Στις αρχές της νέας χιλιετίας, ο κόσμος βίωνε την ψηφιακή εποχή με περιορισμένα τεχνολογικά μέσα. Οι κάμερες στα κινητά τηλέφωνα, η μεταφορά αρχείων μέσω USB και η ασύρματη τεχνολογία τηλεπικοινωνιών μικρών αποστάσεων (Bluetooth) άρχισαν να καθορίζουν την εποχή και να προσκαλούν τους ανθρώπους σ’ έναν ψηφιακό κόσμο στον οποίο μπορούσαν εύκολα να αποτυπώνουν τις σημαντικές στιγμές τους και να τις μεταδίδουν στον κοινωνικό τους περίγυρο. Eίκοσι πέντε χρόνια αργότερα ο κόσμος μοιάζει πολύ διαφορετικός. Τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης και η «ευφυής» αυτοματοποίηση φαίνεται να καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο τμήμα της καθημερινότητάς μας.

Σε μια αναστοχαστική διερεύνηση των τεχνολογικών αλλαγών που βίωσε η ανθρωπότητα στο πρώτο τέταρτο του αιώνα, ο καλλιτέχνης, συγγραφέας και τεχνολόγος Τζέιμς Μπριντλ μιλάει στην Οικονομική Επιθεώρηση για την τέχνη στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, τις θεωρίες συνωμοσίας, που χαρακτηρίζει βάλσαμο στην άγνοια των πολιτών, και την κλιματική κρίση που οι κοινωνίες εμφανίζονται ανίκανες να αντιμετωπίσουν.

Γνωστός για το βιβλίο του Νέα Σκοτεινή Εποχή (Εκδόσεις Μεταίχμιο), ο Μπριντλ αμφισβητεί τις συμβατικές αναγνώσεις της προόδου και της εξέλιξης της τεχνολογίας και των τεχνολογικών προϊόντων που διεισδύουν στη ζωή των ανθρώπων, και τάσσεται υπέρ ενός διαλόγου σχετικά με τις ηθικές και κοινωνικές διαστάσεις της τεχνολογικής αλλαγής.

Τέχνη και πρόθεση στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης

Η νίκη του Ντόναλντ Τραμπ πριν από ένα περίπου χρόνο ερμηνεύτηκε από πολλούς ως νίκη της ψηφιακής επικοινωνίας και του ψηφιακού περιβάλλοντος. Πιστεύετε ότι η διείσδυση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στη ζωή μας και η ψηφιακή «κοινωνικοποίηση» επαναπροσδιορίζουν τα παραδοσιακά πρότυπα, όπως την εκλογική συμπεριφορά;

Ποτέ δεν θα χαρακτήριζα οτιδήποτε αναδεικνύει τον Ντόναλντ Τραμπ ως νικητή, αλλά σίγουρα έχουμε δει τον τρόπο με τον οποίο οι ψηφιακές πλατφόρμες έχουν μεταμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούμε και τον τρόπο με τον οποίο κατανοούμε τον κόσμο. Και, φυσικά, αυτό επηρεάζει την ψηφοφορία και τον τρόπο με τον οποίο αλληλοεπιδρούμε στις κοινωνίες μας. 

Πριν από πολλά χρόνια, ξεκίνησα να γράφω ένα βιβλίο για το διαδίκτυο και πάντα πίστευα ότι θα ήταν ένα βιβλίο για το πόσο σπουδαίο είναι, επειδή μεγάλωσα με αυτό. Στην κρεβατοκάμαρά μου είχα έναν υπολογιστή όταν ήμουν έφηβος, και αυτό πριν από τον Παγκόσμιο Ιστό. Έτσι, παρακολούθησα πραγματικά το διαδίκτυο να αναπτύσσεται και να αλλάζει με τα χρόνια και να γίνεται μέρος της καθημερινότητάς μας με τόσο πολλούς τρόπους, που τις περισσότερες φορές δεν τους παρατηρούσαμε καν. Και έτσι, όταν άρχισα να γράφω αυτό το βιβλίο, ήταν αμέσως μετά την πρώτη εκλογή του Τραμπ, και ήταν πολύ προφανές ότι ήταν αδύνατο εκείνη τη στιγμή να γράψω για το πόσο καλή ήταν η τεχνολογία όσον αφορά τη βελτίωση της ζωής όλων και κάθε όντος που ζει σε αυτόν τον πλανήτη. 

Πλέον αυτό που έχει σημασία για εμένα είναι ότι το διαδίκτυο και η ψηφιακή πληροφορική έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε, κατανοούμε και σκεφτόμαστε τον κόσμο. Και ακόμα προσπαθούμε να καταλάβουμε τι σημαίνει αυτό, διότι πρόκειται για μια συνολική και απόλυτη αλλαγή στην ανθρώπινη νόηση, και αυτό συμβαίνει σε ολόκληρο τον τρόπο ύπαρξής μας στον κόσμο. Επομένως, πριν αναλύσουμε οποιοδήποτε πολιτικό αποτέλεσμα προκύψει από αυτό, πρέπει να καταλάβουμε ότι ζούμε σε ένα εντελώς διαφορετικό κοινωνικό και ψυχικό περιβάλλον από εκείνο στο οποίο ζούσε η ανθρωπότητα μέχρι την εξάπλωση του διαδικτύου τις τελευταίες δύο δεκαετίες.

Βλέπουμε όλο και περισσότερο την τεχνητή νοημοσύνη να προκαλεί την ανθρώπινη δημιουργικότητα στον τομέα της τέχνης. Από εκθέσεις φωτογραφίας που δημιουργούνται από την τεχνητή νοημοσύνη, μέχρι πίνακες ζωγραφικής που φιλοτεχνούνται από ρομποτικά συστήματα. Ως καλλιτέχνης, πώς αξιολογείτε τον ανταγωνισμό μεταξύ ανθρώπων και ρομπότ;

Υπάρχουν δύο πράγματα εδώ. Το πρώτο είναι ότι είναι πραγματικά δύσκολο να μιλήσεις για προθετικότητα (agency) για οποιοδήποτε ζήτημα, και ιδιαίτερα εκείνο της τέχνης. Ένα έργο τέχνης δεν είναι ποτέ πραγματικά τελειωμένο, επειδή στη συνέχεια τίθεται σε θεατές που έχουν τη δική τους ερμηνεία. Ακόμα και πριν φτάσει σε αυτό το στάδιο της «ολοκλήρωσης», το έχουν «αγγίξει» τόσο πολλά πράγματα, όπως ο πλούτος των εμπειριών του καλλιτέχνη, η εκπαίδευσή του, οι συναντήσεις του με άλλα έργα τέχνης και άλλους ανθρώπους, και όλα αυτά παρουσιάζονται σε ένα έργο.

Έτσι, αν κοιτάξουμε το έργο τέχνης που έχει γίνει με τη βοήθεια των ψηφιακών συστημάτων, είτε πρόκειται για τεχνητή νοημοσύνη είτε για κάποιο άλλο πρόγραμμα υπολογιστή, ό,τι κι αν είναι αυτό, ισχύουν τα ίδια ερωτήματα. Επομένως, ποιο είναι το πλαίσιο από το οποίο προέκυψε αυτό το έργο; Δυσκολεύομαι να σκεφτώ την «τέχνη» της τεχνητής νοημοσύνης ως κάτι πραγματικά δικό της, γιατί της λείπουν οι εμπειρίες, οπότε φαντάζομαι το «τεχνητό» αποτέλεσμα ως ένα πράγμα που το φτιάχνουν οι άνθρωποι. 

Επίσης, αυτό που είναι αρκετά κοινό για την τέχνη που ονομάζουμε AR (επαυξημένη πραγματικότητα) είναι ότι δημιουργείται περισσότερο από την τεχνολογία παρά από το άτομο που χρησιμοποιεί την τεχνολογία. Ωστόσο, αυτή η τεχνολογία εξακολουθεί να φτιάχνεται από κάποιον άλλο. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι άλλοι άνθρωποι κατασκεύασαν αυτό το λογισμικό και αυτό αντανακλά στο έργο τέχνης πολλές από τις δικές τους προθέσεις.ν Έτσι, στην πραγματικότητα, αυτό το έργο τέχνης έχει δημιουργηθεί από τους ανθρώπους που προγραμμάτισαν το λογισμικό εξαρχής, και ενσωμάτωσαν έμμεσα και μη τις δικές τους προκαταλήψεις και εμπειρίες σε αυτό. 

Έτσι, για μένα, η ψηφιακή τέχνη γενικά, και η τέχνη της τεχνητής νοημοσύνης ειδικότερα, κάνει αυτό το ερώτημα, σχετικά με το ποιος έχει φτιάξει αυτό το έργο τέχνης, πιο περίπλοκο, αλλά και πολύ πιο ενδιαφέρον. Πρέπει να γνωρίζετε ότι η τέχνη είναι πάντα προϊόν του πλαισίου και της εποχής της. Συνεπώς, ποια νέα ενδιαφέροντα πράγματα φέρνει σε αυτήν η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης;

Για μια οικολογία της τεχνολογίας 

Ένας από τους όρους που παρουσιάζετε στο βιβλίο σας Ways of Being είναι η «οικολογία της τεχνολογίας». Πώς ορίζετε τη διασύνδεση μεταξύ της φύσης, της τεχνολογίας και των ανθρώπων;

Για μένα, όλα αυτά τα πράγματα συνδέονται μεταξύ τους. Η οικολογία είναι μία κατανόηση, ένας τρόπος να βλέπουμε τον κόσμο ως κάτι θεμελιωδώς συνδεδεμένο. Και κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, όλες οι επιστήμες ανακάλυψαν την οικολογία των κλάδων τους. H βιολογία, για παράδειγμα, επικεντρωνόταν στο μεμονωμένο ζώο ή στο μεμονωμένο φυτό. Σιγά σιγά όμως αποκτήσαμε αυτή τη συνειδητοποίηση ότι στην πραγματικότητα όλα τα ζώα και τα φυτά σχετίζονται με το είδος τους, σχετίζονται με τα άλλα είδη με τα οποία έρχονται σε επαφή και οτιδήποτε τα περιβάλλει. Και έτσι, αυτό το είδος της διεύρυνσης για το τι έχει σημασία όταν μιλάμε για οποιονδήποτε μεμονωμένο κλάδο, όπως είναι η οικολογία, αρχίζει να συμβαίνει και στην τεχνολογία.

Επομένως, αυτό που εννοώ όταν αναφέρομαι στην «οικολογία της τεχνολογίας» είναι πως πρέπει να είμαστε πραγματικά ικανοί να σκεφτόμαστε (την τεχνητή νοημοσύνη) όχι μόνο ως έναν υπολογιστή ή ένα πρόγραμμα λογισμικού, αλλά να τη συνδέσουμε με τα πράγματα και τα γεγονότα που συνέβαλαν στη δημιουργία της και στις επιπτώσεις που έχει στον κόσμο. Και αν κάνουμε αυτή τη σύνδεση, αποκτούμε μια ευρύτερη αντίληψη τόσο του ρόλου μας όσο και των ρόλων της τεχνολογίας στον κόσμο. 

Ρύθμιση και δημοκρατία 

Ένα ακόμα από τα κυρίαρχα ζητήματα, που αποκτά σχεδόν ηθική διάσταση στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης, είναι ο φόβος, ή μάλλον η ανησυχία, ότι η τεχνολογία θα ξεφύγει από τον έλεγχό μας και ότι δεν θα είμαστε σε θέση να την κατανοήσουμε από ένα σημείο και μετά, καθώς θα αυτο-αναπαράγεται. Πιστεύετε ότι η ανησυχία των «δημιουργών» και των απλών πολιτών είναι δικαιολογημένη;

 Όταν λέτε ότι είναι δική μας ανησυχία, πρέπει να ρωτήσω τίνος είναι η ανησυχία, διότι οι τεχνολογίες για τις οποίες μιλάμε κατασκευάζονται σήμερα από πολύ μικρό αριθμό ανθρώπων και κυβερνήσεων. Επομένως τίνος τα συμφέροντα εξυπηρετούνται; Υπάρχουν ερωτήματα σχετικά με το πόσες από τις πραγματικές γραμμές κώδικα μπορούμε πραγματικά να καταλάβουμε, αλλά αυτά τα πράγματα κατασκευάζονται με συγκεκριμένες προθέσεις. Σε τελική ανάλυση, η τεχνητή νοημοσύνη που κατασκευάζεται από τις εταιρείες της Silicon Valley είναι λογισμικό για να βγάλουν χρήματα.

Αυτή είναι λοιπόν η πρόθεση τους και αυτό δεν είναι πάντα προς όφελος όλων των υπολοίπων, διότι αν κάποιος θέλει να τη χρησιμοποιήσει (τεχνητή νοημοσύνη) για να κάνει τέχνη ή να τη χρησιμοποιήσει στη δική του επιχείρηση, τελικά αυτό που εξυπηρετεί επίσης είναι η επιχείρηση κάποιου άλλου, που μπορεί να μην έχει τα ίδια συμφέροντα. Και έτσι, και αυτό σχετίζεται με το ζήτημα της «καλλιτεχνικής προθετικότητας», πρέπει πάντα να αναρωτιόμαστε ποιανού τα συμφέροντα εξυπηρετούνται όταν αναπτύσσεται και όταν χρησιμοποιείται αυτό το λογισμικό. Φυσικά, όσο και αν η κάθε εταιρεία μπορεί να ισχυριστεί ότι αυτό θα αυξήσει την παραγωγικότητα της επιχείρησής σας, στην πραγματικότητα εννοεί ότι θα αυξήσει τα κέρδη, και αυτός συνήθως σημαίνει εις βάρος κάποιων άλλων. Μπορεί δηλαδή να σημαίνει ότι αυτό το λογισμικό ΑΙ οδηγεί στη μείωση των μισθών, στην απόλυση ανθρώπων και όλα αυτά είναι ο πραγματικός σκοπός για τον οποίο δημιουργήθηκε.

Υπάρχει ανάγκη για ένα ρυθμιστικό πλαίσιο για τη λειτουργία και τον έλεγχο των διαφόρων μορφών τεχνητής νοημοσύνης;

 Ζούμε σε κοινωνίες στις οποίες συμφωνούμε σε έναν αριθμό κανόνων που πιστεύουμε ότι θα βελτιώσουν την ποιότητα της ζωής των ανθρώπων που ζουν σε αυτές. Έτσι, ρυθμίζουμε την καθημερινότητά μας και έχουμε νόμους που επηρεάζουν τις συμπεριφορές μας και το τι πρέπει να κάνουμε, οι οποίοι προσπαθούν όχι μόνο να απαγορεύσουν ποικίλα πράγματα, αλλά πραγματικά να διαμορφώσουν τον τρόπο με τον οποίο δημιουργούμε τα νέα προϊόντα. Και έτσι, μου φαίνεται προφανές ότι θα υπάρξει κάποια μορφή ρύθμισης της τεχνολογίας, και πάντα υπήρχε εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης μια αρκετά ισχυρή παράδοση ρύθμισης της τεχνολογίας με διάφορους επωφελείς τρόπους.

Πρέπει να γνωρίζετε ότι οι κανόνες όπως το δικαίωμα να μην αποθηκεύονται τα προσωπικά μας δεδομένα έχουν αμφισβητήσει τους τρόπους με τους οποίους οι μεγάλες αμερικανικές εταιρείες χρησιμοποιούσαν τα προσωπικά δεδομένα των Ευρωπαίων πολιτών για το δικό τους κέρδος, και υπάρχουν και άλλοι τρόποι διαχείρισης και ρύθμισης της τεχνολογίας.

Αυτή η διαδικασία είναι πάντα δύσκολη να συμβεί και απαιτεί σκληρή δουλειά, η οποία περιλαμβάνει πολλές συζητήσεις και δεν τα καταφέρνουμε πάντα σωστά, αλλά καμία κοινωνία δεν πρέπει ποτέ να κοιτάζει κάτι που επηρεάζει τη ζωή των πολιτών της και να λέει: «Όχι, δεν πρόκειται να το αγγίξουμε αυτό». Αυτό μου φαίνεται παράλογο και δεν είναι κάτι που έχουμε κάνει ποτέ, καθώς ζούμε σε κοινότητες και οι κοινότητες αυτές θα πρέπει να έχουν λόγο για το πώς διαμορφώνονται.

 Αν οι κυβερνήσεις αποφασίσουν να «μπλοκάρουν» τη δυναμική των τεχνολογικών κολοσσών ή και την επιρροή τους στην καθημερινή μας ζωή, τι θα σημαίνει αυτό για τη δημοκρατία μας;

Αν είναι αυτό που θέλουν οι άνθρωποι που ζουν μέσα σε αυτές τις κοινωνίες, αυτό θα ήταν η λειτουργία της δημοκρατίας. Ο φόβος μου είναι ότι σε μεγάλο βαθμό αυτή τη στιγμή ο κόσμος δεν κατανοεί πλήρως το πώς λειτουργεί η τεχνολογία. Ως εκ τούτου, είναι αρκετά δύσκολο για εμάς να πάρουμε σωστές αποφάσεις σχετικά με την τεχνολογία.

Ένας από τους ρόλους της δημοκρατίας δεν είναι απλώς να επιβάλει τη θέληση του λαού, αλλά είναι επίσης να επιτρέπει στους ανθρώπους να εκπαιδεύονται, ώστε να είναι σε θέση να συμμετέχουν καλύτερα στις δημοκρατίες. Έτσι, αν και πάντα έχουμε τη δυνατότητα να απαγορεύσουμε κάτι αν το θέλουμε, ωστόσο η πραγματική δύναμη βρίσκεται σε όλους μας να εκπαιδευτούμε για το πώς λειτουργεί η τεχνολογία και για το πώς λειτουργεί η επιστήμη, η πολιτική και η κοινωνία, ώστε να μπορούμε να συμμετέχουμε καλύτερα σε αυτές προς όφελος όλων μας.

Αναλύοντας τις θεωρίες συνωμοσίας

Σε μια πρόσφατη συνέντευξή σας δηλώσατε ότι η επικράτηση των θεωριών συνωμοσίας στη ζωή μας είναι ένα σύστημα, ένα σύμπτωμα της νέας σκοτεινής εποχής, και ότι τείνουμε να υπονομεύουμε την κατανόηση του κόσμου και της τεχνολογικής πολυπλοκότητας επειδή αποτυγχάνουμε να την κατανοήσουμε. Πώς μπορούμε να μετριάσουμε τις επιπτώσεις της εποχής της υπερβολικής πληροφόρησης;

Ο κόσμος ήταν πάντα ένα πολύ περίπλοκο μέρος για να ζει κανείς. Είμαστε τελικά πρωτεύοντα θηλαστικά, δηλαδή απλά πλάσματα που ζουν στην επιφάνεια του πλανήτη και δεν είχαμε πάντοτε πλήρη γνώση του περιβάλλοντός μας. Είναι μάταιο να πιστεύουμε ότι θα μπορούσαμε ποτέ να καταλάβουμε οτιδήποτε ή να κατανοήσουμε τα πάντα. Αλλά υπάρχουν ορισμένοι τύποι πολυπλοκότητας που επηρεάζουν πραγματικά τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Για παράδειγμα, το γεγονός ότι μόλις πρόσφατα αποκτήσαμε αυτές τις πολύ μικρές οθόνες στις τσέπες μας που μεταδίδουν εικόνες από τα γεγονότα που συμβαίνουν σε όλο τον κόσμο κατευθείαν στα μάτια μας, είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο, έχει τεράστια ψυχολογική επίδραση πάνω μας. 

Από τη μία πλευρά, είναι καλό να γνωρίζουμε τι συμβαίνει στον κόσμο, αλλά δεν είμαστε επίσης ψυχολογικά «εξοπλισμένοι» για να έχουμε αυτό το είδος της συνολικής θέασης όλου του κόσμου και όλων των, καλών ή κακών, που συμβαίνουν γύρω μας, ενώ, ταυτόχρονα, προσπαθούμε να συνεχίσουμε την καθημερινή μας ζωή. Και το ίδιο ισχύει και για τις τεχνολογίες με τις οποίες εργαζόμαστε καθημερινά. Για παράδειγμα, οι χρηματοπιστωτικές αγορές επηρεάζουν τη ζωή μας ατομικά και συλλογικά, και όμως πολύ λίγοι από εμάς κατανοούμε πραγματικά τι συμβαίνει εκεί. 

Πρέπει να αναφέρω ότι το αποτέλεσμα είναι ότι γνωρίζουμε περισσότερο από ποτέ άλλοτε, λόγω των μέσων ενημέρωσης και λόγω της πρόσβασής μας στις πληροφορίες, ότι τεράστιες δυνάμεις επηρεάζουν την καθημερινότητα, και όμως δεν έχουμε σχεδόν καμία σχέση με αυτές. Δεν αισθανόμαστε ότι μπορούμε να τις επηρεάσουμε με οποιονδήποτε τρόπο, και αυτό είναι ένα φρικτό συναίσθημα. Είναι τρομερό να γνωρίζουμε ότι συμβαίνουν τεράστια πράγματα που επηρεάζουν τη ζωή μας και για τα οποία δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. 

Ιστορικά, αυτή η «αγνωσία» ήταν η σφαίρα της θρησκείας και της μυθολογίας. Και έτσι είχαμε τελετουργίες, ιεροτελεστίες και τρόπους εξευμενισμού αυτών των δυνάμεων που μας έδιναν την αίσθηση ότι κάπως τις ελέγχουμε. Σήμερα, μας λείπει αυτή η αίσθηση ελέγχου και, ξέρετε, αυτό είναι μέρος της κατάρρευσης της πολιτικής. Και έτσι, βλέπω τις θεωρίες συνωμοσίας ως ένα φαινόμενο που πηγάζει σε μεγάλο βαθμό από αυτή την αίσθηση αδυναμίας. Επομένως, οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ένας τρόπος να γράψουμε μια απλή ιστορία που μας κάνει να νιώθουμε ότι καταλαβαίνουμε τι συμβαίνει, ακόμη και αν δεν είναι η πραγματική ιστορία που συμβαίνει.

Τεχνολογία και πολιτική 

Αν υπονομεύσουμε τον κόσμο που δημιουργούμε, τότε οδεύουμε προς ένα πολυδιάστατο χάος;

Ο κόσμος είναι ήδη αρκετά χαοτικός. Νομίζω ότι έχουμε τρόπους να διαχειριστούμε το χάος. Ωστόσο, ο απίστευτα πραγματικός και παρών κίνδυνος είναι ότι μας καθιστά ανίκανους να αντιμετωπίσουμε πολύ σοβαρούς κινδύνους τους οποίους γνωρίζουμε πολύ καλά, αλλά δεν μπορούμε πραγματικά να συγκεντρωθούμε συλλογικά για να τους αντιμετωπίσουμε. Και αυτή είναι πρωτίστως η κλιματική κρίση, η οποία μας επηρεάζει πραγματικά όλους αυτή τη στιγμή. 

Οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής δεν είναι κάτι μελλοντικό. Και αυτή τη στιγμή φαίνεται ότι οι κοινωνίες μας είναι εντελώς ανίκανες να ανταποκριθούν σε αυτή την πρόκληση. Ένας από τους λόγους για αυτό είναι ο πολιτικός διχασμός. Ένας άλλος είναι η έλλειψη εκπαίδευσης και η έλλειψη κατανόησης. Και είναι αυτό το αίσθημα αδυναμίας που τροφοδοτεί τις θεωρίες συνωμοσίας, την πολιτική διαίρεση και την έλλειψη πίστης στην πολιτική, όχι μόνο στους πολιτικούς, αλλά και στα πραγματικά συστήματα. 

Επομένως, πρέπει να διαχειριστούμε την κοινωνία μας, και αυτό δυσκολεύει περαιτέρω την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων. Έτσι, δεν ανησυχώ για κάποιο απροσδιόριστο χάος στο μέλλον. Ανησυχώ πολύ συγκεκριμένα για το τι συμβαίνει στον πλανήτη μας, δηλαδή στον τόπο στον οποίο ζούμε αυτή τη στιγμή.

Σε έναν «μετα-ανθρώπινο» κόσμο, που πολλοί προβλέπουν, υπάρχει κάποια ελπίδα για την επιβίωση ή τη συνύπαρξη του ανθρώπινου είδους με τα «ευφυή» τεχνολογικά προϊόντα;

Πάντα υπάρχει ελπίδα να συμβεί κάτι τέτοιο. Ξέρετε, είμαστε απόλυτα ικανοί να ζούμε με τα προϊόντα που οι ίδιοι φτιάχνουμε. Αλλά αυτό δεν είναι πραγματικά το ερώτημα, αλλά το αν είμαστε ικανοί να ζήσουμε σε μια κοινωνία που διέπεται από τον καπιταλισμό που βασίζεται αποκλειστικά στην ανάπτυξη, που παράγει αυτές τις τεχνολογίες; 

Ωστόσο, υπάρχουν και άλλοι τρόποι παραγωγής τεχνολογιών. Υπάρχουν και άλλες μορφές τεχνολογίας που δεν βασίζονται στην εξόρυξη πόρων, στην καταστροφή της Γης και στην ιδέα της «απεριόριστης ανάπτυξης», η οποία επιτείνει τη ζημιά που προκαλούμε στο περιβάλλον και στη συνέχεια στις κοινωνίες μας. Όμως, αυτό δεν αποτελεί πραγματικά θέμα αλλαγής των τεχνολογιών μας, αλλά είναι ζήτημα πολιτικής, και είμαστε απολύτως ικανοί να κάνουμε τέτοιου είδους αλλαγές, οι οποίες απαιτούν πολύ περισσότερους από εμάς να εμπλέκονται πιο άμεσα στις αποφάσεις που λαμβάνονται, να κατανοούν το νόημα αυτών των αποφάσεων και να είναι σε θέση να ενεργούν για τους εαυτούς τους με γνώμονα το συμφέρον τους.