Μεγαλωμένος στον Πλατανιά Χανίων, σήμερα καθηγητής της Ιστορίας της Πολιτικής Σκέψης στο Queen Mary University of London, ο Γεώργιος Βαρουξάκης είναι ο συγγραφέας του πιο επίκαιρου ίσως βιβλίου της χρονιάς. Ο Τίτλος του; The West: The History of an Idea (Princeton University Press, 2025), το οποίο κυκλοφορεί από τον περασμένο Σεπτέμβριο. Στη μελέτη του, επιχειρεί να αναδείξει τις απαρχές, αλλά και πολλές απροσδόκητες μετατοπίσεις, του τρόπου με τον οποίο γίνεται αντιληπτή η Δύση ως κοινωνιο-πολιτική ιδέα τα τελευταία 200 χρόνια. Βασικό δε χαρακτηριστικό της έννοιας, όπως υποστηρίζει, δεν είναι μόνο η ανοιχτότητά της, αλλά και η πολυσημία της, κάτι που διόλου δεν μειώνει τη σημασία της. 

Με αφορμή το τεύχος «Ο Κόσμος που έρχεται – 2026», μιλήσαμε μαζί του για το μέλλον της έννοιας αλλά, κυρίως, της πραγματικότητας της Δύσης ενόψει της υποχώρησης της Αμερικής από τα ευρωπαϊκά πράγματα, της συνεχιζόμενης σύρραξης στην Ουκρανία και των εναλλακτικών πολιτικών συστημάτων που θέλουν να προβάλουν Κίνα και Ρωσία. Είναι εξαγώγιμη η έννοια της Δύσης; Έχει νόημα να μιλάμε για «δυτικές αξίες»; Είναι παραγωγικό το «The West vs the Rest»; Οι απαντήσεις σε όσα ακολουθούν.

Δύση και Ελλάδα 

Να ξεκινήσουμε μ’ ένα ερώτημα που ίσως ακουστεί πρωθύστερο: η «Δύση», όπως τη χρησιμοποιούμε ως έννοια, έχει μια διάσταση αποκλεισμού, κλειστότητας; Έχει μια λειτουργία αμυντική;

Να σας πω κάτι που ίσως εκπλήξει: όλη αυτή η συζήτηση, στο ξεκίνημά της, έχει να κάνει με την Ελλάδα! Από την αρχή που πρωτοχρησιμοποιήθηκε ο όρος «Δύση» και η έννοια «Δυτική Ομοσπονδία», για λόγους προστασίας ενός πολιτισμού και ενός συνόλου χωρών, υπήρχε μια τάση open-endedness, μια ανοιχτότητα, μια δεκτικότητα στη διεύρυνση. Το πιο ενδιαφέρον, αν θέλετε παράδοξο, σ’ αυτήν την ιστορία είναι ότι η πρώτη χώρα, προς την οποία έγινε αυτή η διεύρυνση η εννοιολογική, είναι η Ελλάδα. Και τούτο σε μια στιγμή που δεν υπήρχε καν –ετοιμαζόταν να υπάρξει, στη σκιά της Γαλλικής Επανάστασης. Βρίσκω Γάλλους στοχαστές, όπως τον πολύ γνωστό Μπενζαμάν Κονστάν ή άλλους σαν τον αββά [Ντομινίκ] Ντε Πραντ (επηρεασμένος από τον Κονστάν, αλλ’ ο ίδιος με μεγάλη εκδοτική επιτυχία των βιβλίων του), να γράφει, στη δεκαετία της Ελληνικής Επανάστασης, το ένα μετά το άλλο βιβλία με το «Ελλάδα» στον τίτλο. Ήδη από το 1822.

Με ποια λογική, αυτό;

Το επιχείρημά του ήταν πως «αν η Ελληνική Επανάσταση δεν είχε γίνει, θα ’πρεπε να την έχουμε εφεύρει». Γι’ αυτόν, το πρόβλημα δεν ήταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία, «η οποία ούτως ή άλλως θα καταρρεύσει», αλλά το ποιος θα τη διαδεχθεί. Ο μεγάλος κίνδυνος, για τη Δυτική Ευρώπη, ήταν η τότε Ρωσική Αυτοκρατορία και οι φιλοδοξίες της να πάρει την Κωνσταντινούπολη και να κατέβει στη Μεσόγειο. Έλεγαν λοιπόν ότι «εδώ έχουμε έναν λαό, ο οποίος είναι ευρωπαϊκός/δυτικός» κατά τη γνώμη τους. Και δεν πρέπει να υπάγεται σε Ασιάτες – μουσουλμάνους. Αυτός ο λαός μπορεί να γίνει κρίσιμος σύμμαχός μας και μέλος της Δυτικής Ομοσπονδίας, την οποία άρχισε να προτείνει ο Ντε Πραντ. Ακριβώς πριν από διακόσα χρόνια πολλοί μιλούσαν για την Ελλάδα με όρους που τώρα από πολλούς χρησιμοποιούνται για την Ουκρανία. 

Ενώ στον τότε χάρτη εμείς ήμασταν κάτι σαν Εγγύς Ανατολή…

Το 1822, που γράφονταν αυτά −«Χρειαζόμαστε μια Δυτική Ομοσπονδία και προμαχώνας της να είναι η Ελλάδα»− Ελλάδα δεν υπήρχε. Βέβαια, η Ελλάδα για την οποία έκανε λόγο θα εκτεινόταν μέχρι τον Δούναβη – η Ελλάδα της Χάρτας του Ρήγα. 

Υπάρχει όμως και δεύτερη απάντηση στο ερώτημά σας: και άλλοι, ιδίως Γάλλοι, άρχισαν να μιλούν για «Δύση» προκειμένου να ξεχωριστεί η Δυτική Ευρώπη από τη Ρωσία θέτοντας την Ελλάδα στη Δύση, αλλά εκείνος που έχτισε ένα ολόκληρο πρόγραμμα, θέτοντας ως υπέρτιτλο στα βιβλία του το «République Occidentale»/Δυτική Δημοκρατία, ο Ωγκύστ Κοντ −ένας άνθρωπος που δεν χώνευε ιδιαίτερα τους αρχαίους Έλληνες (ήταν Ρωμαιομανής, Γαλλομανής, Λατινομανής κ.ο.κ.), ενώ η Ευρώπη γι’ αυτόν ήταν σταθερά η Ευρώπη του Καρλομάγνου (συν η Βρετανία, συν οι αποικίες με πληθυσμούς ευρωπαϊκής καταγωγής βέβαια)−, εξαρχής μιλούσε για δύο εξαιρέσεις: η Δύση θα περιλάμβανε δυο χώρες από τα ανατολικά της, την Ελλάδα, λόγω της σημασίας της αρχαίας Ελλάδας για τη Ρώμη και όσα σήμανε, και την Πολωνία, η οποία είναι μεν σλαβική χώρα και γεωγραφικά ανατολική, υπήρξε όμως επί μια χιλιετία καθολική, και άρα μέρος του ίδιου δυτικού κόσμου.

Η Δύση ως ανοιχτή έννοια, αλλά απέναντι στη Ρωσία 

Συμπέρασμα αυτής της διαδρομής;

Συμπέρασμα: από την αρχή εγγενώς και από τη στιγμή που αρχίζει να χρησιμοποιείται ο όρος «Δύση», για κάποιον λόγο έχει μέσα του μια διάσταση ανοίγματος, αποδοχής νέων μελών, μη πεπερασμένων ορίων (open-endedness). Αυτό που, αργότερα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, θα λεγόταν «διεύρυνση». Δεν πρόκειται λοιπόν για έναν κλειστό πολιτισμό, για μια ομάδα κρατών που προσδιορίζεται με χαρακτηριστικά εθνικά, γενετικά, θρησκευτικά. Είδαμε ότι ευθύς εξαρχής προσεταιρίζονται μια χώρα ορθόδοξη – και τούτο, πέραν του ότι ο Κοντ ήθελε να καταργηθεί ο χριστιανισμός, να δημιουργηθεί μια Θρησκεία της Ανθρωπότητας (που στην επιστημονική/θετικιστική εποχή θα είχε περισσότερες ελπίδες να ενώσει τους ανθρώπους ηθικά).

Με αυτά που μας λέτε, πάντως, η Δύση δεν παύει να είναι κάτι με χαρακτήρα ταυτοτικό. Και, συνήθως, οι ταυτότητες διαμορφώνονται σχεσιακά – κι εδώ, απ’ αυτό που λέτε, φαίνεται ότι η Ρωσία είναι εκείνη από την οποία τηρείται μια απόσταση…

Ξέρετε, πάντα περιμένω την ερώτηση «Και ο Έντουαρντ Σάιντ δεν μίλησε για το πώς οι Ευρωπαίοι έκαναν λόγο για μιαν Ανατολή, που είναι “οι Άλλοι”;». Γι’ αυτό και σπεύδω να την απαντώ εκ των προτέρων. «Ναι, αλλά αυτοί οι Ευρωπαίοι ήταν μια χαρά να αντιπαραθέτουν στους εαυτούς τους (να κάνουν «othering», όπως το θέτει), την Ανατολή». Όμως τους εαυτούς τους τους αποκαλούσαν χριστιανοσύνη/christendom μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα. Και από τα τέλη του 17ου αιώνα και μετά, Ευρώπη. Γιατί χρειάζονταν έναν νέο όρο, που δεν τον χρησιμοποιούσαν μέχρι τον 18ο αιώνα;

Γιατί, λοιπόν;

Επειδή μετά τους Ναπολεόντειους Πολέμους η Ρωσία γίνεται πάρα πολύ δυνατή! Θυμηθείτε το Συνέδριο της Βιέννης του 1815. Έναν αιώνα πριν, ο Πέτρος ο Μέγας είχε προσεγγίσει τη Ρωσία στην Ευρώπη, στο γεωπολιτικό σύστημα της Ευρώπης. Και, πολιτισμικά, η ελίτ της Ρωσίας κατάφερε να γίνει/να ζει σαν Ευρώπη: επένδυσε κεφάλαια, έχτισε την Αγία Πετρούπολη, έφερε αρχιτέκτονες, μουσικούς. Η Αικατερίνη η Μεγάλη έκανε τραπεζώματα με σαμπάνιες στον Ντιντερό, είχε φίλο τον Βολταίρο…Ξαφνικά, όμως, στο Συνέδριο της Βιέννης, η Ρωσία δεν είναι απλώς μέλος της Ευρώπης. Καθίσταται κέντρο της Ευρώπης. Κυριαρχεί, και μάλιστα με τη βοήθεια δυο Ελλήνων…

Του Καποδίστρια και τίνος άλλου;

Του Αλεξάνδρου Στούρτζα, με μητέρα Φαναριώτισσα και πατέρα Μολδαβό: με τη γοητεία του, με διάφορα σπιριτουαλιστικά ενδιαφέροντα και διασυνδέσεις, ο Αλέξανδρος Α׳ κυριαρχεί στη Βιέννη. μετά από λίγο δημιουργεί την Ιερά Συμμαχία… Αρχίζουν λοιπόν διάφοροι στην Ευρώπη, ιδίως δε στη Γαλλία –που έχει ηττηθεί από τη Ρωσία στους Ναπολεόντειους Πολέμους– να σκέφτονται: «Τι γίνεται εδώ; Η Ευρώπη δεν είναι πια Ευρώπη». 

Άμα λέμε Ευρώπη, συμπεριλαμβάνεται και η Ρωσία. Κι έτσι αρχίζει να γίνεται λόγος όλο και πιο συχνά για «une Alliance Européenne, ou plutôt Occidentale»/μια Ευρωπαϊκή Συμμαχία, ή μάλλον Δυτική. Από τον φόβο της Ρωσίας. Έτσι γεννιέται λοιπόν η έννοια της Δύσης. Βέβαια, στους δυο αιώνες της ιστορίας της αυτό έχει αλλάξει – μετά την 11η Σεπτεμβρίου/τους Δίδυμους Πύργους, εχθροί ήταν πλέον το Ισλάμ, οι εξτρεμιστές ισλαμιστές μάλλον.

Κατά καιρούς, υπήρχαν διάφοροι εχθροί. Αλλ’ η εξέλιξη της έννοιας της «Δύσης», αντίθετα με ό,τι λεγόταν από ειδικούς μέχρι τώρα ότι εφευρέθηκε στην αρχή της δεκαετίας του 1890/τέλη του 19ου για τις ανάγκες της βρετανικής αποικιοκρατίας, δείχνω στο βιβλίο μου The West: Τhe Ηistory of an Ιdea ότι προέκυψε πολύ νωρίτερα, από τον φόβο της Ρωσίας. Και εκείνος που το έκανε ολόκληρη θεωρία ήταν ο Ωγκύστ Κοντ –διόλου ελκυστικός χαρακτήρας, να το πούμε–, ο οποίος διατύπωσε την ιδέα της Δύσης σαν μέρος ενός καθαρά αντιαποικιακού σχεδίου. Ήθελε να καταργήσει όλες τις αποικίες, θεωρούσε ότι η βία και η κατάκτηση είναι αταβιστικά και αναχρονιστικά πράγματα στην εποχή του θετικισμού.

Το The West: Τhe Ηistory of an Ιdea είναι γεμάτο εκπλήξεις: μια απ’ αυτές είναι ότι η Βρετανία στην Ευρώπη είναι μια από τις τελευταίες που αρχίζει να βλέπει τον εαυτό της ως Δύση. Η δε Αμερική, ακόμη αργότερα: η Αμερική είναι η τελευταία από τις τώρα κεντρικές Δυτικές χώρες που αυτοαποκαλείται «Δύση».

Αυτό, πάλι, πώς εξηγείται;

Ο ένας λόγος είναι πως εκείνοι με τη λέξη «The West» εννοούσαν τη δικιά τους Δύση, το γεωγραφικό σύνορό τους που συνεχώς μεταφερόταν μέχρι που έφτασε στην Καλιφόρνια. Ο άλλος λόγος είναι ότι οι ΗΠΑ ήταν το πρώτο αντι-αποικιακό κράτος. Ως post-colonial χώρα, έκαναν επανάσταση ενάντια στη Βρετανική Αυτοκρατορία, μην το ξεχνούμε: έφτιαξαν μιαν ολόκληρη ιδεολογία γύρω απ’ αυτό, το εξιδανίκευσαν βέβαια… Το τελευταίο πράγμα που θα τους έλκυε στις πρώτες δεκαετίες της ανεξάρτητης ύπαρξής τους θα ήταν η ταύτισή τους με τις αποικιοκρατικές, ημι-φεουδαρχικές, αριστοκρατικές μοναρχίες της Ευρώπης. Οι Αμερικανοί έβλεπαν τον εαυτό τους σαν μια νέα πρόταση, ένα νέο ξεκίνημα. 

Όμως η αποικιοκρατία δεν υπήρξε ένα δομικό γεγονός για τη συγκρότηση της Δύσης, πάντως της Ευρώπης; 

Η Αμερική –ως πρώτο μετα-αποικιακό κράτος– παρουσίαζε τον εαυτό της ως «πραγματική» Ευρώπη, σε αντίθεση με την παλιά Ευρώπη, που ήταν πλέον ανελεύθερη. Η ίδια ήταν η χώρα της ελευθερίας, της πραγματικής/Ευρωπαϊκής και Ευρώφερτης…

Τι δεν χωράει η Δύση

Υπάρχει λοιπόν ένας ελάχιστος εννοιολογικός πυρήνας σ’ αυτό που περιγράφουμε ως Δύση; Είναι η ελευθερία; Είναι η δημοκρατία; Διότι αν υπάρχει ένας τέτοιος πυρήνας, θέτουμε ένα όριο ως προς το τι χωράει και τι δεν χωράει στη Δύση.

Εκείνο που υποστηρίζω είναι ότι η Δύση έχει σημάνει πάρα πολλά πράγματα – σχεδόν όλα όσα βρίσκει κανείς στο βιβλίο μου αποτελούν εκπλήξεις σε σχέση με όσα ο ένας ή ο άλλος πιστεύει, για το πώς η ιδέα και η ταυτότητα της Δύσης δημιουργήθηκε – αλλά ένα είναι βέβαιο: δεν πρόκειται για μια έννοια στατική. Ένα επιχείρημα στο οποίο επιμένω είναι ότι η Δύση αλλάζει αυτή τη στιγμή, τη στιγμή που μιλάμε. Μετά την εισβολή στην Ουκρανία, έχουμε πλέον τελείως διαφορετικά δεδομένα. Στα συμπεράσματά μου τονίζω κάτι: το γεγονός ότι η Δύση συνεχώς ως έννοια μεταβάλλεται, δεν σημαίνει ότι δεν σημαίνει τίποτε. Απλώς, δεν υπάρχει κάποιος σωστός και απόλυτος ορισμός, καθώς, όπως κάθε έννοια που έχει μακρά ιστορία, εκείνο που μπορείς να κάνεις είναι να μελετήσεις την ιστορία της, τη διαδρομή της. Πρόκειται για έναν όρο ελκυστικό για πολλούς, οπότε πολλές πολιτικές δυνάμεις θα προσπαθήσουν να τον προσεταιριστούν.

Ώστε να πετύχουν τι;

Προκειμένου να προωθήσουν το επιχείρημά τους. Εκείνο που συμβαίνει, δυστυχώς, αυτή τη στιγμή είναι ότι προσεταιρίζονται την έννοια στην Αμερική (και όχι μόνο…) διάφοροι white supremacists, ρατσιστές που λένε ότι «μάχονται για τον Δυτικό πολιτισμό». Εδώ και δυο χρόνια ακούμε και τον Νετανιάχου να λέει ότι μάχεται για τον Δυτικό πολιτισμό – ασταμάτητα, μετά την 7η Οκτωβρίου 2023. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Δυτικός πολιτισμός τους ανήκει: οι υπόλοιποι θα διαπράτταμε μεγάλο σφάλμα (και θα σκοράραμε τεράστιο αυτογκόλ) αν τους αφήναμε δηλαδή να καταχρώνται αυτό το baggage, αυτήν την πλούσια παράδοση. Γιατί ο Δυτικός πολιτισμός, έχει, υποσυνείδητα ή ημι-συνειδητά, μια σειρά από συνειρμούς: οι περισσότεροι από τους συνειρμούς αυτούς είναι θετικοί για πολλούς ανθρώπους. Ο καθολικός θα σκεφθεί την παράδοση της θρησκείας του, άλλοι τη Νοτρ Νταμ που καιγόταν και τι χάθηκε για τη Γαλλία. Εδώ να σημειώσουμε ότι η συγκίνηση που προκάλεσε η πυρκαγιά εκείνη, ακόμη και σε ανθρώπους διόλου θρήσκους ή και καθόλου Γάλλους, ήταν τεράστια.

Δύση και αμερικανική ηγεμονία 

Σύμβολο!

Μια ημι-συνειδητή σύνδεση μ’ έναν πολιτισμό, με μια παράδοση που μπορεί πλέον να μην πιστώνει σε κάποια θρησκεία, αλλά νοιάζεται για την τέχνη που έφτιαξε κ.ο.κ. Όλα αυτά, θα πρότεινα να μην τα αφήσουμε στην κυρία Λεπέν ή στους λογογράφους του Τραμπ: δεν ανήκουν σε αυτούς! Κατά τη γνώμη μου, μετά από όλες τις τελευταίες εξελίξεις, η «Δύση» σημαίνει –αν πρέπει να υπερασπιστείς κάτι– μια ομάδα χωρών με διαφορές, που όμως συμμερίζονται μια σειρά από κοινές παραδόσεις, πολιτικά συστήματα, συνταγματικές/νομικές αρχές, κράτος δικαίου κ.ο.κ. Κρίσιμο εδώ είναι ότι δεν υπάρχει ένα κράτος, ένα πολιτισμικό κράτος (civilizational state), μια μονολιθική ενότητα όπως η Κίνα ή η Ρωσία – με μια κυβέρνηση, με μια γραμμή. Η Δύση αποτελείται από πολλά διαφορετικά κράτη. Ο πλουραλισμός της Δύσης είναι η δύναμή της (και η αδυναμία της ταυτόχρονα βέβαια). 

Όμως, όντως, κάτι έχει αλλάξει στην ιδέα της Δύσης μετά το τέλος του Β׳ Παγκοσμίου Πολέμου. Υπάρχει ένας ηγεμών. Μια χώρα τόσο ισχυρή, που οι υπόλοιποι καταλήγουν κάπως σαν δορυφόροι της. Όμως –μήνες τώρα– εκείνο που βλέπουμε είναι ότι, όταν έρχεται ένας Αμερικανός Πρόεδρος και αλλάζει τα δεδομένα, ξαφνικά οι Ευρωπαίοι ενώνονται, καθώς συνειδητοποιούν ότι «εμείς θα χάσουμε αν τον αφήσουμε να συνεχίσει έτσι». Οπότε, είναι σαν να δημιουργείται ένας δεύτερος πόλος, μια προσπάθεια από Γαλλία, Βρετανία, Γερμανία –Γερμανία, με την επίκληση της Zeitenwende να ενισχυθεί αμυντικά/στρατιωτικά– μαζί και η Μελόνι να προσέρχεται. Είναι κάτι πολύ σημαντικό, αυτό, κι αν το χάσουμε…

Τότε τι;

Συχνά με τους φοιτητές μου και τους συναδέλφους μου θέτω ένα ερώτημα: «Καλά, κι αν καταργήσουμε τη Δύση έστω επειδή έχει πολλά ελαττώματα, ποια είναι η εναλλακτική;». Η κινεζική ηγεμονία ή η ρωσική ηγεμονία ή μια ηγεμονία μεγάλων επιχειρηματιών που ελέγχουν τις ψηφιακές πλατφόρμες; Ή ο κ. Μασκ; Δεν έχουμε χάσει αυτή τη δυνατότητα, στη Δύση, να υπάρχουν διάφορες κυβερνήσεις οι οποίες εκλέγονται. τις ρίχνουν οι ψηφοφόροι και αλλάζουν γραμμή. Οπότε… αν μια χώρα τρελαθεί, όπως η Αμερική αυτή τη στιγμή, οι υπόλοιποι μπορούν να οργανωθούν και να περισώσουν κάτι.

Και, εν αναμονή;

Τότε, περιμένουμε τις επόμενες εκλογές! Κι αυτό, ξέρετε, είναι εξ αρχής εγγενές στη Δύση. Από τότε που ξεκίνησε, επρόκειτο για μια ιδέα – όχι για μια χώρα, αλλά για ομοειδείς χώρες, με κοινές αρχές και κοινά συμφέροντα, βέβαια με διαφωνίες, που τσακώνονται, πάνε σε πόλεμο η μια με την άλλη κατά καιρούς. Όμως μακροπρόθεσμα αναγνωρίζουν ότι έχουν κάτι κοινό.

Αν όμως πάμε λίγο πίσω, ας πούμε πριν από την αρχή της δεύτερης Προεδρίας Τραμπ, δεν βλέπαμε την Ευρώπη να λειτουργεί λιγάκι σαν η αγαπημένη αποικία των ΗΠΑ; Ήδη μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σίγουρα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο… Αγαπημένη αποικία των ΗΠΑ, αλλά και βολεμένη όπως με βίαιο τρόπο μας το είπε ο Τραμπ; Μπορούσε πλέον να νοηθεί Δύση χωρίς τις ΗΠΑ; Και μάλιστα χωρίς τις ΗΠΑ σε ρόλο καθοδηγητικό; Ήρθε δε και ο Τραμπ-2 και ακούσαμε προ εβδομάδων τον Μαρκ Ρούτε –Γ.Γ. του ΝΑΤΟ– να τον αποκαλεί Daddy/πατερούλη σε σωστή μετάφραση, και να επιχαίρει που επέβαλε στους Ευρωπαίους επιτάχυνση των εξοπλισμών. Ενώ ο Χοσέπ Μπορέλ, πρώην πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, αναρωτιέται κατά πόσο η Ευρώπη μπορεί να θεωρεί πλέον σύμμαχο τις ΗΠΑ…

Αυτά που αναφέρετε τα έχω ως συμπεράσματα του βιβλίου μου –σημειωτέον πολύ πριν προκύψει η εισβολή στην Ουκρανία– με άρθρα δημοσιευμένα ήδη από το 2017. Ξέρετε, η ιστορία δείχνει ότι η κυριαρχία της Αμερικής στη Δύση δεν είναι περισσότερο από μια φάση σε μια μακρύτερη ιστορία. Αλλά δέχομαι ότι, στην παρούσα φάση, το πρόβλημα είναι μεγάλο: η Δύση δεν μπορεί να υπάρξει αν η Αμερική καταλήξει να είναι αντίπαλος. Όμως, στο μέτρο που οι ΗΠΑ απλώς απαγκιστρωθούν και πουλάνε όπλα και δίνουν στήριξη, νοείται ακόμη Δύση.

Εμείς, η Δυτική Ευρώπη, χρειαζόμαστε την έννοια «Δύση» πολύ περισσότερο από τους Αμερικανούς. Μικρές και μεσαίες χώρες. Γαλλία και Βρετανία που μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες έβλεπαν τον εαυτό τους ως Μεγάλες Δυνάμεις, γνωρίζουν καλά ότι δεν είναι πλέον… Χρειάζονται λοιπόν πάρα πολύ τη Δύση. Και εκείνο που έγινε στη Γερμανία με τη στροφή/το Zeitenwende επί Σολτς είναι πολύ σημαντικό: και λόγω της προϊστορίας του ναζισμού, και λόγω της εγγύτητας με τη Ρωσία (η οποία, μην ξεχνούμε, υπεστήριξε την επανένωση της Γερμανίας), είχε προσπαθήσει η Γερμανία να λειτουργήσει ως γέφυρα με τη Ρωσία.

Συμπέρασμά μου: δεν θα είναι εύκολο, και ας ελπίσουμε να μην καταλήξουμε σε πόλεμο στο άμεσο μέλλον, διότι η Δυτική Ευρώπη δεν είναι έτοιμη να πάει σε πόλεμο μόνη της. Αλλά οικονομικά η Δυτική Ευρώπη είναι ασύγκριτα δυνατότερη από τη Ρωσία. Στρατιωτικά και αμυντικά δεν είναι συντονισμένη η Δυτική Ευρώπη, αλλά αυτό μπορεί να αλλάξει. Η Δύση γεννήθηκε στη Δυτική Ευρώπη, και η τελευταία τη χρειάζεται τη Δύση πολύ περισσότερο απ’ ό,τι η Αμερική.

Οπότε, έτσι θα γραφτεί το αύριο;

Ω, εγώ πιστεύω ότι η Αμερική θα γυρίσει. Οι καιροί αλλάζουν, οι τεχνολογίες αλλάζουν. Θα κρατούσα μια φράση του Ουόλτερ Λίπμαν, μάλλον του πλέον επιδραστικού δημοσιογράφου του 20ού αιώνα, γραμμένη στην διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Έλεγε λοιπόν για τα μετά τον πόλεμο ότι φυσικά δεν μπορείς να προβλέψεις τι θα γίνει μετά τον πόλεμο, γι’ αυτό θα ᾽πρεπε να προνοήσεις για τις καλύτερες δυνατές συμμαχίες: «Δεν είναι τι λένε οι άνθρωποι, ή τι νομίζουν ότι αισθάνονται, αλλά τι, όταν θα χρειαστεί να δράσουν, όντως θα κάνουν: με αυτό αναμετριέται η κοινότητα των εθνών. Υπ’ αυτήν την έννοια, υπάρχει μια μεγάλη κοινότητα σ᾽ αυτή τη γη, από την οποία κανένα από τα μέλη της δεν μπορεί να αποκλειστεί, ούτε και να παραιτηθεί. Είναι δε αυτή η κοινότητα εκείνη που συναπαρτίζει γεωγραφικά η μεγάλη λεκάνη του Ατλαντικού». (Δεν είναι άσχετο με αυτή την παρατήρηση ότι και στους δυο παγκοσμίους πολέμους του 20ού αιώνα οι Αμερικανοί θα προτιμούσαν να είχαν μείνει ουδέτεροι, αλλά όταν έγινε αναπόφευκτο να πάρουν θέση, ήρθανε και πολεμήσανε στο πλευρό της Δυτικής Ευρώπης).

Και στης Αμερικής το συμφέρον είναι να προσεγγίσει την Ευρώπη. Η Αμερική σήμερα φοβάται την Κίνα: ποιοι λοιπόν είναι οι φυσικοί της σύμμαχοι;

«Εξάγεται» η έννοια του Δυτικού; 

Είναι όμως η Ευρώπη; Μιλώντας για το ΝΑΤΟ, έλεγε λόρδος Ισμέι, ο πρώτος γενικός γραμματέας, «η ιδέα είναι να κρατήσουμε τους Αμερικάνους μέσα, τους Ρώσους έξω και του Γερμανούς κάτω». Εκείνο που ζούμε σήμερα είναι η πλήρης αντιστροφή αυτού: Χρειάζεται να επαναφέρεις τους Αμερικανούς, να ξαναδείς τη Ρωσία –π.χ. να επανέρχεται στους G7 ώστε να γίνουν G8– και ασφαλώς να μη μείνουν οι Γερμανοί «κάτω»…

Πολύ καλή παρατήρηση ως προς το ΝΑΤΟ. Αλλά επιτρέψτε μου: το ΝΑΤΟ δεν είναι «η Δύση». Το ΝΑΤΟ είναι η πλέον πρόσφατη εκδοχή μιας στρατιωτικής συμμαχίας. Και… μην ξεχνούμε, συμπεριλαμβάνει την Τουρκία, της οποίας ο Πρόεδρος δεν αυτοαποκαλείται Δυτικός. Και χτίζει για τον εαυτό του πολιτικό κεφάλαιο με το να αντιστέκεται στη Δύση. Θα το επαναλάβω: η Δύση είναι κάτι ευρύτερο, κάτι μεγαλύτερο, κάτι που ελπίζω θα έχει μέλλον κι αν ακόμη το ΝΑΤΟ δεν υπάρχει. Και που έχει παρελθόν πολύ πριν δημιουργηθεί το ΝΑΤΟ.

Έχει η Δύση ένα στοιχείο κανονιστικού καταναγκασμού; Και επίσης η Δύση αρέσει πια;

Πολύ ωραία ερώτηση! Όχι, δεν αρέσει. Αλλά… πείτε μου ποια είναι η εναλλακτική; Η Δύση ήταν εκείνη που συγκέντρωσε και συνδύασε αρχές και αξίες και τις έκανε ένα θαύμα που εξέπληξε: ο χριστιανισμός δεν ήταν Δυτικός εξαρχής για παράδειγμα…

Να το ρωτήσω κάπως διαφορετικά: η έννοια του Δυτικού «εξάγεται»; Μπορεί να επιβληθεί; Αυτή η εύπλαστη και ρευστή έννοια, που λέμε ότι είναι η Δύση, όταν λέει ότι είναι φορέας του ορθολογισμού, κάποιων υψηλών ιδεών, δεν θέτει όλους τους άλλους σε χαμηλότερο επίπεδο;

Να διευκρινίσω: δεν είναι απεριόριστα εξαγώγιμη και απεριόριστα επεκτάσιμη παγκοσμίως έννοια η Δύση. Γι’ αυτό και στη διαμάχη Φουκουγιάμα-Χάντιγκτον, παίρνω τη θέση του Χάντιγκτον. Μπορεί ο Χάντιγκντον να ήταν μανιακός με τη θρησκεία –ότι η θρησκεία σου προσδιορίζει την κουλτούρα, σου σφραγίζει τη μοίρα σου– οπότε είχε πει «είναι αδύνατον να φανταστούμε σοβαρή βία ανάμεσα σε Ουκρανούς και Ρώσους». Ήρθε όμως το 2022… Αντίστοιχα έλεγε ότι η Ελλάδα θα ᾽πρεπε να εκδιωχθεί από το ΝΑΤΟ, γιατί είναι πιο πολύ σύμμαχος της Ρωσίας παρά της Δύσης. Πήγαινε να το πεις τώρα! Ας ξαναθυμηθούμε το Καραμανλικό. «Ανήκομεν εις την Δύσιν» (στο βιβλίο αναλύω τι ακριβώς εννοούσε ο Καραμανλής στα μέσα της δεκαετίας του 1970 και γιατί ήταν σημαντικό). Παρ’ όλα του τα ελαττώματα, είμαι πλησιέστερα με τον Χάντιγκτον παρά με τον Φουκουγιάμα ως προς το ότι είναι επικίνδυνο, έως και γελοίο, να πιστεύεις ότι όλοι θέλουν να «γίνουν Δύση» επειδή φοράνε μπλου τζιν και ανοίγουν παντού McDonald’s. Ήταν πάρα πολύ επιδερμικό αυτό. Ο Χάντιγκτον, αντιθέτως, έλεγε ότι πρέπει να αποδεχθούμε ότι είμαστε ένας πολιτισμός ανάμεσα σε άλλους. Και, υπερασπιζόμενοι τα συμφέροντά μας, να καταλάβουμε τους άλλους και να ζήσουμε μαζί τους.

Αντιπαραγωγικό το The West vs The Rest 

Και η αντίληψη του «The West vs the Rest» είναι συνεπώς αντιπαραγωγική…

Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου μου διατυπώνω το επιχείρημα ότι ο όρος «δυτικές αξίες» κάνει ζημιά περισσότερο παρά προσφέρει βοήθεια. Δεν μπορεί η Δυτική Ευρώπη να λέει «επειδή σ’ εμάς επικράτησαν αυτές οι αρχές και αναδείχθηκαν αυτές οι αξίες, είναι δικές μας». Κάτι τέτοιο είναι αντιπαραγωγικό: είναι ένα δώρο στον Πούτιν και στον Μόντι και στον Σι Τζινπίνγκ να το λες αυτό. Διότι αμέσως λένε στον λαό τους «αυτές είναι Δυτικές αξίες, αυτοί είναι νεοαποικιοκράτες, τις αξίες τους δεν τις θέλουμε». Πολύ πιο χρήσιμο θα ήταν να λέμε «ο φιλελευθερισμός, η δημοκρατία, η φιλελεύθερη δημοκρατία ή η σοσιαλδημοκρατία (ή ό,τι ο καθένας μας προτιμά) είναι κάτι που θα μπορούσαμε να μοιραστούμε». Χρειάζεται ένας πιο συμπεριληπτικός και οικουμενικών προθέσεων λόγος. Αν το ονοματίζεις «Δυτικές αξίες» είναι σαν να τους λες «εμείς είμαστε οι ιδιοκτήτες, εσείς είσαστε ηττημένοι της ιστορίας». Ασφαλώς και δεν θα τους πείσεις.

Χώρες που βρίσκονται κοντά στη Δύση, που είναι διχασμένες/έχουν ένα δυϊσμό όπως εμείς ή η Τουρκία ή ίσως και η Ρωσία κάποτε –ποιος ξέρει!– μπορούν, να γίνουν μέλη της Δύσης. Δεν φαντάζομαι βέβαια η Δύση να γίνει όλος ο πλανήτης. αλλ’ επειδή είναι εύπλαστη και έχει την τάση να αλλάζει τον αυτοπροσδιορισμό της και να δέχεται νέα μέλη, μπορεί να δει τα μέλη της να αυξάνονται στο μέλλον.

Κατά πόσον όμως, αν κανείς βασιστεί στο ότι η Ρωσία έχει –ας πούμε– αυταρχικό καθεστώς, το οποίο και την κρατά «εκτός», δεν τη σπρώχνει στον πιο βαρύ εναγκαλισμό της Κίνας; Μήπως δηλαδή θα ήταν πιο εύλογο να επιδιωκόταν –αν κάποτε σιγήσουν τα όπλα– η Ρωσία της Αγίας Πετρούπολης, του Ερμιτάζ, του Τσέχωφ, του Ντοστογιέφσκι, του Σολτζενίτσιν ήδη, του Μαγιακόφσκι, της Αχμάτοβα, του Τσαϊκόφσκι, η Ρωσία που στην Ευρωπαϊκή Δύση σιγά σιγά την απαγορεύσαμε να εμφανίζεται γιατί είναι «μολυντική», να μη δοθεί στην Κίνα/στην Ασία; Γιατί μήπως τότε ακριβώς η Ασία θα κινδύνευε να βουλιάξει την όποια Δύση;

Έχετε απόλυτο δίκιο! Το canceling/η τάση ακύρωσης της ρωσικής κουλτούρας, του Ντοστογιέφσκι ή του Τσαϊκόφσκι, είναι κάτι πολύ επικίνδυνο και καταλήγει γελοίο. Έχουμε πρόβλημα με έναν συγκεκριμένο ηγέτη, με μια συγκεκριμένη κυβέρνηση και με όσα έχουν κάνει τα τελευταία χρόνια . Όχι με τη Ρωσία, με ολόκληρη τη ρωσική κουλτούρα. Και στο ξεκίνημα της συζήτησής μας, ο φόβος ήταν με τον τσάρο και τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Ας ελπίσουμε η Ρωσία να αλλάξει καθεστώς. Τα πρώτα χρόνια μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πριν αρχίσει ο Ψυχρός Πόλεμος, μιλούσαν όλοι για τη Ρωσία σαν μέλος και μάλιστα σαν σωτήρα του Δυτικού Πολιτισμού.

Είχε πολεμήσει με τους Συμμάχους…

Είχε βοηθήσει αποφασιστικά να ηττηθεί ο Χίτλερ. Με τον Ψυχρό Πόλεμο, άλλαξαν τα πράγματα. Στην ιστορία τα πράγματα αλλάζουν και –φυσικά– ελπίζουμε να αλλάξουν. Αλίμονο αν σπρώξουμε τη Ρωσία στην Ασία: όμως ο τρόπος δεν είναι εκείνος που προσπαθεί τώρα ο Τραμπ, το «εμείς οι ισχυροί άνδρες θα συνεννοηθούμε». Αλλ’ είναι η αναγνώριση της Ρωσίας –όπως είπατε– της Αγίας Πετρούπολης, η Ευρωπαϊκή. Τους Ρώσους, αν τους κολακεύσεις, αν τους αναγνωρίσεις, μπορείς να κερδίσεις πάρα πολλά πλέον (μιλώντας με πολλαπλούς Δυτικούς πρέσβεις που υπηρέτησαν στη Ρωσία, τους άκουσα να αναγνωρίζουν «εμείς δώσαμε στον Πούτιν επιχειρήματα, φερθήκαμε άσχημα στους Ρώσους τη δεκαετία του 1990»). Η υπεροψία των Αμερικανών πληρώνεται τώρα – πληρώνεται δε και από τους Ουκρανούς. 

Πάντως θα συμφωνήσω: δεν πρέπει να κόψουμε τις γέφυρες με τη Ρωσία.