Η δημοφιλία νεολογισμών όπως η «πολυ-κρίση», η «μεγα-κρίση» ή ακόμη η «μονιμο-κρίση» δείχνει πως περιγράφουμε, προσεγγίζουμε, προσπαθούμε να κατανοήσουμε τους καιρούς μας, ξανά και ξανά, μέσα από τη φορτισμένη έννοια της κρίσης.

Ο όλο και πιο ακραίος αντίκτυπος της κλιματικής αλλαγής, η υπονόμευση του μοντέλου της παγκοσμιοποίησης που διαμορφώθηκε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, η επιστροφή της λογικής των όπλων στην καρδιά της Ευρώπης, η διάβρωση των θεσμών της φιλελεύθερης δημοκρατίας, αλλά και η απειλή ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα καταστήσει περιττή την ανθρώπινη εργασία, μπορούν εύκολα να εξηγήσουν το γιατί.

Πόσο επαρκής, όμως, είναι μια τέτοια περιγραφή; Πόσο χρήσιμη είναι η αποτύπωση της τρέχουσας «στιγμής» μόνο υπό το πρίσμα της κρίσης; Ως Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών, αποφασίσαμε εφέτος συνειδητά να δώσουμε έμφαση σε έναν άλλο, πιο παραγωγικό κατά τη γνώμη μας, όρο: τη μετάβαση.

 Ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον

Σε αντίθεση με τη στατικότητα και την αίσθηση του αδιεξόδου, στις οποίες παραπέμπει η κρίση, η έννοια της μετάβασης υπογραμμίζει την κίνηση, την πορεία από ένα σημείο μιας διαδρομής σε ένα άλλο. Υπ’ αυτή την έννοια, μας επιτρέπει να δούμε την όποια κρίση ως σύμπτωμα βαθύτερων μετασχηματισμών, και όχι ως αιτία· να την εντάξουμε σε ένα ευρύτερο πλαίσιο και έτσι να την κατανοήσουμε καλύτερα· κυρίως, όμως, να αντιληφθούμε την κομβική σημασία των σημερινών μας αποφάσεων.

Μπορεί να πει κανείς ότι βρισκόμαστε σε μια ιστορική φάση, αντίστοιχη με αυτό που στον Μεσαίωνα αποκαλούσαν «μεσοβασιλεία», το χρονικό δηλαδή διάστημα ανάμεσα στον θάνατο του ηγεμόνα και την ανάληψη της διακυβέρνησης από τον διάδοχό του. Το παλιό έχει υποχωρήσει, χωρίς όμως ακόμη το νέο να έχει διαμορφώσει μια καινούργια κανονικότητα. Βρισκόμαστε, για να το πούμε απλά, σε ένα μεταίχμιο, ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, σε μια φάση διάπλασης.

Όπως ακριβώς οι επιλογές που γίνονται τα πρώτα χρόνια ενός παιδιού διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό τη μετέπειτα πορεία του, έτσι και αυτές που κάνουμε εμείς σήμερα –και κυρίως αυτές που θα κάνουμε την αμέσως επόμενη περίοδο– θα καθορίσουν το περίγραμμα της νέας κατάστασης του συλλογικού μας μέλλοντος. Η αλλαγή των γραμμών πλεύσης που χαράσσουμε σήμερα θα είναι πολύ πιο δύσκολη σε μια δεκαετία, όταν πια η νέα κανονικότητα θα έχει ιζηματοποιηθεί και θα έχει αποκτήσει τη δική της δυναμική.

Εμπιστοσύνη στον άνθρωπο

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι κάθε μετάβαση, ακόμη και η πιο συνειδητοποιημένη, προκαλεί πόνο, ανασφάλεια και δυσχέρειες, καθώς η προσαρμογή σε νέες συνθήκες είναι συχνά απότομη. Οι δύσκολες περίοδοι, όμως, διεγείρουν επίσης την καινοτομία και την εφευρετικότητα. Και εδώ, η μετατόπιση της έμφασης από την κρίση στη μετάβαση μπορεί να αποδειχθεί γόνιμη. Σε αντίθεση με την πρώτη, ο ενεργητικός χαρακτήρας της μετάβασης φωτίζει περισσότερο το στοιχείο της ανθρώπινης ανθεκτικότητας, της δυνατότητας υπέρβασης και επανεπινόησης του εαυτού.

Αν ρίξουμε μια προσεκτική ματιά γύρω μας, θα δούμε ότι μια τέτοια διεργασία ήδη λαμβάνει χώρα. Οι δημοκρατίες μας απαντούν δημιουργικά στις νέες προκλήσεις και ανταποκρίνονται με τόλμη σε νέα αιτήματα συμπερίληψης· οι εργασιακοί χώροι εκσυγχρονίζονται, ενώ όλο και περισσότερες επιχειρήσεις αναλαμβάνουν το μέρος της κοινωνικής ευθύνης που τους αναλογεί· η συνειδητοποίηση των κινδύνων της κλιματικής αλλαγής και της ανάγκης ρύθμισης της τεχνολογίας αυξάνεται, ενώ ο κόσμος απαιτεί αδιαπραγμάτευτα πλέον υπευθυνότητα και λογοδοσία από όσους λαμβάνουν κρίσιμες αποφάσεις. Όλα αυτά δεν είναι καθόλου αμελητέα. Προμηνύουν ένα πιθανό, πλην όμως καθόλου προδιαγεγραμμένο, ευοίωνο μονοπάτι προς το μέλλον.

Ανατροπή και συντήρηση

Τέλος, το ότι προτάσσουμε τη μετάβαση, και όχι για παράδειγμα μια έννοια όπως η ρήξη, σημαίνει εξάλλου ότι σε αυτή την πορεία προς το αύριο το παρελθόν έχει να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο. Στον αντίποδα της ιδέας της επανάστασης ως μιας απόλυτα νέας αρχής, ως επανεκκίνησης εκ του μηδενός, η μετάβαση αντιτείνει ότι ξεκινάμε πάντοτε από τη μέση· από κάτι που ήδη υπάρχει, ένα πολύτιμο απόθεμα γνώσεων, εμπειριών και διδαγμάτων, το οποίο χρησιμοποιούμε και επανερμηνεύουμε, για να αντεπεξέλθουμε στη νέα κατάσταση.

Παίρνοντας αποστάσεις τόσο από τον συντηρητισμό, που βλέπει σε κάθε αλλαγή μια απειλή, όσο και από τη λατρεία του νέου, που ταυτίζει καθετί καινούργιο με το αγαθό, το σταθερό βήμα που απαιτεί κάθε μετάβαση εξασφαλίζεται μόνο εάν καταφέρουμε να είμαστε κριτικοί, χωρίς να γίνουμε συντηρητικοί· και ανατρεπτικοί, χωρίς να αγνοούμε τις κατακτήσεις εκείνων που υπήρξαν πριν από εμάς.

Μετάβαση, λοιπόν, αλλά γιατί «μεγάλη»; Οι μεταβάσεις αντιμετωπίζονται συνήθως ως προσωρινές διαταραχές της κανονικότητας της ζωής. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της. Προσαρμοζόμαστε και μετασχηματιζόμαστε διαρκώς, ακόμη και όταν φαινομενικά βρισκόμαστε στην πιο «κανονική» συνθήκη. Παρά τον διακαή πόθο μας για σταθερότητα, η ανθρώπινη κατάσταση είναι ένα μωσαϊκό μικρών και μεγάλων μεταβάσεων.

 Για πρώτη φορά στην πρόσφατη ιστορία της, λόγω της κλίμακας και της έντασης των μετασχηματισμών που λαμβάνουν χώρα, η ανθρωπότητα φαίνεται να το συνειδητοποιεί. Η μεγάλη μετάβαση σηματοδοτεί αυτό το τελευταίο πέρασμα. Με την ανασφάλεια που το συνοδεύει, αλλά και την προσμονή που προκαλεί το νέο.

*Ο Γιάννης Θωμάτος είναι εκτελεστικός αντιπρόεδρος και ιδρυτικό μέλος του Οικονομικού Φόρουμ των Δελφών