Η ατμόσφαιρα είναι βαριά στους ευρωπαϊκούς κύκλους τελευταία, όπως και ο καιρός στις Βρυξέλλες τέτοια εποχή. Τα προβλήματα μεγαλώνουν και οι λύσεις γίνονται ολοένα και πιο δύσκολες. Πιθανόν να οδηγήσουν σε μια βαθιά και πολυδιάστατη κρίση, που θα είναι το αποκορύφωμα των αλλεπάλληλων κρίσεων που βιώνει η Ευρώπη (όχι μόνον) εδώ και δεκαπέντε περίπου χρόνια. Το 2024 προμηνύεται μια σημαντική και δύσκολη συνάμα χρονιά.

Ανάμεσα σε δύο πολέμους 

Ο πόλεμος στην Ουκρανία συνεχίζεται χωρίς προοπτικές για ειρήνευση. Το μέτωπο μετακινείται ελάχιστα, η ουκρανική αντεπίθεση έφερε πολύ μικρά αποτελέσματα, το κόστος της βοήθειας στην Ουκρανία μεγαλώνει, γίνεται έτσι όλο και πιο εύθραυστη η ευρωπαϊκή ενότητα, άρα και πιο δύσκολη η αλληλεγγύη προς την Ουκρανία με όπλα, οικονομική βοήθεια, υποδοχή των προσφύγων και κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας. Αλλά το δυτικό μέτωπο φαίνεται ακόμα πιο ευάλωτο στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ιδιαίτερα με το ενδεχόμενο της επιστροφής του Τραμπ στον Λευκό Οίκο.

Και τώρα έχουμε ακόμα έναν πόλεμο στην ευρωπαϊκή γειτονιά μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστινίων (Ισραήλ και Χαμάς, αν προτιμάτε). Περισσότεροι άμαχοι νεκροί εκεί σε μέρες από ό,τι σε μήνες στην Ουκρανία, με ορατό τον κίνδυνο να επεκταθεί ο πόλεμος στην ευρύτερη περιοχή. Με την Ευρώπη διχασμένη και ανήμπορη να επηρεάσει ουσιαστικά τις εξελίξεις, με τον φόβο πρόσθετων προσφυγικών ροών από την ισοπεδωμένη Γάζα, καθώς και την αναζωπύρωση της τρομοκρατίας στις ευρωπαϊκές χώρες. Όσοι Ευρωπαίοι μπορούν να δουν πέρα από τη μύτη τους, αντιλαμβάνονται ότι με τη στάση που τηρούν η Ευρώπη και η Δύση γενικότερα σε αυτόν τον πόλεμο χάνουν συνεχώς αξιοπιστία στον λεγόμενο Παγκόσμιο Νότο, στον μουσουλμανικό κόσμο πολύ περισσότερο.

Διεύρυνση και αμηχανία 

Η περαιτέρω διεύρυνση της ΕΕ, με την προοπτική ένταξης των Δυτικών Βαλκανίων, της Ουκρανίας και της Μολδαβίας, αποτελεί πλέον άμεση προτεραιότητα. Όλοι όμως γνωρίζουν, ή τουλάχιστον θα έπρεπε να γνωρίζουν, ότι ούτε η ΕΕ είναι έτοιμη να δεχτεί νέα μέλη ούτε και τα υποψήφια μέλη θα πληρούν τις στοιχειώδεις προϋποθέσεις για ένταξη τουλάχιστον στο ορατό μέλλον. Μπήκε λοιπόν στο τραπέζι το θέμα των μεταρρυθμίσεων στην ΕΕ, για να μπορεί να λειτουργήσει στοιχειωδώς με 35 ή και περισσότερα μέλη. Υπάρχει όμως η διάθεση; Για τους περισσότερους, μάλλον όχι. Όσο για τις υποψήφιες χώρες, ετοιμαστείτε για νέους Όρμπαν – και πολύ χειρότερους. Μέσα στο 2024, θα έχουμε μάλλον μια σαφέστερη εικόνα για το πού και πώς βαδίζουμε. Το πιο πιθανό σενάριο είναι να παίζει η Ένωση καθυστερήσεις, αφού πρώτα δοθεί το πράσινο φως στις νέες υποψήφιες χώρες.

Το εξαιρετικά πολωμένο πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ, σε συνδυασμό με μια πολύ άνιση κοινωνία, είναι αρκετά πιθανό να βγάλει ξανά πρόεδρο τον Τραμπ. Και αν αυτό συμβεί, ο κόσμος θα είναι πολύ διαφορετικός την επόμενη μέρα – και πολύ χειρότερος. Γιατί ο Τραμπ θα είναι καλύτερα προετοιμασμένος από ό,τι ήταν την πρώτη φορά, άρα και πιο επικίνδυνος. Οι Ευρωπαίοι άρχισαν πια να συζητούν ανοιχτά το ενδεχόμενο, αλλά με εμφανή αμηχανία και αδύναμοι να προετοιμάσουν μια κοινή άμυνα στην προοπτική μιας νέας τετραετίας Τραμπ, που μπορεί να σημάνει το τέλος της αμερικανικής δημοκρατίας, αν όχι και της ατλαντικής συμμαχίας. Το πιθανότερο είναι ότι, αν συμβεί το απευκταίο, οι Ευρωπαίοι θα ακολουθήσουν διαφορετικούς δρόμους: άλλοι θα κολακεύουν τον ηγέτη της υπερδύναμης, άλλοι θα επαμφοτερίζουν, ενώ μερικοί μόνο θα προσπαθούν να φτιάξουν συμμαχίες ικανών και γενναίων για να αντιμετωπίσουν το κακό.

Ευρωκλογές: Προς ενίσχυση της ακροδεξιάς 

Τον Ιούνιο του 2024 θα έχουμε ευρωεκλογές. Τα προγνωστικά μέχρι σήμερα δείχνουν μείωση της δύναμης των κομμάτων που συνιστούν τη μεγάλη φιλοευρωπαϊκή πλειοψηφία στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, δηλαδή της χριστιανοδημοκρατικής κεντροδεξιάς, των Σοσιαλιστών και κεντροαριστερών, των Φιλελεύθερων και των Πράσινων, με αντίστοιχη αύξηση εθνικιστών και ακροδεξιών. Δεν υπάρχει μια ενιαία τάση σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, αλλά μάλλον θεωρείται δεδομένη η ενίσχυση των μπλοκ των εθνικιστών και των ακροδεξιών με λάβαρο το προσφυγικό, εκμεταλλευόμενοι επίσης τη συσσωρευμένη δυσαρέσκεια κοινωνικών στρωμάτων που αισθάνονται ότι οι γρήγορες αλλαγές τούς αφήνουν πίσω, ενώ οι κοινωνικές παροχές δεν είναι πια αυτές που ήταν παλιά. Αν η δεξιά ευρωσκεπτικιστική πλευρά του πολιτικού φάσματος στην Ευρώπη ενισχυθεί πολύ, η ΕΕ θα γίνει ακόμη λιγότερο κυβερνήσιμη. Μετά τις εκλογές, θα επιλεγεί και η νέα ηγεσία των ευρωπαϊκών θεσμών για την επόμενη πενταετία. Ο Θεός, ή όποιος άλλος, ας φωτίσει αυτούς που θα την επιλέξουν.

Προβλέπεται ότι το νέο ευρωπαϊκό σύμφωνο για τη μετανάστευση και το άσυλο θα υπογραφεί τελικά εντός του 2024, αλλά το πρόβλημα θα παραμείνει στην υλοποίηση των συμφωνηθέντων. Και το πολιτικό πρόβλημα που προκύπτει από τις συνεχιζόμενες προσφυγικές/μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη θα παραμείνει και αυτό σε μεγάλο βαθμό άλυτο, όσα ευχολόγια και αν ακούγονται. Θα συνεχίζονται έτσι και οι πολιτικές εντάσεις εντός και μεταξύ των χωρών-μελών. Όσο για το Σένγκεν, θα θυσιάζεται και αυτό στον βωμό του εθνικού ελέγχου … για να μην μπουν κι άλλοι στην (όποια) χώρα.

Τα μεγάλα ερωτήματα 

Το κράτος ξαναγύρισε δυνατό για να προστατεύσει σύνορα, οικονομία, κοινωνία και περιβάλλον σε μια εποχή που οι γεωπολιτικές τεκτονικές πλάκες μετακινούνται βίαια, ο πόλεμος επιστρέφει, η νέα τεχνολογική επανάσταση φέρνει κοσμογονικές αλλαγές και η κλιματική κρίση αποτελεί υπαρξιακή απειλή για την ανθρωπότητα. Για την ΕΕ, τα μεγάλα ερωτήματα συνοψίζονται στο αν θα προχωρήσει ουσιαστικά η ευρωπαϊκή αμυντική συνεργασία, αν η βιομηχανική πολιτική είναι κυρίως εθνική ή ευρωπαϊκή με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την εσωτερική αγορά και τη θέση της ευρωπαϊκής οικονομίας στον διεθνή καταμερισμό εργασίας, αν οι ευρωπαϊκοί θεσμοί συμβάλλουν ουσιαστικά στην κοινωνική συνοχή, και βεβαίως αν προχωρήσει γρήγορα η πράσινη μετάβαση τώρα που οι αναγκαίες αλλαγές συνεπάγονται μεγαλύτερο κόστος για όλους. Και η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα δεν είναι διόλου δεδομένη.

Είναι ακόμα λιγότερο δεδομένη και θετική ως προς το μέλλον της Ευρώπης γιατί υπάρχει κρίση δημοκρατίας, γιατί πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις είναι εξαιρετικά αδύναμες, και τέλος γιατί η γαλλογερμανική συνεργασία, που υπήρξε στο παρελθόν η κινητήριος δύναμη για σημαντικές κοινές αποφάσεις και πρωτοβουλίες, σήμερα υπολειτουργεί. Ο Μακρόν δεν βγαίνει συχνά μπροστά όπως παλιά, γιατί δεν υπάρχουν πολλοί να τον ακολουθήσουν στις άλλες χώρες, αλλά και γιατί είναι αρκετά αποδυναμωμένος μέσα στη δική του χώρα. Όσο για τον Σολτς, αγωνίζεται να κρατήσει ενωμένη την κυβέρνηση ενός αρκετά παράταιρου συνασπισμού και με το βλέμμα στραμμένο εντός της χώρας. Δεν είναι η Ευρώπη στα καλύτερά της.

*Ο Λουκάς Τσούκαλης είναι πρόεδρος του ΔΣ του ΕΛΙΑΜΕΠ, καθηγητής στη Sciences Po στο Παρίσι και ομότιμος καθηγητής στο ΕΚΠΑ. Το βιβλίο του Η Ενηλικίωση της Ευρώπης κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.