Ιδού τι μας μαθαίνουν οι αριθμοί για την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα, πέρα από τα προφανή, ότι δηλαδή η Νέα Δημοκρατία προηγείται στις δημοσκοπήσεις με μεγάλη διαφορά από το δεύτερο κόμμα, που πλέον είναι η Πλεύση Ελευθερίας. Αλλά ακόμα και αυτή η πρώτη εικόνα αποτυπώνει τον διαχωρισμό ανάμεσα σε αυτούς που στηρίζουν το σύστημα και σε όσους έχουν μετακινηθεί στην αμφισβήτησή του, οι οποίοι, σύμφωνα με τις μετρήσεις της κοινής γνώμης, είναι περίπου χωρισμένοι στη μέση (50:50). Έχει, όμως, σημασία, ποιοι βρίσκονται στη μια πλευρά και ποιοι στην άλλη.  

Ποιοι ψηφίζουν «σύστημα» και ποιοι «αντι-σύστημα»

Το λεγόμενο σύστημα, που απαρτίζεται κυρίως από ψηφοφόρους των κομμάτων που κυβέρνησαν, είναι μια γερασμένη οντότητα. Η ΝΔ, σε αυτούς που την ψηφίζουν, συγκεντρώνει πάνω από το 50% του ποσοστού της στις ηλικίες από 60 ετών και άνω. Το ΠΑΣΟΚ στις ίδιες ηλικίες καταγράφει περίπου το 15% της δύναμής του, και ο ΣΥΡΙΖΑ έχει χάσει τη νεανική ορμή της αντιμνημονιακής περιόδου, αλλά και την επιρροή του στην ηλικιακή ομάδα 35-64 ετών. Όμως και ορισμένα «αντισυστημικά» κόμματα, όπως η Ελληνική Λύση και η Νίκη, δεν παρουσιάζουν καλύτερη εικόνα στο προφίλ του εκλογικού τους σώματος.  

Στην άλλη πλευρά βρίσκεται, σε κεντρική θέση αυτή τη στιγμή, η Πλεύση Ελευθερίας, η οποία έλκει το μεγαλύτερο ποσοστό των υποστηρικτών της, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, από την ηλικιακή ομάδα 17-34, ενώ στις μεγαλύτερες ηλικίες δεν ξεπερνά το 5%. Η τραγωδία των Τεμπών και οι χειρισμοί που ακολούθησαν από την πλευρά της κυβέρνησης ασφαλώς έπαιξαν ρόλο σε αυτή την κοινωνική διαστρωμάτωση. Το, επίσης, ενδιαφέρον στοιχείο για το κόμμα της Ζωής Κωνσταντοπούλου είναι ότι έχει διείσδυση σε διαφορετικά εκλογικά σώματα από την Κεντροαριστερά (37%) ως την Κεντροδεξιά (5,6%) και τη Δεξιά (3,3%) (Metron Analysis). Τα τελευταία χρόνια νεανικό κοινό προσέλκυσαν επίσης τα κόμματα ΜεΡΑ 25 και Σπαρτιάτες, με εντελώς διαφορετική σύνθεση. Το πρώτο προτίμησαν άτομα ανώτατης εκπαίδευσης και το δεύτερο κυρίως άνεργοι άνδρες. 

Είναι η νεανική ψήφος κρίσιμη; 

Η νεανική ψήφος δεν συμπίπτει πάντα με τα εκλογικά αποτελέσματα των βουλευτικών εκλογών. «Σταθερά από το 1993 μέχρι το 2007 το κόμμα που επικρατούσε στη φοιτητική νεολαία ήταν τελικά εκείνο που έχανε τις εκλογές. Αυτό υποδεικνύει ότι η νεανική ψήφος δεν συμπίπτει πάντα με τους συνολικούς συσχετισμούς, ούτε είναι από μόνη της ικανή να οδηγήσει σε ευρύτερες πολιτικές μεταβολές, όταν εγγράφεται απλά ως εξαίρεση ή ως μεμονωμένη αντίδραση και δεν συνοδεύεται από ένα γενικότερο εκλογικό ρεύμα που να διαπερνά και άλλες (τις ενδιάμεσες συνήθως) ηλικιακές κατηγορίες», επισημαίνει ο πολιτικός επιστήμονας Παναγιώτης Κουστένης, στη ανάλυση της νεανικής ψήφου που έκανε για το ETERON.

Στις έρευνες κοινής γνώμης, σημειώνει ο ίδιος, η συμπεριφορά και οι στάσεις της νεολαίας, με την πιο «στενή» της έννοια, αξιολογούνται καταρχήν από τα δεδομένα για την ηλικιακή ομάδα των 17-24 ετών (δηλαδή στο όριο της εισόδου στην αγορά εργασίας). Πολύ συχνά ωστόσο η προσέγγιση αυτή διευρύνεται στο σύνολο της γενικότερης κατηγορίας των 17-34 ετών, γεγονός που άλλωστε αυξάνει και την αριθμητική σημασία της επί του συνολικού μεγέθους του ενήλικου πληθυσμού και συνακόλουθα του εκλογικού σώματος.

Βέβαια, τα τελευταία χρόνια η δεύτερη (διευρυμένη) προσέγγιση αποδεικνύεται όλο και πιο λειτουργική, ειδικά για το ελληνικό παράδειγμα, καθώς καλύπτει ένα συνολικότερο φάσμα ηλικιών που έχουν βιώσει τις συνέπειες της υπερδεκαετούς οικονομικής κρίσης που προηγήθηκε, ενώ οι επιμέρους εκλογικές διαφοροποιήσεις (άνω και κάτω των 25 ετών), τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την επιρροή των βασικών κομμάτων, γίνονται συστηματικά σχεδόν όλο και μικρότερες σε σύγκριση με τις αντίστοιχες καταγραφές πριν το 2009.

Από το 2004 στη μνημονιακή περίοδο 

Στις εκλογές του 2004 εντοπίζονται οι πρώτες ενδείξεις για το πού θα κατευθυνόταν ηλικιακά η ψήφος τα επόμενα χρόνια και πώς θα μεταβαλλόταν η φυσιογνωμία των κομμάτων. Σε εκείνη την αναμέτρηση, η ΝΔ ενίσχυσε το ποσοστό της κατά 5% (από 47% σε 52%,) στις ηλικίες 55 ετών και άνω, και έμεινε στάσιμη στη νεολαία (43%). «Εμφάνισε δηλαδή χάσμα περίπου 10 ποσοστιαίων μονάδων, με ηλικιακή τομή τα 55 έτη, το οποίο έμελλε να διατηρηθεί στην ίδια σχεδόν ένταση μέχρι το 2009», παρατηρεί ο Κουστένης. Το ΠΑΣΟΚ διατήρησε συγκριτικά περισσότερο νεανικό προφίλ, αλλά το 2009 ο κύριος παράγοντας της τελευταίας εκλογικής νίκης του ήταν η αύξηση του ποσοστού τους στους ψηφοφόρους 55 ετών και άνω. 

Εκείνη την περίοδο άρχισαν να αυξάνονται αξιοσημείωτα τα ποσοστά της νεανικής ψήφου, 18-24 ετών, στο ΚΚΕ και τον Συνασπισμό, τους Οικολόγους Πράσινους, ενώ οι ηλικίες 25-34 στράφηκαν προς τον ΛΑΟΣ του Γιώργου Καρατζαφέρη. 

Θα μπορούσε κάποιος να μιλήσει για προσεισμική δραστηριότητα, η οποία ξέσπασε στον διπλό εκλογικό σεισμό του Μαῒου – Ιουνίου 2012, ο δικομματισμός κατακρημνίστηκε στις ηλικίες 18 -54 ετών (20% – 25%), και η ηλιακή ψήφος μετατράπηκε σε σημαντικό παράγοντα έκβασης των εκλογών. Η ετυμηγορία ήταν ότι το «παλαιό σύστημα» έπρεπε να τιμωρηθεί παραδειγματικά. Αν και τον Ιούνιο η ΝΔ κατάφερε να ξανακερδίσει ένα μικρό κομμάτι αυτού του ακροατηρίου. Τότε ο ΣΥΡΙΖΑ κατοχύρωσε την εικόνα του ως νεανικού κόμματος, μολονότι στην πραγματικότητα η κύρια δύναμή του εντοπιζόταν στις ηλικίες 35 -54 ετών. Μάλιστα στις εκλογές του 2015 οι ψηφοφόροι του άνω των 65 ετών ήταν πολύ περισσότεροι από τους νέους. 

Ωστόσο, το γεγονός ότι στις ηλικίες κάτω των 34 ετών έφτασε τον Ιούνιο του 2012 στο 30%, κυριάρχησε στην προσλαμβάνουσα εικόνα του κόμματος τα επόμενα χρόνια. Στην ίδια ηλιακή ομάδα κατέγραφαν τα μεγαλύτερα ποσοστά τους και η Χρυσή Αυγή, οι Ανεξάρτητοι Έλληνες, οι Οικολόγοι Πράσινοι, η Ένωση Κεντρώων και η ΛΑΕ. Το ΠΑΣΟΚ εμφανιζόταν ως το πιο γερασμένο κόμμα, με το ποσοστό του στους 55 και άνω να είναι υπερδιπλάσιο σε σχέση με αυτό στους 34 και κάτω.   

Οι εκλογές του 2019 και του 2023

Στις εκλογές του 2019, ο ΣΥΡΙΖΑ διατήρησε το προβάδισμά του στους νέους, με ποσοστό 37%, αλλά η ΝΔ τον πλησίασε καταγράφοντας ένα 30% σε αυτές τις ηλικιακές ομάδες. Η κύρια μεταβολή εκείνης της αναμέτρησης ήταν η μεγάλη ενίσχυση της ΝΔ στα μεσαία, παραγωγικά, στρώματα ηλικίας περί τα 35-45 έτη. Στις εκλογές του 2023, βουλευτικές και ευρωεκλογές, ο ΣΥΡΙΖΑ μείωσε οριζόντια τις δυνάμεις του σε όλες τις ηλιακές ομάδες, στους ψηφοφόρους 17-34 ετών έχασε 17 μονάδες, τη μισή δηλαδή εκλογική του δύναμη. Αυτή η απώλεια άνοιξε τον δρόμο για άλλες δυνάμεις διαμαρτυρίας, όπως η Πλεύση Ελευθερίας, που καρπώνεται τώρα κατά κύριο λόγο την οργή για τα Τέμπη. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Pulse η Πλεύση Ελευθερίας αντλεί σημαντική υποστήριξη από νέους ηλικίας 17-24 ετών, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο.   

«Η ηλικιακή κατανομή της εκλογικής επιρροής της Νέας Δημοκρατίας ουσιαστικά δεν μεταβλήθηκε σε σχέση με το 2019, αναπαράγοντας ουσιαστικά την ίδια κλιμάκωση: περίπου 30% στις νεότερες ηλικίες (17-34 ετών), 35%-45% στις ενδιάμεσες (35-64 ετών) και 50% ή υψηλότερα στους μεγαλύτερους ψηφοφόρους (άνω των 65 ετών). Δεδομένα που δεν επαληθεύουν τη συχνά επικρατούσα αίσθηση για ενίσχυση της επιρροής της στη νεολαία, η οποία όμως δημιουργείται λόγω της υπεροχής που απέκτησε, ως αποτέλεσμα της πλήρους κατάρρευσης των ποσοστών του ΣΥΡΙΖΑ», σημειώνει στην ανάλυσή του ο Κουστένης. 

Η γενιά της οικονομικής κρίσης, η οποία πολιτικοποιήθηκε μέσα από τα γεγονότα που ακολούθησαν τη δολοφονία Γρηγορόπουλου, είναι η λιγότερο ευνοϊκά διακείμενη στη ΝΔ.  

Ο ίδιος παρατηρεί, επίσης, ότι η σχετική εξισορρόπηση της ηλικιακής διαφοροποίησης της ψήφου του ΠΑΣΟΚ στις τελευταίες εκλογές (συνολικά 10%-11% στους εκλογείς κάτω των 55 ετών, έναντι 13%-14% στους 55+), απαλείφει ουσιαστικά την εικόνα της γερασμένης εκλογικής βάσης που το χαρακτήριζε όλη την προηγούμενη δεκαετία. 

Ακόμα, με βάση το exit poll του Ιουνίου 2023, η ψήφος των ετών 17-35 κινήθηκε προς τα αριστερά, ήταν πιο αποϊδεολογικοποιημένη υποκρύπτοντας, παρά τα φαινόμενα, και ακροδεξιές αντιλήψεις, αφήνοντας περιθώρια για μη αναμενόμενες επιλογές πάνω από την κάλπη. Επιπλέον, ήταν μια ψήφος κυρίως συγκυριακή, της τελευταίας στιγμής, χωρίς καμία εγγύτητα στο κόμμα που επέλεξε, και είναι αυτή με το μεγαλύτερο ποσοστό αποχής.  

Τα παραπάνω δείχνουν ότι η ψήφος διαμαρτυρίας, ειδικά των νέων, εγκαταλείποντας τον ΣΥΡΙΖΑ κατευθύνεται κυρίως σε μικρότερα κόμματα. Η δημογραφική γήρανση μειώνει συνεχώς τη σημασία της νεανικής ψήφου στο συνολικό εκλογικό αποτέλεσμα, ωστόσο είναι η πιο ευμετάβλητη και η πιο απρόβλεπτη σε σύγκριση με όλες τις άλλες ηλιακές ομάδες. Γενικά, οι μεγαλύτεροι ψηφίζουν με κριτήριο τη σταθερότητα, η μεσαία γενιά επηρεάζεται περισσότερο από το κόστος ζωής, τη φορολογία, την καθημερινή επιβίωση, και οι νεότεροι φαίνεται ότι αναζητούν λύσεις πέραν των παραδοσιακών κομμάτων.   

Η άνοδος του αντι-συστημισμού 

Η ενίσχυση του αντισυστημισμού συνδέεται με την κοινωνική δυσαρέσκεια και την αίσθηση αδικίας που επικρατεί σε τμήματα της κοινωνίας. Η τραγωδία των Τεμπών, για παράδειγμα, φαίνεται να έχει ενισχύσει την αντισυστημική τάση, με το 64,8% να πιστεύει ότι το συγκεκριμένο γεγονός αύξησε τη δυσαρέσκεια απέναντι στο πολιτικό σύστημα. Τα Τέμπη αποτελούν σημείο καμπής για τη διαμόρφωση του σημερινού σκηνικού. Αφενός λειτούργησαν στο συλλογικό υποσυνείδητο ως μια συμβολική κατάρρευση του κράτους, το οποίο δεν κατάφερε να εγγυηθεί την ασφάλεια σε έναν κρίσιμο τομέα, όπως αυτός των μεταφορών. Προκάλεσε σοκ στους μεγαλύτερους, οι οποίοι έβλεπαν τα δικά τους παιδιά μέσα στο τρένο, και στους νεότερους, καθώς τα θύματα ήταν συνομήλικοί τους και θεώρησαν ότι γενικά η ζωή τους αντιμετωπίζεται σαν αναλώσιμο προϊόν, εξού και τα συνθήματα «έφταιξε η κακή η (χ)ώρα» και «δεν ήταν δυστύχημα – ήταν έγκλημα». Εκτίναξε την ούτως ή άλλως χαμηλή εμπιστοσύνη στους θεσμούς. 

Οι έρευνες της κοινής γνώμης μετά το δυστύχημα έδειξαν ότι σημειώθηκε ραγδαία πτώση εμπιστοσύνης προς το κράτος, τον ΟΣΕ, τους πολιτικούς και τα ΜΜΕ, αύξηση της δυνητικής ψήφου διαμαρτυρίας, η οποία δεν επιβεβαιώθηκε στις εκλογές που ακολούθησαν, αλλά εκφράστηκε στις πρόσφατες μαζικές διαδηλώσεις και στο αποτύπωμα των δημοσκοπήσεων. Αυτά δείχνουν ότι γεγονότα, όπως η τραγωδία στα Τέμπη, δεν μπορούν να αντιμετωπίζονται ως μεμονωμένα συμβάντα, επειδή αποκαλύπτουν βαθύτερες και προϋπάρχουσες κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες, και γι’ αυτό συμβάλλουν στην ενίσχυση του αντισυστημισμού. Σε νεότερες έρευνες φαίνεται ότι όλοι οι βασικοί θεσμοί αντιμετωπίζουν έλλειμμα εμπιστοσύνης από την πλευρά των πολιτών. Η εμπιστοσύνη στους θεσμούς κινείται σε πολύ χαμηλά ποσοστά και έχει απλωθεί από τους καθαρά πολιτικούς θεσμούς μέχρι τη δικαιοσύνη και τις ανεξάρτητες αρχές.  

Ο κόσμος των ιδεών και ο κόσμος των κομμάτων

Ο αντισυστημισμός δεν είναι ιδεολογικά μονοσήμαντος. Εμφανίζεται τόσο στην Αριστερά, με αναφορές στην κοινωνική δικαιοσύνη, την κρατική αποτυχία και την αντίσταση στις αγορές, όσο και στη Δεξιά, όπου κυριαρχούν συναισθήματα εθνικής ταπείνωσης, απειλής της ταυτότητας και απόρριψης των ελίτ. Η απονομιμοποίηση των θεσμών, η ιδεολογική ρευστότητα και η κομματική αποσταθεροποίηση, δημιουργούν μια κατάσταση πολιτικής ρευστότητας και ενισχύουν τα αισθήματα οργής, κυνισμού και δυσπιστίας, ειδικά στους πολίτες που αισθάνονται ότι δεν τους εκπροσωπεί κανένα κόμμα πραγματικά. Δεν ευθύνονται γι’ αυτό μόνο οι κοινωνικές ανισότητες και η αίσθηση εγκατάλειψης από «το σύστημα», αλλά και η αποτυχία του κράτους σε θέματα δικαιοσύνης και λογοδοσίας. Και έτσι το ακραίο γίνεται κανονικό και επιθυμητό, και στον δημόσιο διάλογο με μεγάλη ευκολία γίνονται ανεκτές πιο αυταρχικές ή τιμωρητικές αντιλήψεις. Δεν είναι τυχαίο ότι στην Ελλάδα επιβιώνει και αναπαράγεται το τρομοκρατικό φαινόμενο. Πώς επηρεάζουν τα παραπάνω στη συνολικότερη πολιτική κατάσταση; Διαβρώνοντας λίγο λίγο, αλλά σταθερά, τη δημοκρατία. Αρκεί η απάντηση των πολιτών στην ερώτηση αν σε ορισμένες περιπτώσεις ίσως είναι προτιμότερη η δικτατορία. Θετικά απάντησε το 47,9% της Ελληνικής Λύσης, το 45,6% της Φωνής Λογικής και το 25,3% των ψηφοφόρων της Νίκης. Την ίδια άποψη είχε επίσης το 12,3% των ψηφοφόρων της ΝΔ, αλλά και το 11,7% των δυνάμει εκλογέων της Πλεύσης Ελευθερίας. Τα στοιχεία προέρχονται από την έρευνα του Γεράσιμου Μοσχονά με συνεργασία με την aboutpeople, η οποία μεταξύ άλλων μέτρησε πώς αυτοτοποθετούνται οι πολίτες στο δίπολο «συστημικός» – «αντισυστημικός». Το 13,4% δηλώνει ότι αισθάνεται μάλλον «συστημικό», ενώ ένα μεγαλύτερο ποσοστό, 18,6%, αισθάνεται μάλλον «αντισυστημικό». Παράλληλα, το 24,5% δηλώνει πως δεν αισθάνεται ούτε το ένα ούτε το άλλο, ενώ το 36% απορρίπτει πλήρως τη διάκριση, δηλώνοντας ότι δεν εκφράζεται από το δίπολο. Συμπέρασμα, η δημόσια συζήτηση για το θέμα συστημισμός – αντισυστημισμός δεν ανταποκρίνεται στον τρόπο που η πλειοψηφία των εκλογέων κατανοεί την πολιτική σύγκρουση και τον κομματικό ανταγωνισμό.

Η εικόνα συνόλου, σύμφωνα με τους αναλυτές, δείχνει ότι το ιδεολογικό κέντρο βάρους της ελληνικής κοινωνίας τοποθετείται στην ευρύτερη Κεντροαριστερά/Αριστερά (αθροιστικά: 45,8% έναντι 36,1 % για την Κεντροδεξιά/Δεξιά) παρά το ότι, με κριτήριο τις βουλευτικές εκλογές του 2023, η εκλογική επιρροή της Κεντροδεξιάς/Δεξιάς είναι –για πρώτη φορά μετά το 1981– σαφώς ισχυρότερη από εκείνη της Κεντροαριστεράς/Αριστεράς. «Η εικόνα αυτή είναι πλήρως συμβατή με αντίστοιχη μέτρηση της ΔιαΝΕΟσις/Metron Analysis και δείχνει τη “μακρο-σταθερότητα” της κοινής γνώμης και τη σχετική αυτονομία του “κόσμου των ιδεών” των πολιτών από τη στενά πολιτική-κομματική σφαίρα και τις μεγάλες διακυμάνσεις της. Είναι άξιο σημείωσης ότι όροι με περισσότερο “αντισυστημικό” περιεχόμενο ή “αντισυστημικές” συνδηλώσεις, ή ακόμη “έντονη διεκδικητική χροιά”, όπως ο “εθνικισμός” και ο “κομμουνισμός”, βρίσκονται σχετικά χαμηλά στις “ταυτοτικές” επιλογές της κοινής γνώμης», καταλήγουν.