Η έρευνα της διαΝΕΟσις που τιτλοφορείται «Τι Πιστεύουν οι Έλληνες» προσφέρει μια ενδελεχή ανάλυση των απόψεων, των αξιών και των αντιλήψεων των Ελλήνων γύρω από διάφορα κοινωνικά, οικονομικά, ευρωπαϊκά θέματα, αλλά και καθημερινές συμπεριφορές των πολιτών, συστηματικά για σχεδόν μια δεκαετία. Η κατανόηση των τάσεων και των αντιλήψεων των πολιτών είναι καίρια, λειτουργώντας αφενός ως καθρέφτης των συλλογικών μας αγωνιών και φιλοδοξιών και προσφέροντας μια πολύτιμη ευκαιρία για στοχασμό και αναστοχασμό της πορείας μας σε εθνικό και ατομικό επίπεδο, και αφετέρου βοηθώντας στη διαμόρφωση πολιτικών που θα ανταποκριθούν στις πραγματικές ανάγκες και τις προσδοκίες της κοινωνίας. Η πληθώρα ερωτήσεων και τα στατιστικά δεδομένα σκιαγραφούν έναν πολυεπίπεδο καμβά, γεμάτο ποικίλες αποχρώσεις και αντιθέσεις. Μια νεωτερική κοινωνία διχασμένη ανάμεσα σε παραδοσιακές αξίες και τον εκσυγχρονισμό, σε φόβους για το μέλλον και την προσδοκία για ένα καλύτερο αύριο. 

Οικονομία, κλιματική αλλαγή, τεχνολογία 

Σταχυολογώντας κάποια από τα βασικά ευρήματα, οι πολίτες εκφράζουν έντονες ανησυχίες για την οικονομική κατάσταση της χώρας (49,1%), με δυο «mega trends» –το δημογραφικό και την κλιματική αλλαγή– να ακολουθούν στη σειρά των απειλών για το μέλλον των Ελλήνων. Είναι σαφές ότι η υπερδεκαετής οικονομική κρίση που βίωσαν οι Έλληνες, σε συνδυασμό με το πολυκρισιακό παγκόσμιο περιβάλλον, φαίνεται να έχει αφήσει βαθιά σημάδια, διαμορφώνοντας ένα κλίμα αβεβαιότητας και ανασφάλειας, με τα επικυρίαρχα συναισθήματα στον πληθυσμό να είναι αρνητικά (ανασφάλεια: 29,1%, απογοήτευση: 23,8%, θυμός: 13,7%). Η συναισθηματική κουλτούρα καθορίζει και επηρεάζει διάφορες εκφάνσεις της ζωής όχι μόνο των ατόμων, αλλά και των συλλογικών υποκειμένων, και στη χώρα μας τα μόνα φωτεινά διαστήματα όπου κυριαρχούσε η αισιοδοξία τα τελευταία χρόνια ήταν μετά τις εκλογές του Ιουλίου 2019 και κατά τη διάρκεια του πρώτου lockdown τον Απρίλιο του 2020. Είναι σίγουρο πως οι κοινωνικές και οικονομικές ανησυχίες δημιουργούν χρόνιο στρες στους πολίτες, επηρεάζοντας την ψυχική τους υγεία και τις κοινωνικές τους συμπεριφορές. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως αξιολογούν την ψυχική τους υγεία με 6,6/10 και χαμηλότερα σε σχέση με τη σωματική (7,1/10), καθώς και ότι οι νέοι, στα σημαντικότερα προβλήματα τα οποία δηλώνουν, αναφέρουν ότι έχουν κακή ψυχική κατάσταση κατά 22%, το δεύτερο σε σειρά πρόβλημα, μετά τις χαμηλές αποδοχές (37,6%). 

Ως προς την κλιματική αλλαγή, και εν γένει στα περιβαλλοντικά ζητήματα, φαίνεται η περιβαλλοντική συνείδηση των πολιτών να αυξάνεται προϊόντος του χρόνου, με ένα όμως υπολανθάνον κύμα κλιματο-σκεπιτικισμού να διακρίνεται, αν αναλογιστεί κανείς ότι 1 στους 2 Έλληνες πιστεύει ότι η κλιματική αλλαγή είναι εφεύρημα των πλούσιων χωρών σε βάρος των φτωχών. Ενώ το δημογραφικό αντιλαμβανόμαστε ότι είναι ένα μείζον θέμα για την ύπαρξή μας ως έθνος, αφού έχουμε συνειδητοποιήσει ότι γερνάμε και δεν γεννάμε, η συντριπτική πλειοψηφία δηλώνει πως δεν κάνει παιδιά εξαιτίας των οικονομικών δυσκολιών και της οικονομικής ανασφάλειας (80,2%, στις συνολικές αναφορές), παρότι μάλλον το μοντέλο ζωής, προσωπικής ανάπτυξης και οργάνωσης των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών φαίνεται να ευθύνεται για αυτό. Σχετικά με το τεχνολογικό μέλλον φαίνεται πως οι Έλληνες είναι πλήρως ενημερωμένοι και ευθυγραμμισμένοι με τις παγκόσμιες συζητήσεις σχετικά με τους κινδύνους και τα οφέλη της Τεχνητής Νοημοσύνης, με τους μισούς περίπου να εκφράζουν μια μάλλον καχύποπτη στάση ως προς αυτή την πολύ σημαντική τεχνολογική εξέλιξη της εποχής μας.

Θεσμοί, δημοκρατία και Ευρωπαϊκή Ένωση

Οι Έλληνες πολίτες δείχνουν να έχουν μια διφορούμενη στάση απέναντι σε όλους τους θεσμούς, με μόνη ίσως εξαίρεση την οικογένεια. Από τη μια πλευρά, υπάρχει δυσπιστία για την ικανότητα των θεσμών να ανταποκριθούν στις προσδοκίες τους, ενώ από την άλλη αναγνωρίζεται η σημασία τους για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής. Αυτή η αντιφατική στάση αντανακλά τη γενικότερη αίσθηση απογοήτευσης και δυσπιστίας που επικρατεί στην κοινωνία. Και δεν είναι μόνο το έλλειμμα εμπιστοσύνης στους θεσμούς, αλλά υπάρχει και ένα έλλειμμα κοινωνικής εμπιστοσύνης –είμαστε κοινωνικά καχύποπτοι–, αφού η συντριπτική πλειοψηφία αναφέρει ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί στις συναλλαγές μας με τους άλλους ανθρώπους (86,6%), ενώ μόνο ένα 12,6% συμφωνεί με τη φράση ότι οι περισσότεροι άνθρωποι είναι άξιοι εμπιστοσύνης. Τα αποτελέσματα αυτά, τα οποία μάλιστα έχουν αποκτήσει χαρακτηριστικά παγίωσης τα τελευταία χρόνια, συνθέτουν μια εικόνα που χρήζει έντονου προβληματισμού, καθώς ενδεχομένως υποδηλώνουν τον εγκλωβισμό της ελληνικής κοινωνίας σε μια παγίδα χαμηλής εμπιστοσύνης και διάρρηξης της κοινωνικής συνοχής. Πολλές φορές η κοινωνική εμπιστοσύνη προς τους θεσμούς είναι προαπαιτούμενο για την αποτελεσματική λειτουργία τους, ενώ όσο αυτό δεν συμβαίνει, γίνεται ολοένα και δυσκολότερο να τους εμπιστευτούμε. Ταυτόχρονα, η «καλή πίστη» αποτελεί θεμελιώδης προϋπόθεση κάθε συναλλαγής μεταξύ των ανθρώπων.

Τέλος, είμαστε πιο επικριτικοί και δύσπιστοι απέναντι στη δημοκρατία σε σχέση με τη συμμετοχή της χώρας μας στην ΕΕ. Το 35% των Ελλήνων θεωρεί τη δημοκρατία μας ασθενή, με το ποσοστό αυτό να είναι ακόμα πιο αυξημένο στις ηλικίες 25-39 ετών (39,5%). Ο προβληματισμός των Ελλήνων για την ποιότητα της δημοκρατίας στη χώρα μας αναδύεται έντονα και στο ερώτημα του κατά πόσον οι πολίτες απολαμβάνουν όλες τις ελευθερίες που χαρακτηρίζουν μια δημοκρατία, στο οποίο η απόλυτη πλειονότητα (56,9%) απαντά λίγο έως καθόλου, με ένα σημαντικό τμήμα μάλιστα να απαντά καθόλου (22%). Ελαφρώς πιο σύνθετη είναι η στάση μας έναντι της ΕΕ, εκφράζοντας τόσο στήριξη όσο και κριτική, αντανακλώντας την πάλη ανάμεσα στην ανάγκη για αλληλεγγύη και την απαίτηση για αυτονομία. Σε αυτή τη διαλεκτική διακρίνει κανείς μια έκφραση της διαχρονικής τάσης των Ελλήνων για ισορροπία ανάμεσα στην ατομικότητα και τη συλλογικότητα. Παρ’ όλα αυτά η ευρωπαϊκή ταυτότητα των Ελλήνων φαίνεται να παραμένει ισχυρή, παρά τις δυσκολίες και τις εντάσεις που έχουν προκύψει τα τελευταία χρόνια, με τους πολίτες να αναγνωρίζουν τα οφέλη της συμμετοχής στην ΕΕ, αλλά ταυτόχρονα εκφράζουν ανησυχίες για την κατεύθυνση που έχει πάρει η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση.

Μεταβατική φάση

Αν θέλαμε να συνθέσουμε μια σύνοψη, από το σύνολο όλων των επιμέρους αποτελεσμάτων της έρευνας «Τι πιστεύουν οι Έλληνες» αυτή θα ήταν πως η ελληνική κοινωνία βρίσκεται σε μια μεταβατική φάση, τα αποτελέσματα της οποίας δεν είναι ακόμα δεδομένα. Μετά το πέρας μιας σειράς από έκτακτες κρίσεις, που διασάλευσαν όχι μόνο τις κρατικές αλλά και τις κοινωνικές δομές, και καθώς η ελληνική οικονομία προσπαθεί ακόμα να εξέλθει από τη μεγάλη οικονομική κρίση και να κοιτάξει προς το μέλλον –διότι ακόμη κοιτάζουμε προς το παρελθόν–, οι Έλληνες βρισκόμαστε σε μια διαδικασία αξιολόγησης και αναθεώρησης των παλαιών σταθερών μας και αποκρυστάλλωσης ενός νέου συστήματος αρχών και αξιών. Η διαδικασία αυτή δεν είναι γραμμική και κατά τη διάρκειά της θα προκύπτουν συνεχώς φαινόμενα εσωτερικών και εξωτερικών αντιφάσεων και αναπροσανατολισμού, αλλά το σίγουρο είναι ότι το σημείο στο οποίο θα καταλήξουμε θα καθορίσει στον μέγιστο βαθμό τη μέλλουσα πορεία μας ως έθνος, ως κοινωνία και ως κράτος/οικονομία.

*Η Δρ Φαίη Μακαντάση είναι διευθύντρια ερευνών της διαΝΕΟσις