ΜΜΕ, ναρκωτικά και σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου

Πώς έχει αλλάξει η εικόνα του ψηφιακού εθισμού από τότε που ξεκινήσατε να εξετάζετε το ζήτημα και γράψατε το βιβλίο σας;

Οι αλλαγές που έχω δει τα τελευταία 15 χρόνια αφορούν όλο και πιο ισχυρές μορφές ψηφιακών μέσων. Αν σκεφτούμε τα μέσα πιο ευρύτερα, ξεκινώντας από την τυπογραφία και την ικανότητά μας να τυπώνουμε βιβλία σε μεγάλες ποσότητες, από τη Βίβλο του Γουτεμβέργιου έως την τηλεόραση και την ικανότητά μας να μεταδίδουμε εικόνες –που είναι μια πολύ πιο ισχυρή μορφή μέσου, γιατί αντί να δημιουργούμε μόνοι μας τις εικόνες στο μυαλό μας, η τηλεόραση το κάνει για εμάς–, βλέπουμε μετάβαση από το έντυπο στον τηλεοπτικό λόγο, από ένα μέσο που απαιτεί επένδυση ενέργειας από εμάς σε ένα μέσο που απαιτεί λιγότερη γνωστική ενέργεια, μικρότερο γνωστικό φόρτο. Αυτό δίνει τη θέση του, στις αρχές του 21ου αιώνα, στα ψηφιακά μέσα, στα social media, που είναι μια ακόμη πιο ισχυρή μορφή, γιατί έχουμε εξατομικευμένο και άμεσο έλεγχο σε αυτό που καταναλώνουμε. Μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε: να κάνουμε like, σχόλια, κοινοποιήσεις. Μπορούμε να αλλάξουμε πλατφόρμες. Έχουμε αυτή τη λειτουργία ελέγχου, τη δυνατότητα να μικρορυθμίζουμε την εισροή του μέσου στο μυαλό μας, κάτι που το κάνει ακόμη πιο ισχυρό και, θα έλεγα, «ναρκωτικό», επειδή δουλεύει κατευθείαν στο σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου μας (reward pathway) και μπορούμε να το χειριστούμε με ακρίβεια ώστε να αυξήσουμε τη ροή, να ενισχύσουμε τη δραστικότητα.

Μπορείτε να το εξηγήσετε λίγο αυτό;

Αν σκεφτούμε το ίδιο το μέσο ως ένα «ναρκωτικό» που ενεργοποιεί το σύστημα ανταμοιβής μας –όπως θεωρώ ότι πρέπει να το σκεφτούμε– βλέπουμε μια προοδευτική ενίσχυση της ισχύος του «ναρκωτικού». Τα ψηφιακά μέσα, τα social media, είναι μια πιο ισχυρή μορφή από την τηλεόραση. 

Γιατί είναι πιο ισχυρά; 

Επειδή μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε, επειδή έχουμε ακριβή ρύθμιση και έλεγχο, επειδή υπάρχει ένας αλγόριθμος από πίσω που μαθαίνει τι μας έχει τραβήξει την προσοχή και μας ξαναπροτείνει κάτι παρόμοιο, αλλά λίγο διαφορετικό. Ό,τι ανακαλύπτει ο διαδικτυακός χώρος ότι τραβά την προσοχή, το αντιγράφουν όλες οι πλατφόρμες. Το TikTok ήταν το πρώτο που έβγαλε πολύ σύντομα βίντεο, σχεδιασμένα ειδικά για το κινητό. Αυτό μπήκε αμέσως μέσα στο μυαλό μας. Όποιος χρησιμοποιούσε TikTok το έβρισκε εξαιρετικά καθηλωτικό, διασκεδαστικό, ελκυστικό. Και τώρα όλες οι πλατφόρμες το αντέγραψαν: Instagram Reels, YouTube Shorts, Snapchat Stories. Όλα αυτά είναι πιο ισχυρές μορφές.

Και αυτό είναι ιδιαίτερα εθιστικό;

Πολύ εθιστικό. Πολύ ενισχυτικό για τον εγκέφαλο των θηλαστικών μας.

Ποιο είναι το επόμενο στάδιο ισχύος;

Είχα σκεφτεί ότι το επόμενο στάδιο ισχύος θα ήταν μέσα από τα γυαλιά τύπου Google Glass ή με τρισδιάστατες εικόνες. Έχει ενδιαφέρον ότι η κατεύθυνση προς την οποία κινείται τώρα το πράγμα είναι η τεχνητή νοημοσύνη. Η AI είναι ακόμη πιο ισχυρή μορφή, γιατί κάνει τη διεπαφή να εξαφανιστεί, ώστε να έχουμε την αίσθηση ότι δεν μιλάμε σε υπολογιστή, αλλά σε άνθρωπο. Και όταν συμβαίνει αυτό, έχουμε να κάνουμε με ένα εξαιρετικά ισχυρό «ναρκωτικό». Γιατί αυτό που αναζητούμε τελικά ως άνθρωποι είναι η σύνδεση: κοινωνική επιβεβαίωση, οικειότητα, ενίσχυση φήμης, αίσθηση του ανήκειν. Τα social media συμπυκνώνουν την ανθρώπινη σύνδεση στις πιο ισχυρές μορφές της, τη μετατρέπουν σε ναρκωτικό, και η AI ανεβάζει αυτό το ναρκωτικό σε επόμενο επίπεδο.

Είναι πλέον πιο προσωποποιημένη και πιο καθηλωτική η εμπειρία, έτσι δεν είναι;

Ναι. Πιο καθηλωτική, πιο προσωποποιημένη, περισσότερο χωρίς τριβές.

Εθισμός, ρύθμιση και δικλίδες ασφαλείας

Φοβάστε ότι μπαίνουμε σε μια φάση όπου ο εθισμός δεν θα είναι παρενέργεια, αλλά το ίδιο το επιχειρηματικό μοντέλο;

Ο εθισμός είναι ήδη το επιχειρηματικό μοντέλο. Το τελικό αποτέλεσμα ενός τέλεια λειτουργικού καπιταλιστικού συστήματος είναι να μας μετατρέπει όλους σε εθισμένους.

Γι’ αυτό χρησιμοποιείτε τη μεταφορά της «υποδερμικής βελόνας»;

Ακριβώς. Ιστορικά, στα μέσα του 1800, όταν όλο και περισσότεροι άνθρωποι εθίζονταν στη μορφίνη που λαμβανόταν από το στόμα, επινοήθηκε η υποδερμική σύριγγα, με σκοπό να αποτρέψει τον εθισμό – να προσφέρει έναν πιο «ασφαλή» τρόπο χορήγησης. Κανείς δεν φανταζόταν ότι αυτή η μέθοδος απορρόφησης θα αποδεικνυόταν ακόμη πιο εθιστική.
Όταν λοιπόν μιλάμε για εθισμό στις ψηφιακές μας συσκευές, αυτές λειτουργούν σαν τη βελόνα: είναι το όχημα, η πύλη προς το πραγματικό «ναρκωτικό», που είναι τα ίδια τα ψηφιακά μέσα.

Αν δεχθούμε λοιπόν αυτή την πραγματικότητα, δεν θα έπρεπε οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες να ρυθμίζονται όπως οι φαρμακευτικές;

Οι εταιρείες που δημιουργούν και αποκομίζουν κέρδη από τα ψηφιακά μέσα έχουν την ευθύνη να μας προστατεύσουν από τον εαυτό μας. Οφείλουν να θεσπίσουν μέτρα ασφαλείας, προειδοποιήσεις και δικλίδες, ειδικά για τα παιδιά – μια εξαιρετικά ευάλωτη ομάδα με αναπτυσσόμενους εγκεφάλους. Είναι άλλο πράγμα να λέμε ότι σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία οι ενήλικοι έχουν το δικαίωμα να καταστρέψουν τη ζωή τους αν το επιλέγουν, και άλλο να επιτρέπουμε την ίδια ελευθερία στα παιδιά. Πρέπει να τα προστατεύσουμε.

Η ελληνική κυβέρνηση λάνσαρε πρόσφατα μια πλατφόρμα, το Kids Wallet, για επαλήθευση ηλικίας και περιορισμό χρόνου οθόνης. Βλέπουμε διεθνώς κι άλλες κυβερνήσεις ή οργανισμούς, όπως η ΕΕ, να κινούνται προς αυτή την κατεύθυνση. Από ψυχιατρική σκοπιά, πώς σας φαίνονται τέτοιες πρωτοβουλίες; Έχουν νόημα ή είναι μέρος ενός πολιτικού θεατρικού;

Διαφωνώ με όσους τις θεωρούν πολιτικό θέατρο. Πρέπει να προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε δικλίδες ασφαλείας. Ίσως κάποιες να μην αποδώσουν, αλλά έχουμε την ευθύνη να δοκιμάσουμε τρόπους περιορισμού της βλάβης που προκαλούν τα ψηφιακά μέσα – ειδικά στα παιδιά. Η επαλήθευση ηλικίας είναι ένας από αυτούς τους τρόπους. Μέχρι να δοκιμάσουμε και να δούμε τα αποτελέσματα, δεν πρέπει να την απορρίπτουμε. Οφείλουμε να προστατεύσουμε τα αναπτυσσόμενα μυαλά από τις επιπτώσεις των ψηφιακών μέσων. Είναι αλήθεια ότι, όπως οι περισσότεροι που πίνουν αλκοόλ δεν εθίζονται, έτσι και οι περισσότεροι που χρησιμοποιούν social media δεν εθίζονται. Όμως υπάρχει ένα ποσοστό που εθίζεται. Και έχουμε ήδη νόμους για να προστατεύουμε τα παιδιά από το αλκοόλ, το κάπνισμα και τα τυχερά παιχνίδια. Ο εθισμός στα social media είναι κρίση δημόσιας υγείας· πρέπει να υπάρξουν αντίστοιχα μέτρα προστασίας, γιατί ο εγκέφαλος των παιδιών δεν είναι ακόμη ώριμος για να τα διαχειριστεί.

Η οικονομία της ντοπαμίνης 

Θα ήθελα να σχολιάσετε την έννοια της «οικονομίας της ντοπαμίνης»…

Η «οικονομία της ντοπαμίνης» αναφέρεται στην ιδέα ότι έχουμε μετατρέψει σε ναρκωτικά (drugification) σχεδόν όλες τις ουσίες και συμπεριφορές στον σύγχρονο κόσμο. 

Τι σημαίνει αυτό; 

Τις έχουμε κάνει πιο ισχυρές – δηλαδή προκαλούν μεγαλύτερη έκκριση ντοπαμίνης στο σύστημα ανταμοιβής και είναι πιο ενισχυτικές. Τις έχουμε κάνει πιο προσβάσιμες – μπορείς να έχεις πρόσβαση στα ψηφιακά μέσα οπουδήποτε και οποτεδήποτε. Και η εύκολη πρόσβαση είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες κινδύνου για εθισμό. Τις έχουμε κάνει πιο καινοτόμες – έχουμε τη δυνατότητα να εφαρμόζουμε τεχνολογία όχι μόνο για να ενισχύουμε τη δραστικότητα, αλλά και για να αλλάζουμε ελαφρά το «προϊόν», ώστε να ξεπερνάμε την ανοχή. Και τέλος, τα κάναμε πιο άφθονα – δεν υπάρχει σημείο τερματισμού. Το TikTok είναι άπειρο. Αν σκεφτόμασταν ότι έχουμε άπειρη πρόσβαση στην κοκαΐνη, θα είχαμε πολύ περισσότερους εθισμένους στην κοκαΐνη.

Υπάρχουν όμως και επικριτές των απόψεών σας… Ας πάμε αν θέλετε και σε αυτό το πεδίο. Κάποιοι επικρίνουν έννοιες όπως το «dopamine fasting» χαρακτηρίζοντάς τες ψευδοεπιστήμη. Τι απαντάτε;

Η ιδέα του «dopamine fasting» –και η ίδια η λέξη «ντοπαμίνη» έχει γίνει σχεδόν meme– δεν σημαίνει ότι νηστεύουμε από την  ντοπαμίνη, αφού δεν την καταναλώνουμε άμεσα. Είναι μια άλλη λέξη για την «περίοδο αποχής». Η ιδέα της αποχής είναι τόσο παλιά, όσο και ο άνθρωπος. Κάθε μεγάλη θρησκεία έχει κάποια μορφή νηστείας διάρκειας ενός μήνα, γιατί η συλλογική σοφία των αιώνων αναγνώρισε ότι είναι καλό για τον εγκέφαλο και το σώμα μας να κάνουμε ένα διάλειμμα από έντονα ενισχυτικές ουσίες και συμπεριφορές. Το «dopamine fasting» δεν είναι ψευδοεπιστήμη. Βασίζεται σε αιώνες σοφίας, αλλά και σε κλινική εμπειρία, που δείχνει ότι, όταν οι άνθρωποι απέχουν για κάποιο διάστημα από την ουσία ή τη συμπεριφορά που τους εθίζει, βλέπουν τεράστιες βελτιώσεις στη διάθεση και στον ύπνο, μείωση του άγχους και –το πιο σημαντικό– μείωση της επιθυμίας για το αντικείμενο του εθισμού. Όταν εθιζόμαστε, η προσοχή μας στενεύει, θέλουμε μόνο εκείνο το ένα πράγμα, τίποτε άλλο δεν μας δίνει χαρά. Όταν σταματάμε για ένα διάστημα, ξαναβρίσκουμε τη δυνατότητα να χαρούμε άλλα πράγματα, βγαίνουμε από τον φαύλο κύκλο της επιθυμίας, έχουμε περισσότερη χαρά και λιγότερο άγχος. Αυτό δεν είναι ψευδοεπιστήμη. Είναι κλινική εμπειρία, επικυρωμένη επιστήμη και διαχρονική ανθρώπινη σοφία.

Πιστεύετε ότι CEOs των τεχνολογικών κολοσσών −ή όσοι σχεδιάζουν τις πλατφόρμες  τους− έχουν ηθική ευθύνη να αναγνωρίσουν και να περιορίσουν την εθιστική δυναμική των προϊόντων τους;

Ναι, πιστεύω ότι οι εταιρείες που δημιουργούν και κερδίζουν από εθιστικά ψηφιακά μέσα έχουν ηθική υποχρέωση.

Είναι μόνο ηθική αυτή η υποχρέωση;

Καταρχάς είναι ηθική υποχρέωση. Δεν ξέρω πώς αλλιώς να το περιγράψω. Είναι ηθική υποχρέωση. Θα έπρεπε να είναι και νομική υποχρέωση. Πρέπει να υπάρχει νομοθεσία που να το απαιτεί.

Βλέπετε να υπάρχουν ρυθμίσεις προς αυτή την κατεύθυνση;

Ναι, υπάρχουν προσπάθειες σε επίπεδο πολιτειών και σε ομοσπονδιακό επίπεδο να ρυθμιστούν οι εταιρείες ψηφιακών μέσων, να καταστούν υπεύθυνες και νομικά υπόλογες για τη βλάβη που προκαλούν.

Στρατηγικές αποχής 

Αν είχατε πέντε λεπτά για να ενημερώσετε έναν αρχηγό κράτους για τον ψηφιακό εθισμό –ας πούμε τον Ντόναλντ Τραμπ ή τον Κυριάκο Μητσοτάκη– ποια επείγοντα μέτρα θα προτείνατε;

Σχολεία χωρίς κινητά. Όχι μόνο μέσα στην τάξη, αλλά και στα διαλείμματα, στο μεσημεριανό, ώστε τα παιδιά να είναι ελεύθερα να μάθουν, οι δάσκαλοι να διδάσκουν και τα παιδιά να κοινωνικοποιούνται ξανά χωρίς διαμεσολάβηση από οθόνες. Θα πει κάποιος ότι τα παιδιά μπορούν να στέλνουν μηνύματα και να μπαίνουν online από τους σχολικούς φορητούς υπολογιστές. Σωστό, και είναι πρόβλημα. Χρειαζόμαστε τη βιομηχανία τεχνολογίας να δημιουργήσει ασφαλέστερο σχολικό υπολογιστή. Αλλά αυτή τη στιγμή η πιο εύκολη και σημαντική κίνηση είναι να ξεφορτωθούμε τα κινητά στα σχολεία, από κουδούνι σε κουδούνι, ώστε τουλάχιστον στα διαλείμματα και στο μεσημεριανό τα παιδιά να συναναστρέφονται μεταξύ τους πρόσωπο με πρόσωπο.

Ποιες στρατηγικές ή παρεμβάσεις θεωρείτε πιο αποτελεσματικές για να βοηθήσετε κάποιον να μειώσει την καταναγκαστική χρήση κινητού ή social media;

Το πρώτο και πιο σημαντικό βήμα είναι η αυξημένη επίγνωση του τι καταναλώνουμε, πόσο και πόσο συχνά. Όταν κυνηγάμε την ντοπαμίνη, συχνά αρνούμαστε να παραδεχθούμε την πραγματική μας κατανάλωση. Είναι σημαντικό να το πούμε σε έναν άλλο άνθρωπο, να περιγράψουμε τι κάνουμε και πώς μπορεί να είναι προβληματικό ή πώς δεν το γνωρίζουμε. Υπάρχει η μέθοδος του «timeline follow back» μιας εβδομάδας: κοιτάμε κάθε μέρα τι χρησιμοποιήσαμε, πόσο το χρησιμοποιήσαμε, το κάνουμε για επτά ημέρες και αθροίζουμε. Όταν το βλέπουμε συγκεντρωτικά, αντιλαμβανόμαστε κάτι που δεν βλέπαμε όταν σκεφτόμασταν «απλώς θα δω λίγο YouTube σήμερα» ή «θα δω λίγο Netflix ή TikTok». Μετά εντοπίζουμε πώς παρεμβαίνει στους στόχους και τις αξίες μας. Και στη συνέχεια κάνουμε ένα πείραμα: να εξαλείψουμε αυτή τη συμπεριφορά για έναν μήνα.

Γιατί ένας μήνας;

Η κλινική εμπειρία έχει δείξει ότι ένας μήνας είναι ο μέσος χρόνος που χρειάζεται για να επαναρυθμιστούν τα κυκλώματα ανταμοιβής του εγκεφάλου, ώστε οι άνθρωποι να βγουν από την κατάσταση της έντονης επιθυμίας, να νιώσουν καλύτερα και να ξαναβρούν χαρά σε άλλες δραστηριότητες της ζωής. Πάντα προειδοποιούμε τους ανθρώπους ότι θα νιώσουν χειρότερα πριν νιώσουν καλύτερα, γιατί θα είναι σε στερητικό σύνδρομο. Αλλά αν αντέξουν τις πρώτες δύο εβδομάδες, θα νιώσουν καλά. Όταν φτάσουν στον μήνα, μπορούν να ρωτήσουν τον εαυτό τους τι ήταν καλό στο να μη χρησιμοποιούν, τι ήταν κακό και τι θέλουν να κάνουν στη συνέχεια. Οι περισσότεροι θέλουν να επιστρέψουν στη χρήση, αλλά σχεδόν όλοι θέλουν να διαφοροποιήσουν τη χρήση. Θέλουν να χρησιμοποιούν λιγότερο. Θέλουν να έχουν σχέση με το προϊόν στο οποίο εκείνοι έχουν περισσότερη κυριαρχία – εκείνοι χρησιμοποιούν το προϊόν, όχι το προϊόν εκείνους. Η κατανάλωση γίνεται λιγότερο καταναγκαστική και περισσότερο υπό έλεγχο.

Και σε επίπεδο πρακτικών βημάτων;

Όταν πρόκειται για τα μέσα, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι δεν έχουμε οθόνη ή τηλέφωνο. Μπορεί να σημαίνει να διαγραφούμε από μια ιστοσελίδα πορνογραφίας, να σβήσουμε όλες τις εφαρμογές τζόγου, να αποχωρήσουμε από το TikTok ή άλλα social media.

Πρόκειται για το λεγόμενο digital detox;

Ναι, για ψηφιακή αποτοξίνωση. Και πρέπει να είναι αρκετά μακρά. Αυτό είναι το κλειδί. Πρέπει να είναι αρκετά μακρά ώστε να επαναρυθμιστούν τα κυκλώματα ανταμοιβής.