Λίγο πριν από την έναρξη του «Athens Democracy Forum» (30 Σεπτεμβρίου – 3 Οκτωβρίου) στην Αθήνα, η Οικονομική Επιθεώρηση συνομίλησε με την καθηγήτρια Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Γέιλ, Χέλεν Λάντεμορ, μία από τις πιο διεισδυτικές αναλύτριες των δημοκρατικών εξελίξεων.

Με τις ΗΠΑ να δοκιμάζονται από ακραία πολιτική πόλωση, τη Γαλλία να συγκλονίζεται από κοινωνικές αναταραχές και τον δυτικό κόσμο να αναζητά νέα ισορροπία, η Λάντεμορ δίνει την δική της εξήγηση: οι σύγχρονες δημοκρατίες υπονομεύονται από την υπεροψία των κοινωνικοπολιτικών ελίτ. Ως απάντηση, προτείνει ένα ριζοσπαστικό «λοτοκρατικό» μοντέλο διακυβέρνησης, όπου πολίτες επιλέγονται τυχαία για να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων και να σχηματίζουν πιο συνεκτικές και αντιπροσωπευτικές κυβερνήσεις.

Παράλληλα, αποφεύγει να κάνει προβλέψεις για το μέλλον των κοινωνιών, περιγράφει την τρέχουσα αστάθεια ως προάγγελο μιας «μετά-δημοκρατικής» εποχής – μιας περιόδου κατά την οποία οι δημοκρατικές αξίες «επανασυστήνονται» και η Κίνα διεκδικεί ηγετικό ρόλο στην παγκόσμια σκηνή.

Δημοκρατία, λαός και ελίτ 

Καθηγήτρια Λάντεμορ, η Ευρώπη και οι ΗΠΑ αντιμετωπίζουν μια παρατεταμένη περίοδο δημοκρατικής αναταραχής. Από την κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ έως τη θεσμική αστάθεια στη Γαλλία, η Δύση φαίνεται ότι αντιμετωπίζει τις συνέπειες της μεταπολεμικής πολιτικής. Κατά τη γνώμη σας, ποιοι είναι οι βασικοί λόγοι για τους οποίους οι δημοκρατίες σε όλο τον κόσμο φαίνονται σήμερα όλο και πιο εύθραυστες;

-Η «υπόθεσή» μου είναι ότι η φαινομενική ευπάθεια των δημοκρατιών οφείλεται σε έναν βασικό παράγοντα: το γεγονός ότι δεν είναι αρκετά δημοκρατικές εξαρχής. Ως αποτέλεσμα, δεν καταφέρνουν να αξιοποιήσουν τους πόρους της συλλογικής σοφίας και της κοινής λογικής των πολιτών τους. Σκεφτείτε την παγκοσμιοποίηση, η οποία σήμερα συχνά κατηγορείται ότι εξοντώνει τις δυτικές εργατικές τάξεις −προς όφελος των κινεζικών−, προκαλεί τεράστιες οικονομικές ανισότητες εντός των χωρών και, γενικότερα, αποδυναμώνει την πολιτική κυριαρχία των εθνών. Όλα αυτά με τη σειρά τους έχουν προκαλέσει μια λαϊκιστική αντίδραση και τις αυταρχικές και εθνικιστικές τάσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα. 

Ωστόσο, η ραγδαία παγκοσμιοποίηση δεν ήταν «φυσική» καταστροφή ή εξωτερικός κλονισμός. Ήταν το αποτέλεσμα μιας σειράς αποφάσεων που έλαβαν οι κοινωνικοοικονομικές ελίτ, οι οποίες δεν άκουσαν πραγματικά τους «συναγερμούς» που χτυπούσαν στους απλούς πολίτες. Υπήρξαν στιγμές που οι μάζες προσπάθησαν να φρενάρουν τις αποφάσεις τους, για παράδειγμα με τα αρνητικά δημοψηφίσματα για τη «Συνθήκη του Μάαστριχτ» στη Γαλλία και τις Κάτω Χώρες το 2005. 

Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε πλήρως τη σημασία αυτών των αρνητικών ψήφων, αλλά μια εκτίμηση είναι ότι οι άνθρωποι δεν ήθελαν απαραίτητα λιγότερη παγκοσμιοποίηση, αλλά μια πιο αργή, πιο προσεκτική, πιο περιεκτική και δημοκρατικά διαχειριζόμενη. Ωστόσο, το σύστημα απλώς τους αγνόησε και προχώρησε με το νεοφιλελεύθερο, γραφειοκρατικό πρόγραμμα που είχε καθοριστεί στις Βρυξέλλες. Φοβάμαι ότι το ίδιο πρόβλημα συμβαίνει και τώρα με την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών όπως η «τεχνητή νοημοσύνη». Πού είναι η δημοκρατική συμβολή των πολιτών σε όλα αυτά; Και πού είναι τα «φρένα»;

Πρέπει να αναφέρω ότι η ολιγαρχική και πλουτοκρατική μεροληψία των υφιστάμενων δημοκρατιών καλύφθηκε κατά τη διάρκεια της «Ένδοξης Τριακονταετίας (1945-1975)» από το πολύ ιδιαίτερο μεταπολεμικό πλαίσιο: πρώτον, οι οικονομικές ανισότητες μειώθηκαν σημαντικά, δεύτερον, η οικονομική ανάπτυξη φαινόταν να ωφελεί όλους και τρίτον, η παγκοσμιοποίηση δεν είχε αρχίσει ακόμη να υπονομεύει την πολιτική κυριαρχία. Αυτή είναι η εποχή που ονειρεύεται το κίνημα «MAGA («Κάντε την Αμερική Μεγάλη Ξανά»)», δηλαδή μια χρυσή εποχή εκλογικής δημοκρατίας. Αλλά νομίζω ότι είναι μια ψευδαίσθηση. Δεν υπάρχει επιστροφή σε εκείνη τη «χρυσή εποχή», η οποία, παρεμπιπτόντως, δεν ήταν και τόσο χρυσή για τις γυναίκες και τις μειονότητες. 

Από την άλλη, νομίζω ότι ο μόνος δρόμος είναι προς τα εμπρός και αυτό θα απαιτήσει την εμβάθυνση των δημοκρατικών χαρακτηριστικών που έχουν σήμερα οι θεσμοί μας και κάποια φαντασία ως προς το πώς μπορούμε να δαμάσουμε, να μεταρρυθμίσουμε και ακόμη και να αλλάξουμε τα πλουτοκρατικά, ολιγαρχικά στοιχεία, ώστε να αντιμετωπίσουμε τα νέα αβέβαια νερά με περισσότερη σοφία και ανθεκτικότητα.

Στο βιβλίο σας Open Democracy (Ανοικτή Δημοκρατία), περιγράφετε ένα νέο μοντέλο δημοκρατίας που ενδυναμώνει τους απλούς πολίτες και ενισχύει την κοινωνική ένταξη. Γιατί είναι ανώτερο από την «εκλογική δημοκρατία»;

 Πιστεύω ότι το μοντέλο μου είναι ανώτερο από την «εκλογική δημοκρατία», επειδή επικεντρώνεται στις συζητήσεις των απλών πολιτών σε όλη τους την ποικιλομορφία, σε αντίθεση με τις επιδεικτικές συζητήσεις ενός μικρού κύκλου πολιτικών που προέρχονται από το ίδιο «καλούπι», για παράδειγμα, δικηγόροι στις ΗΠΑ, απόφοιτοι της Οξφόρδης στο Ηνωμένο Βασίλειο, ή της «Grande Ecole» στη Γαλλία. 

Το μοντέλο μου διανέμει την εξουσία, κυρίως το καθήκον της εκπροσώπησης των άλλων, μεταξύ όλων των πολιτών, όχι μόνο των κοινωνικοοικονομικών ελίτ. Ως αποτέλεσμα, είναι πιθανό να αξιοποιήσει τη συλλογική σοφία του ευρύτερου κοινού και να παράγει καλύτερους νόμους και πολιτικές από εκείνους που «προωθούνται» από τις τρέχουσες εκλεγμένες ελίτ, με όλα τα τυφλά σημεία και τις συγκρούσεις συμφερόντων τους. 

Τραμπ και κίνδυνος αυταρχισμού

Σε μία από τις ομιλίες σας, υποστηρίξατε ότι η «εκλογική δημοκρατία» τείνει να δημιουργεί ελίτ που είναι αποκομμένες από τους απλούς πολίτες. Θα μπορούσαν ηγέτες όπως ο Τραμπ να αντιπροσωπεύουν, παραδόξως, μια απαίτηση για πιο περιεκτικές, από κάτω προς τα πάνω μορφές πολιτικής;

Ο Τραμπ είναι η λάθος απάντηση στο σωστό ερώτημα, όπως νομίζω ότι έχουν πει πολλοί πριν από μένα. Είναι ένα σύμπτωμα της λαϊκής απογοήτευσης από τις πλουτοκρατικές και ακόμη και διεφθαρμένες πτυχές της σημερινής εκλογικής δημοκρατίας. Αλλά ο ίδιος δεν είναι η δημοκρατική απάντηση που χρειαζόμαστε − η οποία, για να είμαι ειλικρινής, δεν βρίσκεται ούτε στην αριστερά. Ο Τραμπ αντιπροσωπεύει μάλλον τον κλασικό λαϊκιστή, αυταρχικό δημαγωγό, δηλαδή το οπισθοδρομικό όνειρο ενός προοδευτικού ανθρώπου που θα σώσει τη χώρα από τον εαυτό της. 

Ο Τραμπ είναι απλά ένας καιροσκόπος πολιτικός επιχειρηματίας που εκμεταλλεύεται τη λαϊκή οργή προς όφελός του. Πρέπει να κατηγορήσουμε τον αμερικανικό λαό που έπεσε σε αυτή την παγίδα; Όχι, γιατί δεν νομίζω ότι του δόθηκε πραγματική επιλογή εδώ και δεκαετίες, αν του δόθηκε ποτέ. Τουλάχιστον ο Τραμπ αντιπροσωπεύει μια ρήξη με το «status quo» και στέλνει ένα σαφές μήνυμα ότι το σύστημα πρέπει να μεταρρυθμιστεί πριν μεταμορφωθεί σε κάτι πραγματικά τρομακτικό.

Εάν εφαρμοστεί ένα «λοταριακό σύστημα», δεν προβλέπετε ότι ο φόβος της «παλιάς σχολής» και των αυταρχικών ιδεολογιών θα επικρατήσει στα «λοταριακά όργανα» και, κατά συνέπεια, στην πολιτική εξουσία;

Τίποτα από τα στοιχεία που έχουμε, από τα πάνω από 800 παραδείγματα διαβουλεύσεων μικρών ομάδων πολιτών που έχουν πραγματοποιηθεί μέχρι τώρα σε όλο τον κόσμο, δεν υποδηλώνει ότι αυτός ο φόβος για αυταρχικά αποτελέσματα είναι έστω και στο ελάχιστο δικαιολογημένος. Τα αποτελέσματα των διαβουλεύσεων είναι μερικές φορές «προοδευτικά», μερικές φορές «συντηρητικά», με μια τάση να εντοπίζονται νέες μορφές συναίνεσης που περιλαμβάνουν τις μειονότητες. 

Υποθέτω ότι ανησυχείτε για τη χρήση οργάνων που βασίζονται στην κλήρωση σε θρησκευτικά συντηρητικές χώρες όπως η Σαουδική Αραβία ή το Αφγανιστάν; Είναι αλήθεια ότι τα αποτελέσματα των διαβουλεύσεων σε τέτοια πλαίσια, για παράδειγμα, στο ζήτημα των δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων ή της άμβλωσης, πιθανότατα δεν θα ακολουθούν αυτό που ονομάζουμε φιλελεύθερες αξίες. Ωστόσο, τέτοιες διαβουλεύσεις μπορεί να συμβάλουν στην επίτευξη μιας πιο λεπτομερούς και ανεκτικής κατανόησης των ζητημάτων, αν μη τι άλλο επειδή όλοι οι συμμετέχοντες έχουν ίση φωνή. 

Οι συλλογικές διαδικασίες που βασίζονται στην κλήρωση δεν μπορούν να αλλάξουν ριζικά τις αξίες μιας κοινότητας, τουλάχιστον όχι αμέσως. Μόνο η εξαναγκαστική βία μπορεί να το κάνει, και ακόμη και αυτή συνήθως δεν έχει μακροπρόθεσμα αποτελέσματα. Ωστόσο, αυτές οι συλλογικές συνελεύσεις είναι το αντίδοτο στην πόλωση, στην τυραννία της πλειοψηφίας και στον παρορμητικό, συναισθηματικό και επικριτικό τρόπο σκέψης που τροφοδοτεί τη μισαλλοδοξία. Επομένως, όχι, δεν θεωρώ ότι αυτός ο φόβος είναι δικαιολογημένος.

Συμμετοχή, παραπληροφόρηση και εμπιστοσύνη 

Δεδομένης της φθίνουσας συμμετοχής των πολιτών, πώς εξασφαλίζετε ότι οι πολίτες παραμένουν πρόθυμοι να συμμετέχουν ουσιαστικά σε ανοιχτούς δημοκρατικούς μηχανισμούς; Είναι το εκλογικό σύστημα που τους αποξενώνει;

Θα εκπλαγείτε από το πόσο ευγνώμονες είναι οι άνθρωποι που τους δίνεται φωνή και πόσο πρόθυμοι είναι να δώσουν το πλεονέκτημα της αμφιβολίας σε δημοκρατικά πειράματα όπως οι συνελεύσεις πολιτών. Αλλά πρέπει να οργανώσετε τα πράγματα με τρόπο που να είναι διαφανής, υπεύθυνος, και να σέβεται τον χρόνο και τη νοημοσύνη τους. 

Για να εμβαθύνω, το να σέβεστε τον χρόνο τους σημαίνει να τους πληρώνετε για τη συμμετοχή τους και να διασφαλίζετε ότι η συμμετοχή τους έχει αντίκτυπο και το να σέβεστε τη νοημοσύνη τους σημαίνει να τους παρέχετε όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες και να τους αναθέτετε όσο το δυνατόν περισσότερη συνυπευθυνότητα στη διαδικασία. Νομίζω ότι οι εκλογές σήμερα μοιάζουν τόσο με χάσιμο χρόνου, δηλαδή ότι η ψήφος σας δεν έχει καμία σημασία, όσο και με προσβολή της νοημοσύνης μας, λόγω του όγκου των ψεμάτων, της κακής πίστης και της χειραγώγησης που συμβαίνουν.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία και ο πόλεμος της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης έχουν αποκαλύψει τις αδυναμίες των δυτικών δημοκρατικών συστημάτων. Η ικανότητα του Πούτιν και άλλων αυταρχικών ηγετών να υπονομεύουν τις δυτικές δημοκρατίες υποδηλώνει δομικές αδυναμίες στην ίδια την εκλογική δημοκρατία;

Οι δημοκρατίες είναι τόσο ισχυρές ενάντια στην παραπληροφόρηση, όσο η εμπιστοσύνη που τους έχουν οι πολίτες τους. Επομένως, δεν νομίζω ότι ο Πούτιν και άλλοι αυταρχικοί ηγέτες θα μπορούσαν να προκαλέσουν τόση ζημιά όσο προκαλούν, αν αυτή η εμπιστοσύνη δεν είχε  υπονομευτεί. Σκεφτείτε ότι στην Ταϊβάν τα ρωσικά και κινεζικά «bots» απέτυχαν παταγωδώς να επηρεάσουν τις εκλογές. Όπως εξηγεί η Όντρεϊ Τανγκ, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι πολίτες εμπιστεύονται την κυβέρνησή τους και είναι «εμβολιασμένοι» ακόμη και έναντι εξελιγμένων «deep fakes (σ.σ. κατασκευασμένες εικόνες και βίντεο)» χάρη σε δημόσιες εκστρατείες που ενημερώνουν τους πολίτες για τις τακτικές παραπληροφόρησης και προλαμβάνουν, αντί να αποκαλύπτουν εκ των υστέρων, ψευδή βίντεο και άλλο παραπλανητικό περιεχόμενο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ηθική ηγεσία και τεχνολογία 

Μιλώντας για τον Τραμπ, πώς βλέπετε την πολιτική του «America First («πρώτα η Αμερική»)» να επηρεάζει τις παγκόσμιες δημοκρατικές νόρμες; Επιταχύνει την απομάκρυνση από τις δημοκρατικές αξίες;

Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι το «America First» είναι μια επιστροφή στην εγχώρια κυριαρχία και έχει, ως εκ τούτου, δημοκρατικό δυναμικό. Επιστρέφει την εξουσία στους εκλογείς σε εθνικό επίπεδο. Νομίζω ότι κάποια απο-παγκοσμιοποίηση σε αυτή την έννοια είναι πιθανώς θετική. Όπως είπα παραπάνω, οι κυβερνήσεις προχώρησαν πιθανώς πολύ γρήγορα, χωρίς να ελέγξουν πραγματικά με τους πληθυσμούς τους αν ήταν εντάξει με τα αποτελέσματα. Το Brexit, το «America First» είναι εν μέρει αντιδράσεις στην αντίληψη της απώλειας της εθνικής κυριαρχίας και προσπάθειες να την ανακτήσουν. Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η προτεραιότητα της Αμερικής γίνεται με τρόπο που υπονομεύει τις δημοκρατικές νόρμες σε παγκόσμιο επίπεδο, δηλαδή την ιδέα ότι είμαστε όλοι άνθρωποι και αξίζουμε εξίσου προστασία. 

Η Αμερική υπήρξε ιστορικά η υπέρμαχος μιας σειράς φιλελεύθερων και δημοκρατικών αξιών που είχαν, και εξακολουθούν να έχουν, έναν οικουμενικό προσανατολισμό και, ως αποτέλεσμα, οικουμενική απήχηση. Αποσύροντας τα σύνορά της και αποποιούμενη κάθε ευθύνης για τη μοίρα άλλων πληθυσμών σε όλο τον κόσμο, οι Ηνωμένες Πολιτείες ουσιαστικά εγκαταλείπουν αυτή τη θέση ηθικής ηγεσίας και υιοθετούν μια πιο απομονωτική, εσωστρεφή στάση, που ευνοεί τους αυταρχικούς ηγέτες σε όλο τον κόσμο. 

Επίσης, θέτει τις χώρες η μία εναντίον της άλλης σε ένα παγκόσμιο παιχνίδι που παρουσιάζεται ως καθαρά μηδενικού αθροίσματος, δηλαδή όταν κερδίζουν άλλες χώρες, χάνει η Αμερική. Πιστεύω ότι υπάρχει ένας τρόπος –ένας δημοκρατικός τρόπος– με τον οποίο οι ΗΠΑ θα πρέπει να είναι σε θέση να προωθήσουν τα εθνικά τους συμφέροντα και ταυτόχρονα τα συμφέροντα άλλων χωρών. 

 Πέρα από τον Τραμπ και τον Πούτιν, τι ρόλο παίζουν η παγκοσμιοποίηση και οι ψηφιακές τεχνολογίες, όπως η τεχνητή νοημοσύνη, στην αποδυνάμωση, τη μεταμόρφωση ή την ενίσχυση της δημοκρατίας σήμερα;

Πιστεύω, και πάλι, ότι το πρόβλημα δεν είναι τόσο η παγκοσμιοποίηση και οι ψηφιακές τεχνολογίες καθαυτές, όσο οι δομές εξουσίας που διαμορφώνουν αυτά τα φαινόμενα και τους δίνουν κατεύθυνση. Η παγκοσμιοποίηση που βιώσαμε διαμορφώθηκε από ισχυρούς παράγοντες που δεν αντανακλούσαν απαραίτητα τις προτιμήσεις και τα συμφέροντα των εθνικών πλειοψηφιών. Για παράδειγμα, οι ψηφιακές τεχνολογίες και η «τεχνητή νοημοσύνη» χρησιμοποιούνται με βάση το τι μεγιστοποιεί την αξία για τους μετόχους, και όχι το δημοκρατικά καθορισμένο κοινό καλό σε τοπικό ή παγκόσμιο επίπεδο. Όλα έχουν να κάνουν με την εξουσία και με το ποιος την ασκεί.

Από τη δημοκρατία στη μετα-δημοκρατία; 

Μπορεί η δημοκρατία να διορθωθεί ή να αναζωογονηθεί, ή μπαίνουμε σε μια «μετα-δημοκρατική» εποχή;

Δεν μου αρέσει να κάνω προβλέψεις, αλλά αν έπρεπε να στοιχηματίσω, θα έλεγα ότι μπαίνουμε σε μια «μετα-δημοκρατική» εποχή. Η ανάδυση της Κίνας ως υπερδύναμης και πολιτικού προτύπου για πολλούς, η ταυτόχρονη ανάδειξη στοχαστών της «εκτελεστικής μοναρχίας» όπως ο Κέρτις Γιάρβιν, τα τεράστια ποσά που επενδύονται στην ανάπτυξη της «τεχνητής νοημοσύνης» σε αντίθεση με τα πενιχρά ποσά που βλέπω να κινητοποιούνται για τη λειτουργία δημοκρατικών καινοτομιών… Όλα αυτά τα σημάδια δείχνουν την ίδια, λανθασμένη κατεύθυνση. 

Πιστεύω ότι πρέπει να αντισταθούμε στην κατεύθυνση της ιστορίας. Θεωρώ ότι προσπαθώ να διατηρήσω την πιθανότητα επιστροφής στις δημοκρατικές αξίες σε λίγα χρόνια, ή σε λίγες δεκαετίες, ποιος ξέρει, όταν η αντιδημοκρατική και αντιφιλελεύθερη στροφή αποδειχθεί λανθασμένη. Αν δεν είναι πολύ αργά μέχρι τότε, ελπίζω ότι το έργο που κάνω εγώ και άλλοι για την καθιέρωση της αξίας των θεσμών που έχουν ως επίκεντρο τον πολίτη θα μπορέσει να κινητοποιηθεί για να εμβαθύνει και να ανανεώσει τη δημοκρατία.  Αλλά αυτή τη στιγμή, το μόνο που βλέπω είναι «μαύρα σύννεφα».

Συμπερασματικά και επεκτείνοντας την προηγούμενη ερώτηση, ποια μορφή δημοκρατίας είναι συμβατή με την τρέχουσα κατάσταση των παγκόσμιων υποθέσεων;

Η τοπική, η κρατική και η διαδικτυακή δημοκρατία είναι για μένα το πεδίο μάχης, καθώς και η εκπαίδευση των νεότερων γενεών. Αν καταφέρουμε να πείσουμε τους απλούς ανθρώπους να καλλιεργήσουν δημοκρατικές αξίες και να συνεχίσουν να ασκούν τα δημοκρατικά τους δικαιώματα σε διάφορα επίπεδα, κάτω από το ραντάρ, για να το πούμε έτσι, μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα περάσει η καταιγίδα και να προετοιμαστούμε για την επόμενη φάση.