To προσδόκιμο ζωής σήμερα βρίσκεται λίγο πάνω από τα 70 έτη. Εάν κανείς το συγκρίνει με εκείνο που ίσχυε το 1870, δηλαδή τα 30 έτη, ή ακόμη και το 1970, δηλαδή τα 58 έτη, αντιλαμβάνεται αρκετά εύκολα τον δρόμο που έχει διανύσει η ανθρωπότητα. Συνειδητοποιεί, ωστόσο, επίσης και την ανάγκη να εξετάσουμε τις συνέπειες αυτής της «επανάστασης της μαρκοζωίας» σε μια σειρά από πεδία και θεσμούς, από την οικονομία, την εργασία και τα συνταξιοδοτικά συστήματα μέχρι την υγειονομική περίθαλψη ή την κλασική πορεία ζωής ενός ανθρώπου, προκειμένου να εξασφαλίσουμε μια ευημερούσα κοινωνία, που θα ανταποκρίνεται στις νέες προκλήσεις που θέτει αυτή η εξέλιξη. 

Αυτή ακριβώς η προβληματική βρίσκεται εδώ και αρκετά χρόνια στο επίκεντρο των ερευνών του Άντριου Σκοτ, Senior Director of Economics στο Ellison Institute of Technology της Οξφόρδης (ΕΙΤ) και καθηγητή Οικονομικών στο London Business School. Ο συγγραφέας του περίφημου βιβλίου The 100-year life βρέθηκε στην Αθήνα για να συμμετάσχει στο συνέδριο που συνδιοργάνωσε ο ΟΟΣΑ, το ΕΙΤ και το Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών με τιτλο «The Economics of Longevity and Ageing» και η Οικονομική Επιθεώρηση άδραξε την ευκαιρία για να συζητήσει μαζί του. 

Η επανάσταση της μακροζωίας

Τι ακριβώς εννοούμε όταν μιλάμε για την επανάσταση της μακροζωίας; Υπό ποια έννοια συνιστά μια αλλαγή παραδείγματος και μια σημαντική παράμετρο που θα επηρεάσει το μέλλον μας; 

Το παγκόσμιο προσδόκιμο ζωής είναι σήμερα τα 73 έτη. Στην Ελλάδα είναι 81 έτη. Για πρώτη φορά στην ιστορία, η πλειονότητα των νέων μπορεί να προσδοκά ότι θα ζήσει μέχρι μια πολύ μεγάλη ηλικία. Πάντα υπήρχαν ηλικιωμένοι, και οι ηλικιωμένοι ήταν πάντα κάποτε νέοι. Αυτό που έχει αλλάξει είναι ότι ενώ πλέον οι νέοι μπορούν να προσδοκούν ότι θα γεράσουν, οι θεσμοί που έχουμε δημιουργήθηκαν για να μας υποστηρίξουν για μια πολύ μικρότερη διάρκεια ζωής. Γι’ αυτό ανησυχούμε για μια πιθανή κρίση συντάξεων και για την επιδείνωση της υγείας μας. Η επανάσταση της μακροζωίας προσαρμόζεται στη διάρκεια ζωής που μπορούμε τώρα να προσδοκούμε, και φιλοδοξεί να διασφαλίζει ότι η ζωή αυτή δεν είναι μόνο μεγαλύτερη, αλλά και πιο υγιής, παραγωγική και ενεργή για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Επιμένετε στη διάκριση μεταξύ μιας γηράσκουσας κοινωνίας και μιας κοινωνίας μακροζωίας. Μπορείτε να μας εξηγήσετε σε τι έγκειται η διαφορά των δύο;

Η γηράσκουσα κοινωνία συνήθως θεωρείται κάτι αρνητικό. Αναφέρεται στους ηλικιωμένους και, στο τέλος της ζωής τους, στα προβλήματα άνοιας και στους οίκους ευγηρίας. Μια κοινωνία μακροζωίας αφορά τον καθένα και το ποια πράγματα μπορεί να κάνει διαφορετικά σε κάθε ηλικία για να υποστηρίξει μια μακρύτερη ζωή. Μια γηράσκουσα κοινωνία αφορά τις αλλαγές στην ηλικιακή δομή του πληθυσμού. Μια κοινωνία μακροζωίας αφορά στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο γερνάμε.

Μέχρι το 2050, περισσότεροι από ενάμισι δισεκατομμύριο άνθρωποι θα είναι άνω των 65 ετών. Ποιες είναι οι κύριες προκλήσεις και ευκαιρίες που παρουσιάζει αυτή η δημογραφική μετατόπιση; Στις μελέτες σας δίνετε έμφαση στην πλευρά των ευκαιριών, μιλώντας για το μέρισμα μακροζωίας…

Υπάρχουν προφανείς προκλήσεις που προκύπτουν από έναν αυξανόμενο αριθμό μεγαλύτερων σε ηλικία ανθρώπων. Αυτές που συνήθως αναφέρονται έχουν να κάνουν με τις συντάξεις (πώς χρηματοδοτούμε τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής;) και τις κρίσεις υγείας (ύπαρξη πολλών ανθρώπων με χρόνιες ασθένειες και κακή υγεία). Αλλά νομίζω ότι αυτό είναι πολύ απαισιόδοξο. Το ότι μια κοινωνία μπορεί και γερνάει ηλικιακά συνιστά ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του 20ού αιώνα. Λιγότερα παιδιά πεθαίνουν στη βρεφική ηλικία, λιγότεροι ενήλικες χάνονται στη μέση της ζωής τους και περισσότεροι παππούδες συναντούν τα εγγόνια τους. Η εξέλιξη αυτή μπορεί να εγκυμονεί κάτι καλό. 

Μια κοινωνία μακροζωίας έχει να κάνει με το πώς αξιοποιούμε στο έπακρο τον επιπλέον χρόνο που έχουμε μπροστά μας. Στα 60 μου πρέπει να συμπεριφέρομαι διαφορετικά από ό,τι ο πατέρας μου και ο παππούς μου στα 60 τους, επειδή έχω την προσδοκία να ζήσω περισσότερα χρόνια ακόμα. Ομοίως, αν είσαι 20, πρέπει να σκεφτείς τη ζωή σου διαφορετικά. Τον 20ό αιώνα εφηύραμε τους εφήβους, την κρίση μέσης ηλικίας και τη συνταξιοδότηση. Τον 21ο αιώνα πρέπει να δημιουργήσουμε μια νέα πορεία ζωής, που θα μας κρατήσει υγιείς, παραγωγικούς και αφοσιωμένους σε κάτι για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Ένας άλλος τρόπος να εξετάσουμε το θέμα είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι το 2050 θα υπάρχουν πολλοί άνθρωποι άνω των 65 ετών. Ένας αναγνώστης μας που είναι 40 χρονών πρέπει να καταλάβει ότι αυτό είναι το μέλλον του για το οποίο μιλάμε. Θέλουμε άραγε πραγματικά να υπάρχουν λιγότεροι 65χρονοι σε είκοσι πέντε χρόνια, κάτι που θα σήμαινε ότι θα μειώνονταν και οι δικές μας πιθανότητες να ζήσουμε περισσότερο; Πιστεύετε ότι υπάρχουν πράγματα που μπορείτε να κάνετε σήμερα ώστε να βεβαιωθείτε πως, όταν φτάσετε στα 65, θα έχετε καλή υγεία;

Αποκαλώ τα παραπάνω επιταγή μακροζωίας. Πλέον είναι πιθανό ότι θα γεράσετε. Φοβόμαστε να γερνάμε. Τι θα κάνετε όμως τώρα, σήμερα, για να γεράσετε καλά; Μπορείτε να αλλάξετε τον τρόπο που γερνάτε στα 80, αλλά είναι πιο εύκολο να ξεκινήσετε όταν είστε νεότεροι.

Εκπαίδευση, εργασία, συνταξιοδότηση. Ή μήπως όχι;  

Ποιες αλλαγές επιφέρει αυτή η δημογραφική μετατόπιση στην κλασική πορεία ζωής − εκπαίδευση, εργασία, συνταξιοδότηση; Πώς πρέπει να οργανώσει κανείς την επαγγελματική του σταδιοδρομία, την εκπαίδευσή του και ούτω καθεξής;

Τον 20ό αιώνα εφηύραμε μια ζωή τριών σταδίων: εκπαίδευση, εργασία και συνταξιοδότηση. Αυτή τη στιγμή, οι κυβερνήσεις προσπαθούν να την επεκτείνουν και να την απλώσουν για να διαχειριστούν τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής. Όπως δείχνουν οι διαμαρτυρίες κατά της αύξησης της ηλικίας συνταξιοδότησης, αυτό δεν είναι μια καλή ιδέα.

Πρέπει να υιοθετήσουμε μια πιο ευέλικτη επαγγελματική πορεία. Αν ζούμε περισσότερο, έχουμε περισσότερο χρόνο. Τις τελευταίες δεκαετίες παίρνουμε αυτόν τον χρόνο μετά την ηλικία συνταξιοδότησης. Αλλά πρέπει να εργαζόμαστε περισσότερο, αν ζούμε περισσότερο. Μπορούμε όμως να χρησιμοποιήσουμε ένα μέρος του ελεύθερου χρόνου που απολαμβάνουμε μετά τη συνταξιοδότηση νωρίτερα στη ζωή. Θα μπορούσατε να ξεκινήσετε να εργάζεστε αργότερα. Θα μπορούσατε να κάνετε διαλείμματα στην καριέρα σας για να φροντίσετε τα παιδιά ή τους γονείς σας. Θα μπορούσατε να αναβαθμίσετε τις δεξιότητές σας για να ξεκινήσετε μια νέα δουλειά. Θα μπορούσατε να περάσετε λίγο χρόνο ως εργαζόμενοι σε μια θέση μερικής απασχόλησης. Σε μια μεγαλύτερη ζωή, πρέπει να σκεφτούμε πώς χρησιμοποιούμε τον χρόνο μας για να βελτιώσουμε τη ζωή μας και να διασφαλίσουμε ότι δεν θα ζήσουμε μόνο μια μακρά ζωή, αλλά θα είμαστε υγιείς και ευτυχισμένοι για περισσότερο.

Ένα από τα κύρια επιχειρήματα που διατυπώθηκαν στο συνέδριο The Economics of Longevity and Ageing στο οποίο συμμετείχατε, ήταν ότι μια σειρά από θεσμούς της κοινωνίας μας, που σχεδιάστηκαν και εφαρμόστηκαν σε μια διαφορετική εποχή, πρέπει να επαναπροσδιοριστούν για την εποχή της μακροζωίας. Μπορείτε να μας δώσετε μερικά παραδείγματα για το πώς τα συνταξιοδοτικά συστήματα, τα συστήματα υγειονομικής περίθαλψης, οι εργασιακές επιλογές και οι σταδιοδρομίες θα πρέπει να αναπροσανατολιστούν ή να επανασχεδιαστούν;

Η υγειονομική περίθαλψη πρέπει να αλλάξει ριζικά. Δεν έχουμε στην πραγματικότητα σύστημα υγείας, αλλά σύστημα ασθενείας. Όταν αρρωσταίνεις, πηγαίνεις σε έναν γιατρό ή στο νοσοκομείο και λαμβάνεις θεραπεία. Αυτό το μοντέλο δεν λειτουργεί, καθώς οδεύουμε σε μια κατάσταση όπου ζούμε περισσότερο και βιώνουμε χρόνιες ασθένειες. Οι χρόνιες ασθένειες δεν μπορούν να θεραπευτούν. Αντίθετα, χρειαζόμαστε ένα σύστημα υγείας που να επικεντρώνεται περισσότερο στο να μας κρατά υγιείς και στην πρόληψη. Αυτή είναι μια δραματική αλλαγή. Επιπλέον, μεγάλο μέρος της υγείας μας καθορίζεται εκτός των νοσοκομείων. Έχει να κάνει με το φαγητό που τρώμε, τον αέρα που αναπνέουμε, το επίπεδο στρες που βιώνουμε κ.ο.κ.

Όπως είπαμε παραπάνω, η εργασία πρέπει επίσης να αλλάξει. Νομίζω ότι η συνταξιοδότηση εξαφανίζεται, η ιδέα δηλαδή ότι υπάρχει μια ηλικία όπου όλοι σταματούν οριστικά την εργασία τους. Χρειαζόμαστε πιο ευέλικτα πρότυπα εργασίας. Διαφορετικοί άνθρωποι θα θέλουν να συνταξιοδοτηθούν σε διαφορετικές ηλικίες. Κάποιοι θα θέλουν να μη σταματήσουν οριστικά την εργασία τους, αλλά να στραφούν σε πιο φιλικές προς την ηλικία ευέλικτες θέσεις εργασίας. Πρέπει να επιτρέψουμε πολύ μεγαλύτερη ποικιλία στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι προσεγγίζουν τη συνταξιοδότηση.

Ανάπτυξη, «αειθαλής» οικονομία και αποταμιεύσεις

Πώς επηρεάζει η δημογραφική μετατόπιση, για την οποία συζητάμε, τις οικονομίες; Μπορούν οι ηλικιωμένοι να γίνουν η κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης; Και με ποιον τρόπο;

Στην πραγματικότητα ήδη είναι. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση όλη η αύξηση της απασχόλησης προέρχεται από εργαζόμενους ηλικίας άνω των 50 ετών. Χωρίς αυτούς δεν θα υπήρχε αύξηση του ΑΕΠ. Όλο και περισσότερο, οι χώρες πρέπει να επικεντρώνονται στη διατήρηση της εργασίας των ανθρώπων από την ηλικία των 50 ετών και μετά. Αυτό δεν έχει να κάνει με την αύξηση της ηλικίας συνταξιοδότησης, αλλά με τη διατήρηση της καλής υγείας των ανθρώπων, την παροχή ευέλικτης εργασίας, τη διατήρηση των δεξιοτήτων των ανθρώπων, την παροχή στήριξης για τη μετακίνηση προς θέσεις εργασίας φιλικές προς την ηλικία τους, αλλά και την αντιμετώπιση του ρατσισμού κατά των ηλικιωμένων. Οι χώρες που θα τα καταφέρουν καλά σε αυτά θα δουν μεγαλύτερη αύξηση του ΑΕΠ δεδομένων των δημογραφικών τάσεων.

Αναμένω επίσης ότι οι εταιρείες θα αρχίσουν να επικεντρώνονται σε αυτό που αποκαλώ «αειθαλή» οικονομία (evergreen economy), παρέχοντας προϊόντα και υπηρεσίες που θα μας διατηρούν υγιείς και ενεργούς για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.

Πάμε σε ένα άλλο ζήτημα: αποταμιεύσεις; Πόσο σημαντική είναι η ύπαρξη χρηματοδότησης ενόψει της μακροζωίας;

Έχει μεγάλη σημασία. Αν ζούμε περισσότερο, χρειαζόμαστε περισσότερους πόρους. Η μεγαλύτερη εξοικονόμηση είναι μέρος της απάντησης, αλλά όχι η κύρια. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν μπορούν να αποταμιεύσουν πολύ περισσότερα. Φοβάμαι ότι η πραγματική λύση είναι να εργαζόμαστε για περισσότερο χρόνο. Η αποταμίευση γενικά απλώς σέρνει τα χρήματα από τη μια περίοδο στην άλλη. Πρέπει να κερδίζουμε περισσότερα κατά τη διάρκεια μιας μεγαλύτερης ζωής. Αυτό καθιστά εξαιρετικά σημαντικό τον προβληματισμό για την καριέρα σας και τι θέλετε να κάνετε στο μέλλον.

Σε ποιες αλλαγές πρέπει να προχωρήσει ο ιδιωτικός τομέας για να συγχρονιστεί με την επανάσταση της μακροζωίας; Ή για να αναδιατυπώσουμε το ερώτημα: Ποιος είναι ο ρόλος που πρέπει να διαδραματίσει ο ιδιωτικός τομέας σε αυτόν τον μετασχηματισμό;

Ο μετασχηματισμός θα είναι ουσιαστικός και θα απαιτήσει αλλαγές από τα άτομα, την κοινωνία των πολιτών, τις επιχειρήσεις και τις κυβερνήσεις. Νομίζω ότι οι επιχειρήσεις πρέπει να ανταποκριθούν με δύο τρόπους: Ο ένας έχει να κάνει με το εργατικό δυναμικό τους και τη δημιουργία θέσεων εργασίας φιλικών προς μεγαλύτερες ηλικίες, αλλά και τη διασφάλιση ότι ένα διαγενεακά ποικιλόμορφο εργατικό δυναμικό παραμένει καινοτόμο και ευέλικτο. Ο δεύτερος έχει να κάνει με τα προϊόντα και τις υπηρεσίες. Πάρα πολλές επιχειρήσεις πιστεύουν ότι αυτό που θέλουν οι μεγαλύτεροι σε ηλικία καταναλωτές είναι «αρνητικά προϊόντα» − πάνες ενηλίκων, συναγερμούς πτώσης κ.τ.λ.. Η αγορά των μεγαλύτερων σε ηλικία είναι απίστευτα ποικιλόμορφη και η κατανόηση αυτής της αγοράς θα είναι κρίσιμη για την επιτυχία των επιχειρήσεων, δεδομένων των δημογραφικών τάσεων.

Τα μυστικά της μακροζωίας

Συνειδητοποιούν οι νέοι σήμερα ότι μπορεί να ζήσουν έως και 100 χρόνια ή και περισσότερο ακόμη; Και τι θα τους συμβουλεύατε να κάνουν αν μπορούσατε να περάσετε πέντε λεπτά μαζί τους;

Πάντα απεχθάνομαι να προσφέρω συμβουλές, καθώς ο καθένας έχει τη δική του ζωή να ζήσει, τις δικές του προτιμήσεις και συνθήκες. Έχω επίσης μάθει πολλά από τα δικά μου παιδιά, τα οποία συμπεριφέρονται πολύ διαφορετικά από εμένα. Ο πατέρας μου δούλευε στα 14, παντρεύτηκε στα 18, έκανε παιδιά στα 20 και είχε σπίτι στα 21. Εγώ έκανα αυτά τα πράγματα στα μέσα έως τα τέλη της δεκαετίας των 20 και τα παιδιά μου θα τα κάνουν πιθανώς στις αρχές της δεκαετίας των 30.

Αν έπρεπε να προσφέρω μια συμβουλή στους νέους, θα τους έλεγα να σκεφτούν καλά πώς θέλουν να αξιοποιήσουν τον επιπλέον χρόνο που φέρνει η μακροζωία, και να ενεργήσουν και να σκεφτούν διαφορετικά από τους γονείς τους. Έχουν περισσότερο χρόνο μπροστά τους, κάτι που κάνει τις επιλογές και την εξερεύνηση πιο πολύτιμες. Όλοι αντιμετωπίζουμε τα ίδια προβλήματα. Ζούμε περισσότερα χρόνια. Οι θεσμοί και οι κοινωνικοί μας κανόνες δεν υποστηρίζουν τη μακροζωία. Πρέπει να βρούμε νέους δρόμους, και πρέπει να βρούμε τι είναι αυτό που κάνει τη ζωή μας μια καλή ζωή.

Ποιο είναι το μυστικό για μια καλύτερη ποιότητα ζωής στο δεύτερο μισό του βίου μας; Τι μπορούμε να κάνουμε διαφορετικά; Και γιατί η υγεία είναι τόσο κρίσιμη;

Πολλοί επιδιώκουν να «χακάρουν» τη μακροζωία, λαμβάνουν νέα συμπληρώματα ή φάρμακα, ή επιλέγουν ακραίους τρόπους ζωής. Τα εμπειρικά δεδομένα που εγώ μελετώ υποδηλώνουν ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κάποιο μεγάλο μυστικό. Τα περισσότερα από τα πράγματα που γνωρίζουμε ότι δουλεύουν δεν μας προκαλούν καμία έκπληξη. Μην τρώτε πολύ, μην τρώτε λάθος πράγματα. Κοιμηθείτε καλά. Γυμναστείτε. Μην πίνετε πολύ (καθόλου αν είναι δυνατόν). Μην καπνίζετε. Το μεγαλύτερο και πιο σημαντικό πράγμα όμως είναι η αίσθηση του σκοπού και το να έχετε καλές κοινωνικές σχέσεις. Όλα αυτά γίνονται ευκολότερα αν είμαστε υγιείς για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Δυστυχώς, η διάρκεια της υγιούς ζωής δεν έχει συμβαδίσει με τη διάρκεια ζωής, και έτσι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζουμε για την υγεία είναι να διασφαλίσουμε ότι η μακρά ζωή μας θα είναι πλέον μια υγιής, μακρά ζωή.