Η δημοκρατία δεν προοριζόταν ποτέ να έχει τους πολίτες σε θέση θεατών, να επιλέγουν μεταξύ ανταγωνιστικών πολιτικών σχημάτων κάθε λίγα χρόνια. Στην καρδιά της, η δημοκρατία έχει την άμεση συμμετοχή των πολιτών για την οικοδόμηση ισχυρών κοινωνιών, με στόχο την ανθρώπινη ευημερία και την επίλυση των προβλημάτων με συλλογικότητα και αίσθημα ευθύνης.

Ωστόσο, σε ολόκληρο τον κόσμο, γινόμαστε μάρτυρες δημοκρατικών συστημάτων με ολιγαρχικές τάσεις, όλο και περισσότερο αποσυνδεδεμένων από αυτόν τον θεμελιώδη σκοπό, παγιδευμένων σε κύκλους διαχείρισης κρίσεων και εκλογικών ελιγμών, που εξυπηρετούν την πολιτική επιβίωση προσώπων και κομμάτων και όχι την κοινωνική ευημερία. Το τοπίο συμπληρώνεται με την άνοδο των άκρων και την εμφάνιση ανελεύθερων δημοκρατιών.

Η πολιτική κατάσταση στη Γαλλία τους τελευταίους δώδεκα και πλέον μήνες, ιδίως με τις πρόσφατες εξελίξεις, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα κρίσης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Η αποσύνδεση των πολιτικών από την κοινωνική πραγματικότητα και τις προτεραιότητες, αλλά και η απόσταση των πολιτών από την εξουσία και η άγνοια του εφικτού οδηγούν σε καταστάσεις κοινωνικής δυσφορίας.

Βλέπουμε την εμφάνιση αφύσικων, εύθραυστων ή άτυπων και πρόσκαιρων πολιτικών συμμαχιών, αποτέλεσμα κομματικών ελιγμών, αντί κοινών πολιτικών αρχών διακυβέρνησης. Αυτό που διαδραματίζεται σήμερα στη Γαλλία έχει άρωμα ελληνικό, αυτό της οικονομικής κρίσης.

Μπροστά στις πολύπλοκες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι κοινωνίες μας – όπως οι ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις και οι επιπτώσεις τους σχετικά με το που βρίσκεται η εξουσία, στην εργασία και την κατανομή του πλούτου, στο περιβάλλον, στην ασφάλεια τις κοινωνικές δομές και θεσμούς – η παραδοσιακή κομματική πολιτική συχνά αποδεικνύεται ανεπαρκής.

Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία είναι υπεύθυνη για την επαγγελματοποίηση της πολιτικής και της απογοήτευσης των πολιτών, που σε μεγάλο ποσοστό απομακρύνονται από τις δημοκρατικές διαδικασίες. Η μεταρρύθμιση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, με την ενίσχυση της συμμετοχής των πολιτών σε κρίσιμα ζητήματα προτού αυτά μετατραπούν σε κρίσεις, είναι αναγκαία.

Πώς μπορεί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία να μην καθιστά παιδί τον ψηφοφόρο, να μην γίνονται οι δημοκρατικές διαδικασίες μέθοδοι διαχείρισης συγκρούσεων μεταξύ ανταγωνιστικών κομματικών συμφερόντων και να εξελιχθεί σε ολοκληρωμένη δημοκρατία, επιτρέποντας την καλλιέργεια λύσεων μέσα από τη συλλογική σοφία και την αλληλεγγύη;

Για να επιτευχθεί αυτό δεν απαιτούνται ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις και ανατροπές, αλλά η δημιουργία του θεσμού της «Συνέλευσης Πολιτών» και η ενίσχυση όλων των συλλογικών οργάνων της κοινωνίας. Εμπνευσμένη από τη Βουλή της αρχαίας Αθήνας, την «δημιουργική πηγή της ιστορίας», όπως ανάφερε ο Κορνήλιος Καστοριάδης, θα πρόσφερε ακριβώς αυτή τη δυνατότητα – ένα βήμα προς την ουσιαστική δημοκρατία που θέλει τον πολίτη συμμέτοχο και με εξουσία.

Ένα παράδειγμα είναι η «Συνέλευση Πολιτών για το Κλίμα» στη Γαλλία, που παρείχε μια συναρπαστική απόδειξη του δυναμικού των Συνελεύσεων Πολιτών. Πολίτες, εκπροσωπώντας την ποικιλομορφία της γαλλικής κοινωνίας, πέρασαν μήνες συζητώντας για ένα από τα πιο διχαστικά ζητήματα της εποχής μας, αυτό της κλιματικής αλλαγής. Πολλοί συμμετέχοντες περιέγραψαν την εμπειρία τους ως μετασχηματιστική, αναφέροντας όχι μόνο πως άλλαξαν απόψεις σχετικά με την πολιτική για το κλίμα, αλλά ότι ανανέωσαν την πίστη τους στην ίδια τη δημοκρατία. Το πιο σημαντικό, διαμόρφωσαν έναν διαφορετικό τρόπο άσκησης πολιτικής – έναν τρόπο που βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό, την προσεκτική ακρόαση και την κοινή δέσμευση για το κοινό καλό.

Η εμπειρία αυτή μπορεί να εξελιχθεί σε μια θεσμική καινοτομία της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας βασισμένη σε μια «Συνέλευση Πολιτών», η οποία θα έχει το δικαίωμα να προτείνει νομοθετικά προσχέδια και να συγκαθορίζει τη θεματολογία του Κοινοβουλίου. Το Κοινοβούλιο με τη σειρά του, σε έναν σαφώς αναβαθμισμένο ρόλο, θα εμπλουτίζει τις προτάσεις αυτές, οι οποίες τελικά θα υποβάλλονται σε δημοψήφισμα ταυτόχρονα με άλλες εκλογές.

Με αυτό τον τρόπο θα δημιουργείται μια παράλληλη δημοκρατική πορεία για την παραγωγή πολιτικής, που παρακάμπτει το αδιέξοδο και το παιχνίδι που χαρακτηρίζει όλο και περισσότερο την κοινοβουλευτική πολιτική, ενώ ταυτόχρονα ενισχύει το ρόλο των αντιπροσώπων και του Κοινοβουλίου.

Υπάρχουν σημαντικά θέματα – όπως για παράδειγμα η οργάνωση της υγείας και της παιδείας, το δημογραφικό, το περιβάλλον, η αντιμετώπιση των ανισοτήτων, το αναπτυξιακό μοντέλο της χώρας, αλλά και η διαφύλαξη της ίδιας της δημοκρατίας -, που απαιτούν συναινέσεις και εθνική συμφωνία. Οι πολιτικές που αναπτύσσονται μέσω διαλόγου, χωρίς αποκλεισμούς, θα συνδύαζαν καλύτερα την αποτελεσματικότητα με την ισότητα και τη δικαιοσύνη.

Ένα τέτοιο σύστημα θα άλλαζε θεμελιωδώς τη σχέση μεταξύ πολιτών και των κομμάτων εξουσίας. Αντί να τους ζητείται απλώς να επιλέξουν μεταξύ προκαθορισμένων πολιτικών επιλογών, οι πολίτες θα συμμετέχουν στη διαμόρφωση λύσεων. Αυτό θα δημιουργούσε χώρο για το είδος της διαφοροποιημένης, τεκμηριωμένης χάραξης πολιτικής που απαιτούν τα σύνθετα προβλήματα – πολιτικές σχεδιασμένες όχι για να κερδίσουν τις εκλογές, αλλά για να βελτιώσουν τη ζωή.

Όταν οι άνθρωποι συμμετέχουν σε πραγματική συζήτηση σχετικά με τις κοινές προκλήσεις, αναπτύσσουν την ικανότητα να κατανοούν το κοινό συμφέρον και να νοιάζονται για τις εμπειρίες των συμπολιτών τους. Απλοί άνθρωποι, στους οποίους παρέχεται τόσο το κατάλληλο πλαίσιο όσο και ο χρόνος για διαβούλευση, διαθέτουν την απαραίτητη σοφία για την αυτονομία και την αυτοδιοίκηση.  Ίσως το πιο σημαντικό: οι Συνελεύσεις Πολιτών καλλιεργούν τους κοινωνικούς δεσμούς, που απαιτούν οι υγιείς δημοκρατίες. Με αυτό τον τρόπο μειώνονται οι κοινωνικές εντάσεις, καλλιεργείται το πνεύμα συνεργασίας και αποφεύγονται γεγονότα, τα οποία υποδαυλίζουν τον διχασμό και υποθάλπουν τα άκρα. Ο θεσμός της Συνέλευσης Πολιτών είναι η πραγμάτωση της δημοκρατίας. Αυτό δεν είναι αφελής λαϊκισμός, αλλά εξελιγμένη κατανόηση του πώς η συλλογική νοημοσύνη αναδύεται μέσω περιεκτικού, δομημένου διαλόγου, μέσα σε θεσμούς συμμετοχής των πολιτών που μπορούν να λειτουργήσουν συμπληρωματικά προς τους παραδοσιακούς αντιπροσωπευτικούς θεσμούς. Ανάλογα συμπεράσματα διακρίνουμε στις αναλύσεις στοχαστών, όπως ο Jürgen Habermas, ή ο James Fishkin και άλλοι.

Ο μετασχηματισμός της δημοκρατικής πρακτικής δεν θα συμβεί εν μία νυκτί, ούτε θα είναι χωρίς προκλήσεις. Τα εδραιωμένα συμφέροντα επωφελούνται από τη δυσλειτουργία του σημερινού συστήματος και η αλλαγή των θεσμικών ρυθμίσεων απαιτεί διαρκή πολιτική βούληση. Αλλά ο επείγων χαρακτήρας των συλλογικών μας προκλήσεων απαιτεί τολμηρό πειραματισμό με νέες μορφές δημοκρατικής συμμετοχής.

Το ερώτημα είναι αν υπάρχουν τα κόμματα και οι πολιτικοί με το θάρρος να κινηθούν πέρα από τα γνωστά πρότυπα της κομματικής πολιτικής προς μια πιο συμμετοχική, παραγωγική μορφή διακυβέρνησης – μια μορφή διακυβέρνησης που αντιμετωπίζει τις δημοκρατικές διαδικασίες όχι ως μέθοδο διαχείρισης αντίπαλων κομματικών οργανώσεων, αλλά ως πρακτική οικοδόμησης μιας κοινωνίας αλληλεγγύης και δικαιοσύνης, που μόνο η Πολιτική μπορεί να δημιουργήσει.

*Ο κ. Ξενοφών Κροκίδης είναι Δρ. Φυσικής, Ιδρυτής και Δ/νων σύμβουλος της εταιρείας SCIENOMICS.