Πενήντα χρόνια μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, το πολιτικό σκηνικό στη χώρα μοιάζει να μετεωρίζεται: θα επιστρέψει στον κλασικό διπολισμό του παρελθόντος, με δυο μεγάλες παρατάξεις να ανταγωνίζονται για την εξουσία, ή θα περάσει σε μια άλλη φάση, κατά την οποία τα κόμματα θα συγκλίνουν τόσο πολύ στο Κέντρο, ώστε όποιος κερδίζει εκεί να είναι ο απόλυτος κυρίαρχος; Οι τελευταίες εθνικές εκλογές έδειξαν ότι κινούμαστε προς τη δεύτερη εκδοχή. Το πολιτικό κλίμα, όμως, μέσα στο οποίο οδηγούμαστε στις Eυρωεκλογές, αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο να επιστρέψουμε στην πρώτη. 

Είτε έτσι είτε αλλιώς, πάντως, μια απλή παρατήρηση της σημερινής πολιτικής κατάστασης μας δείχνει ότι βασικές παθογένειες της Mεταπολίτευσης εξακολουθούν μέχρι σήμερα να παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των πολιτικών εξελίξεων. Λαϊκισμός, θεωρίες περί διαπλεκομένων συμφερόντων, σκληρό ροκ, κυβερνήσεις που αυτο-αποθεώνονται και αντιπολιτεύσεις που τα βλέπουν όλα μαύρα. 

Σε πρόσφατη δημοσκόπηση της Pulse για το συνέδριο που πραγματοποίησε η εφημερίδα Καθημερινή με αφορμή την επέτειο των 50 χρόνων από τη Μεταπολίτευση, δύο είναι οι πολιτικές προσωπικότητες που θεωρούνται ότι καθόρισαν τις εξελίξεις: Κωνσταντίνος Καραμανλής και Ανδρέας Παπανδρέου. Αυτοί που έζησαν τη Μεταπολίτευση (ήταν τουλάχιστον 12 ετών το 1974) επιλέγουν σε ίδιο ποσοστό τους δύο ηγέτες (45% τον Καραμανλή, 45% τον Παπανδρέου), ενώ στην ομάδα που περιλαμβάνει όλες τις ηλικίες υπάρχει μια προτίμηση στον Ανδρέα Παπανδρέου (45%), έναντι του ποσοστού που επιλέγει τον Κωνσταντίνο Καραμανλή (37%). Στο ίδιο γκάλοπ, στο ερώτημα «Οι ιδέες ποιου πολιτικού χώρου κυριάρχησαν στη Μεταπολίτευση;», η εικόνα ανάμεσα στα δύο κοινά δεν είναι σημαντικά διαφοροποιημένη. Το 42% όσων γνώρισαν όλη τη Μεταπολίτευση απάντησε ότι οι ιδέες του Κέντρου κυριάρχησαν, έναντι 36% για το σύνολο των ηλικιών. Το 27% απάντησε ότι κυριάρχησαν οι ιδέες της Δεξιάς έναντι του 29%, το 14% οι ιδέες της Αριστεράς και στις δύο ομάδες, και το 13% εκτίμησε ότι δεν κυριάρχησαν οι ιδέες κανενός, έναντι 15% για όλες τις ηλικίες. 

Εάν υποθέσουμε ότι οι κυρίαρχες ιδέες στη Μεταπολίτευση ήταν όντως αυτές του Κέντρου, δύσκολα πάντως θα μπορούσαμε να αποδεχθούμε ότι οι ιδέες αυτές κυριάρχησαν με κεντρώες πολιτικές πρακτικές. Η σύγκλιση στο Κέντρο γινόταν συνήθως μέσα από συγκρούσεις που παρέπεμπαν στα άκρα. Αυτό ίσως είναι και το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της Μεταπολίτευσης διαχρονικά: οι συγκλίσεις και οι όποιες πολιτικές συναινέσεις είχαν ως αφορμή την ακραία πόλωση, που οδηγούσε σε αδιέξοδα. 

Η Μεταπολίτευση συνδέθηκε άμεσα με την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας. Η Ελλάδα από τότε που μπήκε στην ΕΟΚ ήταν μια χώρα με μεγάλες ανισότητες. Διέθετε μια δυναμική, εξωστρεφή, κοσμοπολίτικη ελίτ, (στη ναυτιλία, στα πανεπιστήμια, στις τέχνες) που συνδυαζόταν με ένα βαλκανικού τύπου κράτος και μια κοινωνία μεγάλων ανισοτήτων. Η δημοκρατία υπήρξε μια τεράστια κατάκτηση και η εδραίωσή της στη Μεταπολίτευση δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Είναι ενδεικτικό ότι η δημοκρατία άντεξε στην απώλεια του 25% του ΑΕΠ στα χρόνια της κρίσης, γεγονός που δείχνει πόσο βαθιά έχει ριζώσει στον τόπο. Αντίθετα, το μοντέλο της οικονομικής ανάπτυξης της Μεταπολίτευσης μας οδήγησε στη χρεωκοπία, οδηγώντας σε μεγάλο βαθμό και το πολιτικό σύστημα στην απαξίωση. Έχουμε μια παράδοση λαϊκισμού κι ένα πολιτικό σύστημα προσωποκεντρικό. Οι ηγεσίες παίζουν κεντρικό ρόλο, γιατί έχουμε περισσότερο πρόσωπα παρά θεσμούς. Έχουμε συγκροτημένα οικονομικά συμφέροντα, τα οποία τις πιο πολλές φορές η πολιτική εξουσία αντιμετωπίζει με δέος. Το πολιτικό σύστημα που παράγει τον λαϊκισμό, παράγει επίσης και μεγάλους πολιτικούς ηγέτες. Τα κόμματα είναι σήμερα πιο αδύναμα από παλιά − σήμερα δεν είναι συστατικό στοιχείο της προσωπικότητας κάποιου να ανήκει σε ένα κόμμα, όπως συνέβαινε στις δύο πρώτες δεκαετίες της Μεταπολίτευσης. Ο ελληνικός λαός στη μεγάλη του πλειοψηφία βιώνει μια βαθιά κρίση εμπιστοσύνης. Ενώ εμπιστευόμαστε τη δημοκρατία μας, αμφισβητούμε βασικούς πυλώνες της − τα κόμματα, τη δικαιοσύνη, την ανεξαρτησία των ΜΜΕ. Αυτή η κρίση εμπιστοσύνης αποτελεί ένα σαθρό υπόβαθρο σε μια ισχυρή δημοκρατία. Και είναι το βασικό πρόβλημα που καλούμαστε να λύσουμε εάν θέλουμε να περάσουμε πραγματικά στην επόμενη φάση. 

*Μέρος των απόψεων που εκφράζονται σε αυτό το άρθρο αποτελούν προϊόν της πρόσφατης συζήτησης με τον καθηγητή, διευθυντή του ΕΛΙΑΜΕΠ Λουκά Τσούκαλη, την οποία διοργάνωσε η ΤτΕ.