Ποιο είναι το μέλλον του φιλελευθερισμού και γιατί επικρίνεται η σύγχρονή του προσέγγιση, των «πολιτικών της ταυτότητας»; Με τις αμερικανικές εκλογές στο επίκεντρο και το φιλελεύθερο πολιτικό περιβάλλον στις ΗΠΑ να συντηρητικοποιείται, η Οικονομική Επιθεώρηση εξετάζει τους λόγους πίσω από τη μετατόπιση των φιλελεύθερων ιδεών και αξιών.

Σε μια συζήτηση που είχαμε με τον φιλελεύθερο στοχαστή και καθηγητή ανθρωπιστικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Κολούμπια, Μάρκ Λίλα, ο ίδιος σημειώνει ότι η έμφαση στις «πολιτικές ταυτότητας», δηλαδή η εστίαση των κυρίαρχων κομμάτων στην «ταυτότητα» του κάθε ατόμου παρά στο «κοινό καλό», έχει οδηγήσει πολλούς πολίτες στο να αποστασιοποιηθούν από τις πολιτικές που ακολουθούνται και να στραφούν στα άκρα, δημιουργώντας νέες προκλήσεις για το φιλελεύθερο σύστημα αξιών.

Φιλελευθερισμός και πολιτικές της ταυτότητας

Καθηγητά Λίλα, θεωρείστε ένας από τους πιο έγκριτους φιλελεύθερους διανοούμενους, ωστόσο η κριτική των έργων σας επικεντρώνεται κυρίως στις σύγχρονες εκδηλώσεις του φιλελευθερισμού. Κατά την άποψή σας, γιατί έχει διαστρεβλωθεί το πραγματικό νόημα του φιλελευθερισμού και ποιοι είναι οι λόγοι της απομάκρυνσης από τις βασικές αρχές και αξίες του;

Υπάρχουν πολλές χρήσεις της λέξης «φιλελεύθερος» και «φιλελευθερισμός». Αυτό στο οποίο έχω εστιάσει πιο πρόσφατα είναι η απώλεια της αίσθησης, στις ΗΠΑ, ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι ένα εύθραυστο σχήμα, που βασίζεται στην κατανόηση των θεσμών, στη σημασία των εκλογών, και ότι προϋποθέτει ένα συγκεκριμένο είδος πολιτικής συμπεριφοράς απέναντι στους πολίτες. Τα τελευταία 50 χρόνια, αυτή η έννοια της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ως ενός πλαισίου στο οποίο επιδιώκονται συγκεκριμένοι πολιτικοί στόχοι, έχει αντικατασταθεί από την κατανόηση του φιλελευθερισμού ως ενός συνόλου διακριτών αιτιών. Πολιτικές αιτίες κυρίως −είτε πρόκειται για την επέκταση των δικαιωμάτων σε διάφορες μειονότητες, είτε για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων ζητημάτων σχετικά με το περιβάλλον−, και αυτό που έχει χαθεί είναι η κατανόηση ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι μια μηχανή για τη δημιουργία και τη διατήρηση της συναίνεσης μεταξύ διαφορετικών ειδών ανθρώπων από διαφορετικές τάξεις και διαφορετικές περιοχές χωρών. 

Έτσι, προκειμένου να επιτύχει κανείς οποιονδήποτε μεταρρυθμιστικό σκοπό, δηλαδή αυτόν που θέλει ή στον οποίο έχει δεσμευτεί, απαιτείται η οικοδόμηση μιας αίσθησης του ανήκειν και της δέσμευσης σε έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Αυτό σημαίνει ένα είδος διάσπασης της αίσθησης του «κοινού σκοπού». Ωστόσο, μετά τη διάσπαση των κομμάτων που προέκυψε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του 1970, η αίσθηση του «κοινού καλού» και του ανοίγματος σε άλλες εκλογικές ομάδες της χώρας χάθηκε, και ο φιλελευθερισμός κατέληξε να μοιάζει με ένα κομματικό στοιχείο που συνδέεται με μια μορφωμένη αστική τάξη που δεν έχει καμία κοινωνική επαφή με άλλους ανθρώπους στη χώρα.

Επιπρόσθετα, έχετε ασκήσει κριτική στις σύγχρονες μορφές και αντανακλάσεις του φιλελευθερισμού και των «πολιτικών ταυτότητας», όπως στους «πολεμιστές κοινωνικής δικαιοσύνης» και στο κίνημα «Black Lives Matter». Πώς ερμηνεύετε την ιδεολογική μετατόπιση του προοδευτικού κέντρου σε κινήματα που επικεντρώνονται στις «πολιτικές ταυτότητας»;

Από το 2000 και μετά, άρχισε να δίνεται έμφαση σε όλο και πιο οριακές «πολιτικές ταυτοτήτων», οι οποίες βασίζονταν όχι μόνο σε ισχυρισμούς διαφόρων ομάδων σχετικά με την «ταυτότητά» τους, αλλά επικεντρώνονταν στην περιτύλιξη των ζητημάτων της προσωπικής τους «ταυτότητας» ως ανάγκης επιβεβαίωσης από το πολιτικό σύστημα.

Αν κοιτάξετε, για παράδειγμα, το πρόσφατο συνέδριο του Δημοκρατικού Κόμματος ήταν πολύ καλά στημένο ως μια σειρά από προεκλογικές συγκεντρώσεις για την Κάμαλα Χάρις, κυμάτιζαν σημαίες και υπήρχε μια αίσθηση κοινής δέσμευσης. Αλλά αν κοιτάξετε το πρωινό πρόγραμμα του συνεδρίου, όταν δεν υπήρχαν τηλεοπτικές κάμερες, οι συναντήσεις των Δημοκρατικών δεν διαχωρίζονταν από το ενδιαφέρον για τη γεωργία και το ενδιαφέρον για την περιβαλλοντική πολιτική ή το ενδιαφέρον για τη βιομηχανική πολιτική, αλλά από συναντήσεις ομάδων με βάση συγκεκριμένες ταυτότητες, για παράδειγμα των κατοίκων των νοτιοανατολικών νησιών ή των ΛΟΑΤΚΙ ατόμων, που είχαν τις δικές τους συναντήσεις. Και αυτό είναι μια αντανάκλαση της διάσπασης της έννοιας του «κοινού καλού» και του τι μοιραζόμαστε, η οποία συχνά κρατάει τους Δημοκρατικούς εκτός εξουσίας, επειδή δεν έχουν συμπεριλάβει ανθρώπους που δεν βλέπουν τον εαυτό τους με αυτόν τον τρόπο. 

Σήμερα, νομίζω ότι η «πολιτική της ταυτότητας» έχει γίνει τόσο αμερικανική, όσο και η μηλόπιτα. Αλλά όπως η μηλόπιτα είναι απλά ένα σύμβολο, η «πολιτική της ταυτότητας» έχει γίνει ένα σύμβολο. Και σίγουρα στο επίπεδο των ηγετών των κομμάτων, υπάρχει μια κατανόηση ότι δεν είναι αυτή η πολιτική που θα κερδίσει τις εκλογές.

Πώς κερδίζονται οι εκλογές; 

Με βάση μια παλιά σας εκτίμηση, γιατί ο «φιλελευθερισμός των ταυτοτήτων» δεν μπορεί να διαρκέσει για πάντα;

Τίποτα δεν διαρκεί για πάντα στην Αμερική. Θέλω να πω, τα πράγματα αλλάζουν συνεχώς και έτσι ναι, θα ξεθωριάσει, αλλά ο τρόπος με τον οποίο αυτά τα πράγματα ξεθωριάζουν είναι ότι απορροφώνται και γίνονται μέρος της λειτουργίας της κοινωνίας, ας πούμε της αστικής θρησκείας.

Στο βιβλίο σας Κάποτε Φιλελεύθερος και Πάλι Φιλελεύθερος: Περί της πολιτικής των ταυτοτήτων (Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο») περιγράφετε την «πολιτική της ταυτότητας» ως επιζήμια για το Δημοκρατικό Κόμμα. Στην Ευρώπη υπάρχει η κριτική ότι η ιδεολογική εστίαση πολλών ευρωπαϊκών κομμάτων σε αυτού του είδους τις πολιτικές συμβάλλει στην άνοδο της Ακροδεξιάς και του εθνικισμού. Συμφωνείτε;

Απολύτως! Στην Ευρώπη βλέπετε μια αντανάκλαση της έλλειψης αφομοίωσης και σεβασμού. Η Γαλλία δεν ήταν πολύ επιτυχής στην απορρόφηση των μουσουλμανικών πληθυσμών από το κυρίαρχο ρεύμα. Εν μέρει αυτό οφείλεται σε ό,τι συνέβη στον μουσουλμανικό κόσμο και στο είδος του διαχωρισμού που επικράτησε εκεί. Αλλά είναι επίσης μια αντανάκλαση ενός είδους κοινωνικής περιφρόνησης, συνηθειών και μιας ακαμψίας στη δημοκρατική παράδοση, που δεν επιτρέπει σε ορισμένα πλαίσια κανένα εξωτερικό σημάδι θρησκευτικής ένταξης.

Αυτό οδηγεί σε ένα είδος δυσαρέσκειας, που μπορεί να οδηγήσει σε ένα είδος «πολιτικών της ταυτότητας», επειδή πρόκειται για τον αποκλεισμό αυτών των ατόμων. Έτσι, για παράδειγμα, στη Γαλλία, νομίζω ότι εξακολουθεί να ισχύει ότι, σε μια σχολική εκδρομή, οι μουσουλμάνες μητέρες που φορούν μαντίλα δεν επιτρέπεται να συνοδεύσουν τα παιδιά τους, επειδή φοράνε αυτή την αμφίεση, ή αντίστοιχα μπορεί να μην μπορέσουν να φορέσουν στην παραλία ένα συγκεκριμένο είδος μαγιό που καλύπτει το κεφάλι τους.

Ωστόσο, καταλαβαίνω το πνεύμα που κρύβεται πίσω από αυτό. Είναι μια προσπάθεια να ενταχθούν οι άνθρωποι στο μείγμα της κοινωνίας, αλλά στο τέλος της ημέρας έχει το αντίθετο αποτέλεσμα. Από την άλλη, στην Ανατολική Ευρώπη, η χριστιανική πίστη, ειδικά στις καθολικές χώρες, έχει χρησιμοποιηθεί από τη Δεξιά προκειμένου να υπερτονιστεί η αίσθηση του διαχωρισμού των καθολικών από τους υπολοίπους, και αυτό το στοιχείο γίνεται προϊόν εκμετάλλευσης από τη Δεξιά. Έτσι, οι «πολιτικές της ταυτότητας» στην Ευρώπη είναι περισσότερο παρούσες από τα Δεξιά, ενώ στις Ηνωμένες Πολιτείες περισσότερο από τα Αριστερά.

Αντιθέτως, πολλοί αριστεροί στοχαστές προβάλλουν το επιχείρημα ότι η σημασία της πολιτικής των ταυτοτήτων έγκειται στο γεγονός ότι αποκαθιστά ιστορικές αδικίες. Πώς απαντάτε στο επιχείρημα ότι, αν στρέψουμε την προσοχή μας μακριά από τις «πολιτικές των ταυτοτήτων», τότε περιθωριοποιούμε εκ νέου τις ευάλωτες ομάδες;

Ο μόνος τρόπος για να αντιμετωπίσετε την «περιθωριοποίηση» μέσω της νομοθεσίας και των κοινωνικών προγραμμάτων, είναι να εκλεγείτε και να κάνετε μεταρρυθμίσεις. Αλλά αν η εστίαση στις «πολιτικές της ταυτότητας» σας εμποδίζει να εκλεγείτε, τότε δεν μπορείτε να κάνετε τίποτα γι’ αυτές τις ομάδες. Οπότε, αυτές οι ομάδες πρέπει να αποφασίσουν: θέλουν αναγνώριση από το πολιτικό σύστημα που να λέει, «σας αναγνωρίζουμε ως μειονότητα, εστιάζουμε σε εσάς και επικεντρώνουμε τη ρητορική μας σε εσάς», αλλά την ίδια στιγμή στρέφουνε την πλάτη απέναντι στους υπόλοιπους ανθρώπους που αισθάνονται ότι έχουν μείνει εκτός της ατζέντας αυτών των κομμάτων; Έτσι, αν θέλετε πραγματικά μεταρρυθμίσεις, η έμφασή σας δεν θα πρέπει να δίνεται στην «ταυτότητα», αλλά στο τι κοινό μοιράζονται όλες αυτές οι διαφορετικές ομάδες και ποιο είναι το «κοινό καλό».

Αντιδραστική σκέψη και λαϊκισμός 

Στο έργο σας Ο ναυαγισμένος νους: Σχετικά με την πολιτική αντίδραση (Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Επίκεντρο)», διερευνάτε πώς οι αντιδραστικοί ηγέτες επικαλούνται το παρελθόν με μια αίσθηση απώλειας. Ποια είναι τα καθοριστικά χαρακτηριστικά του σύγχρονου «αντιδραστικού μυαλού» και πώς αντικατοπτρίζεται η νοοτροπία του «ναυαγισμένου νου» σε πολιτικές προσωπικότητες όπως ο Τραμπ και ο Όρμπαν;

Νομίζω ότι αυτό αντανακλάται περισσότερο στους ανθρώπους που τους συμβουλεύουν, και αυτό ισχύει σίγουρα όταν πρόκειται για τον Τραμπ, ο οποίος δεν έχει ιδέες για τίποτα. Πρέπει να γνωρίζετε ότι υπάρχει μια λανθασμένη αίσθηση αυτή τη στιγμή στη Δεξιά ότι υπάρχει κάτι που ονομάζεται «σύγχρονη ρήξη», δηλαδή ότι στο παρελθόν υπήρχε μια κοινωνία που ήταν ικανοποιημένη, καλά ενσωματωμένη και ασφαλής, και μετά υπήρξε ένα είδος κρίσης της νεωτερικότητας. 

Αυτή η άποψη ερμηνεύεται περίπου ως ότι πήραμε τον σύγχρονο κόσμο και κάπως ξεφύγαμε από τον δρόμο που έπρεπε να είχαμε φτάσει, και είτε πρέπει να επιστρέψουμε σε κάποιο φανταστικό παρελθόν, είτε πρέπει να κινηθούμε προς το μέλλον και να δημιουργήσουμε ένα είδος εκδοχής της Ντίσνεϊλαντ του παρελθόντος και να ζήσουμε σε αυτήν. Και αυτό το νοσταλγικό ένστικτο όχι μόνο έχει καταλάβει τη Δεξιά, και κατά κάποιο τρόπο κατατρώει την Κεντροδεξιά, αλλά έχει γίνει επίσης ένα είδος όπλου που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να εντείνει το αίσθημα δυσαρέσκειας των ανθρώπων. Και όταν έχεις μια ρήξη στην ιστορία, κάποιος πρέπει να είναι υπεύθυνος γι’ αυτήν.

Έτσι, οδηγούμαστε σε ένα είδος πολιτικής, ιδεολογικής ασθένειας, που μας εμποδίζει να επικεντρωθούμε στα σύγχρονα προβλήματα μέσα στα όρια των δυνατοτήτων μας.  

Έχετε επισημάνει αρκετές φορές τους κινδύνους του λαϊκισμού. Ωστόσο, παρατηρούμε ότι το σύνθημα «Make America Great Again» συσπειρώνει μεγάλο μέρος της αμερικανικής κοινωνίας και δημιουργεί το δίπολο της διαφύλαξης των αμερικανικών αξιών έναντι του ατομικισμού. Με βάση αυτό το σκεπτικό, μήπως οδηγούμαστε στη ριζοσπαστικοποίηση της κοινής γνώμης και, κατ’ επέκταση, σε πολιτιστικούς πολέμους;

Στις ΗΠΑ αυτό συμβαίνει σίγουρα. Ωστόσο, το βλέπετε και στην Ευρώπη, αλλά και πάλι, δεν είναι τόσο ακραίο όσο στις ΗΠΑ. Από την άλλη πλευρά, στην Ευρώπη, οι σκανδιναβικές χώρες είναι πολύ διαφορετικές από τη Βρετανία, και πολύ διαφορετικές από την Ελλάδα και την Ιταλία. Οι μεσογειακές χώρες φαίνεται να διατηρούν τη λογική τους και να κυλούν με έναν τρόπο που δεν ισχύει για τους Βορειοευρωπαίους. Δεν ξέρω γιατί συμβαίνει αυτό, αλλά νομίζω ότι η θεμελιώδης ένταση δεν είναι μεταξύ του λαϊκισμού και του ατομικισμού, αλλά μια ένταση που επικρατεί εντός του λαϊκισμού, διότι αυτό που κάνει ο λαϊκισμός είναι ότι υπονοεί, ή άλλοτε λέει ρητά, ότι υπάρχει ένας «γνήσιος λαός (le peuple)» και ένας μη γνήσιος λαός. 

Στις ΗΠΑ πολλοί Ρεπουμπλικάνοι είναι ευαγγελιστές, λιγότερο μορφωμένοι, εργάζονται σε χειρωνακτικά επαγγέλματα, και αυτό που διακινείται στα δεξιά του φάσματος είναι ότι αυτοί είναι η πραγματική Αμερική, σε αντίθεση με όλους τους άλλους ανθρώπους που βρίσκονται κατά κάποιο τρόπο στην Αμερική. Και ο κίνδυνος της φράσης «τι κάνουν αυτοί εδώ;» είναι να φτάσουμε στο σημείο να διακρίνουμε μεταξύ των αυθεντικών και των μη αυθεντικών Αμερικάνων, και στη συνέχεια να δαιμονοποιήσουμε τους μη αυθεντικούς, και αυτό καταλήγει να είναι ο καθρέφτης του φαινομένου που εφάπτεται με τις «πολιτικές της ταυτότητας», δηλαδή τις πολιτικές που πηγάζουν από την Αριστερά.

Ένα διχασμένο έθνος

Οι συχνά ριζοσπαστικές απόψεις του Τραμπ φαίνεται να εκλογικεύονται στο μυαλό των υποστηρικτών του πρώην προέδρου και να έχουν μετατοπίσει το «παράθυρο Όβερτον» [σημ. Το παράθυρο του Overton αναφέρεται στο εύρος των πολιτικών που είναι πολιτικά αποδεκτές από το βασικό μέρος του πληθυσμού σε μια δεδομένη στιγμή. Η πατρότητα του όρου ανήκει στον πολιτικό αναλυτή Τζόζεφ Όβερτον]. Εάν αυτό είναι ακριβές, ποιες θα είναι οι επιπτώσεις στον πολιτικό διάλογο;

Το «παράθυρο Όβερτον» έχει πράγματι μετακινηθεί. Αυτό που με ανησυχεί είναι ότι η σφαίρα του «επιτρεπτού» στον πολιτικό λόγο έχει αλλάξει. Υπήρχαν πράγματα εκτός του «παραθύρου», που υποτίθεται ότι κανείς δεν έπρεπε να χρησιμοποιήσει στον δημόσιο λόγο, τα οποία πλέον ακούγονται, και αυτό το φαινόμενο τροφοδοτήθηκε από ανθρώπους όπως ο Τραμπ. Τροφοδοτήθηκε επίσης από το διαδίκτυο και πλέον το «παράθυρο Όβερτον» έχει μετατοπιστεί σε σημείο που όλοι μιλάνε με τρόπους που δεν ακούγαμε προηγουμένως, και ο πολιτικός διάλογος που είχαμε πριν δεν είναι πλέον ο κανόνας. Επομένως, αυτό το φαινόμενο είναι κάτι που με ανησυχεί.

Ανεξάρτητα από το ποιος θα κερδίσει τις εκλογές, η Αμερική θα είναι μια διαιρεμένη χώρα; Και δεύτερον, σε περίπτωση νίκης του Τραμπ, θα απειληθεί το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας;

Εάν εκλεγεί ο Τραμπ, οι άνθρωποι που θα στελεχώσουν τη διοίκηση, δηλαδή οι άνθρωποι που θα εργαστούν στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ, στην Εφορία και ειδικά στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, έχουν δεσμευτεί να αυξήσουν την προεδρική εξουσία και να περιορίσουν την εξουσία του νομοθετικού σώματος, δηλαδή να περιορίσουν την αυτονομία της πολιτικής διοίκησης. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι προεδρικές εκλογές δεν είναι καλό μέτρο για το πού βρίσκεται η χώρα, αλλά για να κατανοήσει κανείς πώς το έθνος είναι διχασμένο, πρέπει πραγματικά να κάνει μια βαθιά βουτιά στην αμερικανική κοινωνία. 

Ξέρετε, υπάρχουν μεγάλες τεκτονικές πλάκες που κινούνται στην κοινωνία, και δεν έχει σημασία ποιος κρατάει μια σημαία στην κορυφή της, γιατί όλα αυτά συμβαίνουν από κάτω. Και έτσι πρέπει να επικεντρωθούμε στο πώς αισθάνονται οι Αμερικανοί για τον εαυτό τους και πώς αισθάνονται για τους συμπολίτες τους. Σήμερα, αυτό που τους ενώνει είναι η δυσαρέσκεια για το πολιτικό σύστημα και, γενικά, υπάρχει μια αύξηση της διαίρεσης της κοινωνίας σε ομάδες. Επομένως, έχουμε την άποψη για τη ζωή και τις συνήθειες που αναπτύσσουν σήμερα οι άνθρωποι της μορφωμένης τάξης, δηλαδή εκείνοι που είναι ελίτ και τείνουν να κλίνουν προς τον φιλελευθερισμό μόνο όσον αφορά την καθημερινή τους ζωή. Και φαίνεται αυτοί να έχουν πολύ διαφορετικά αποτελέσματα στην υγεία τους και πολύ διαφορετικές απόψεις απέναντι στη θρησκεία, και παρόλο που η μορφωμένη τάξη στις ΗΠΑ μιλάει και αμφισβητεί τον γάμο και θέλει να διασφαλίσει ότι όλοι είναι ελεύθεροι, και θα πίστευε κανείς ότι θα υπήρχαν πολλά διαζύγια, αυτοί οι άνθρωποι στην πραγματικότητα ζουν αρκετά παραδοσιακές ζωές.

Παραδόξως, οι άνθρωποι που έχουν επηρεαστεί από όλη αυτή τη ρητορική και τη συζήτηση για τα διαφορετικά είδη αξιών είναι οι άνθρωποι που εργάζονται σε χειρωνακτικές δουλειές. Και υπάρχουν πολλές γυναίκες που δεν παντρεύονται ποτέ και ο πατέρας των παιδιών τους φεύγει χωρίς να αναλάβει καμία ευθύνη, και καταλήγουν να δουλεύουν σε δύο δουλειές. Και έτσι έχει δημιουργηθεί ένα πραγματικό κοινωνιολογικό χάσμα, που καταλήγει να αντανακλάται στην πολιτική, αλλά δεν προκαλείται από την πολιτική.

Ο κίνδυνος της επιστροφής στην ηθική αυθεντία 

Τέλος, αν οι φιλελεύθερες ιδέες φθίνουν, θα μπορούσε η λύση να βρίσκεται στη δημιουργία ενός νέου πολιτικού πλαισίου, για παράδειγμα του μετα-φιλελευθερισμού;

Στις Ηνωμένες Πολιτείες υπάρχει ένα κίνημα συντηρητικών, ιδίως καθολικών, που έχουν γίνει καχύποπτοι όχι μόνο απέναντι σε αυτό που αποκαλούν νεωτερικότητα, αλλά κυρίως απέναντι στον φιλελευθερισμό. Οπότε αμφισβητούν ακόμα και τη νομιμότητα ή την επάρκεια της φιλελεύθερης δημοκρατίας, και αρχίζουν να ανακινούν την ιδέα της ανάγκης για ένα είδος ηθικής αυθεντίας, η οποία μπορεί είτε να είναι ένα πρόσωπο, είτε μπορεί να ενσαρκώνεται σε ένα βιβλίο, όπως στη Βίβλο, που στέκεται πάνω από τη φιλελεύθερη δημοκρατία ως ένα είδος ηθικού ελέγχου πάνω της. 

Αυτή η σκέψη προωθείται επειδή δεν μπορούμε πλέον να είμαστε σίγουροι ότι η λειτουργία του φιλελεύθερου δημοκρατικού συστήματος θα παράγει μια καλή και δίκαιη κοινωνία και ανθρώπους που ζουν αξιοπρεπείς ηθικές ζωές. 

Ωστόσο, στο θεώρημά τους δεν εκτιμούν τους περιορισμούς που θέτουν οι φιλελεύθερες δημοκρατικές πολιτικές μορφές, διότι αυτό που είναι θεμελιώδες στη φιλελεύθερη δημοκρατία είναι ότι μπορείς να καταψηφίζεις τους ανθρώπους από τα αξιώματά τους και ότι μπορείς να αποφασίσεις ότι δεν θέλεις πλέον να σε κυβερνούν συγκεκριμένοι άνθρωποι ή μια συγκεκριμένη πολιτική άποψη. 

Αντίθετα, αν υπάρχει μια ηθική αρχή πάνω από το φιλελεύθερο μοντέλο, για παράδειγμα, αν το Ανώτατο Δικαστήριο υποτίθεται ότι πρέπει να κοιτάζει τη Βίβλο και να την ερμηνεύει προκειμένου να καθορίσει ποια πρέπει να είναι η πολιτική, το οποίο συνεπάγεται ότι δεν μπορείς να εναντιωθείς στη Βίβλο, τότε διαρρηγνύεται το «κοινωνικό συμβόλαιο». Έτσι, όταν η φιλελεύθερη δημοκρατία ως σύστημα διακυβέρνησης αρχίζει να αμφισβητείται, όλα τα είδη των δεσμεύσεων σε αυτό το σύστημα μπορούν να καταρρεύσουν.