, οι 27 ήταν δημοκρατίες όταν ξεκίνησε η περίοδος αυταρχικοποίησης. Μόνο 9 εξακολουθούν να θεωρούνται δημοκρατίες το 2024, γεγονός που μεταφράζεται σε «ποσοστό θνησιμότητας» της Δημοκρατίας που αγγίζει το 67%.

Όπως δε σημειώνουν οι συντάκτες της έρευνας, το αγαπημένο εργαλείο των κυβερνήσεων που αυταρχικοποιούνται είναι η λογοκρισία στα ΜΜΕ, ακολουθούμενη από την υπονόμευση των εκλογικών διαδικασιών και της κοινωνίας των πολιτών.

Στην ομιλία του ο Ευάγγελος Βενιζέλος στάθηκε ιδιαίτερα στο χάσμα ανάμεσα στην ευρωπαϊκή και την αμερικανική θεώρηση της δημοκρατίας, διαβάζοντας πίσω από τις γραμμές της πρόσφατης National Security Strategy του Λευκού Οίκου. Το έγγραφο, που προκάλεσε πάταγο στην Ευρώπη ασκεί ευθεία κριτική στις ευρωπαϊκές δημοκρατίες για την απουσία ισχυρών κυβερνήσεων, αμφισβητεί τις ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες ανάσχεσης της ακροδεξιάς και συνδέει τη λειτουργία της δημοκρατίας με τη μεταναστευτική πολιτική και την πολιτιστική ταυτότητα.

Πρόκειται για μια θεμελιώδη μετατόπιση καθώς τα «ενιαία δυτικά αυτονόητα» παύουν να ισχύουν και η παραδοσιακή αξιακή συνοχή της Δύσης καταγράφει ρήγματα. Η φιλελεύθερη δημοκρατία δοκιμάζεται «ως ιστορική, αξιακή, θεσμική και γεωπολιτική οντότητα» και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού καθώς και σε κάθε άλλη περιοχή του πλανήτη που… βρέχεται από θάλασσα.