Τον αποκαλούν «ροκ-σταρ» της φιλοσοφίας, και όχι άδικα. Ο Μάικλ Σαντέλ, ο χαρισματικός καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Χάρβαρντ, βρέθηκε πρόσφατα στην Αθήνα με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας, προσελκύοντας το ενδιαφέρον όσων αναζητούν έναν πιο στοχαστικό τρόπο να ερμηνεύσουν τον σύγχρονο κόσμο. Με τα μαθήματά του να συγκεντρώνουν εκατομμύρια «ακολούθους», είτε στα κατάμεστα αμφιθέατρα του διάσημου αμερικανικού πανεπιστημίου είτε στην ψηφιακή «τάξη» της δημοφιλούς σειράς διαλέξεων περί δικαιοσύνης, ο Σαντέλ έχει κατορθώσει να φέρει τη φιλοσοφία στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης.

Στη συζήτηση που ακολουθεί, ο Σαντέλ εκθέτει τους προβληματισμούς του για την πορεία της σύγχρονης κοινωνίας, ανατέμνει την «τυραννία της αξιοκρατίας», όπως την ανέδειξε στο ομώνυμο βιβλίο του, και ασκεί δριμεία κριτική στην «προσβολή», όπως την αποκαλεί, τόσο των Δημοκρατικών στις ΗΠΑ όσο και των κεντροαριστερών κομμάτων στην Ευρώπη προς τους παραδοσιακούς τους ψηφοφόρους. Με λόγο γοητευτικό και καίριο, ο Σαντέλ καλεί σε μια πιο ταπεινή και δίκαιη προσέγγιση της πολιτικής, υπενθυμίζοντας ότι η φιλοσοφία δεν είναι πολυτέλεια, αλλά αναγκαίο εργαλείο για την κατανόηση και τη βελτίωση του δημόσιου βίου.

Τι είναι δικαιοσύνη

Μόνο το πρώτο επεισόδιο του μαθήματός σας, με θέμα «τι είναι δικαιοσύνη», έχει συγκεντρώσει πάνω από 40 εκατ. προβολές στο διαδίκτυο. Φαίνεται ότι οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να κατανοήσουν πώς να λαμβάνουν σωστές αποφάσεις και τι σημαίνει πραγματικά δικαιοσύνη. Έχετε καταλήξει στο πώς πρέπει να λαμβάνουμε αποφάσεις και να καθορίζουμε τι είναι σωστό να πράξουμε;

Απαντώντας στην παρατήρησή σας, ότι υπάρχει μεγάλη δίψα για δημόσια συζήτηση σχετικά με μεγάλα ηθικά ζητήματα, όπως «τι σημαίνει δικαιοσύνη;», «τι οφείλουμε ο ένας στον άλλο ως συμπολίτες;», και «πώς μπορούμε να επιδιώξουμε το κοινό καλό;», νομίζω ότι η απογοήτευση από την πολιτική στις δημοκρατίες σε όλο τον κόσμο αντανακλά το γεγονός ότι οι περισσότερες δημόσιες συζητήσεις δεν ασχολούνται με αυτά τα μεγάλα ζητήματα, όπως είναι η ηθική, οι αξίες και η δικαιοσύνη.

Δεν νομίζω ότι μπορώ να απαντήσω άμεσα στην ερώτησή σας αυτή τη στιγμή και δεν νομίζω ότι υπάρχει μια μοναδική φόρμουλα για να απαντήσουμε στο ερώτημα «τι σημαίνει δικαιοσύνη;». Αντίθετα, νομίζω ότι πρέπει να αναλογιστούμε, να συζητήσουμε και να διαφωνήσουμε για θεμελιώδη ζητήματα δικαιοσύνης σε σχέση με συγκεκριμένες περιπτώσεις στην πολιτική και στην καθημερινή μας ζωή. Οι άνθρωποι έχουν διαφορετικές αντιλήψεις για το τι είναι σωστό να κάνουμε σε κάθε περίπτωση. Και φυσικά υπάρχουν αρχές ηθικής και δικαιοσύνης που έχουν διατυπώσει διάφοροι φιλόσοφοι στην ιστορία της φιλοσοφίας.

Στο βιβλίο μου Δικαιοσύνη: Τι είναι το σωστό; (σ.σ. Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πόλις)», εστιάζω σε τρεις ευρείες παραδόσεις, τρεις απαντήσεις στο ερώτημα «τι είναι δικαιοσύνη;». Η ωφελιμιστική απάντηση πρεσβεύει ως δίκαιο ό,τι παράγει τη μεγαλύτερη ευτυχία για τον μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Σύμφωνα με τον Καντ, το σωστό είναι να βλέπεις τον σεβασμό στους ανθρώπους ως αυτοσκοπό, όχι μόνο ως μέσο, να βλέπεις τους ανθρώπους ως άτομα άξια σεβασμού και ως φορείς αξιοπρέπειας. Και μετά θα χρησιμοποιήσω και την απάντηση του Αριστοτέλη, ότι δικαιοσύνη δηλαδή σημαίνει να δίνεις στους ανθρώπους αυτό που τους αξίζει, ενώ το «τι σημαίνει να δίνεις στους ανθρώπους αυτό που τους αξίζει» υπαγορεύεται κατ’ εκείνον από έννοιες όπως η αρετή, η ηθική και η πολιτειακή αρετή.

Έτσι δεν νομίζω ότι υπάρχει ένας μοναδικός τρόπος που μπορεί να απαντηθεί το ερώτημα «τι είναι σωστό να πράξουμε;». Αλλά αυτό που προσπαθούν οι διαλέξεις και το βιβλίο μου να δείξουν είναι ότι μπορούμε να οργανώσουμε, να δοκιμάσουμε και να εξετάσουμε αυτό που διαισθανόμαστε ότι είναι το σωστό μέσω της συζήτησης, του διαλόγου, αλλά και μέσω της ενασχόλησης με ό,τι έχουν να πουν για το θέμα οι μεγάλοι φιλόσοφοι του παρελθόντος.

Η σκοτεινή πλευρά της αξιοκρατίας

Στην εργογραφία σας, υποστηρίζετε ότι η αξιοκρατία έχει καλλιεργήσει την αλαζονεία μεταξύ των νικητών και το αίσθημα ταπείνωσης μεταξύ εκείνων που έχουν μείνει πίσω. Σε μια εποχή που οι φιλελεύθερες και νεοφιλελεύθερες δημοκρατίες δίνουν τεράστια έμφαση στην αξία, πιστεύετε ότι η κοινωνία μπορεί ακόμα να εκτιμά τα όποια επιτεύγματα χωρίς να ολισθαίνει σε αυτή την τοξική δυναμική;

Ναι, το πιστεύω. Όπως επισημάνατε, στο πρόσφατο βιβλίο μου, Η τυραννία της αξίας (σ.σ. Κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Πόλις), υποστηρίζω ότι η αξιοκρατία από τη μία πλευρά φαίνεται να είναι ένας τρόπος να ξεπεραστούν η αριστοκρατική ιεραρχία, τα κληρονομικά προνόμια, ο νεποτισμός και η διαφθορά. Από αυτή την άποψη, η αξία είναι μια ευπρόσδεκτη εναλλακτική σε αυτούς τους γνωστούς τρόπους κατανομής ευκαιριών και κοινωνικών ρόλων. Και αν η μόνη εναλλακτική στην αξιοκρατία είναι η φεουδαρχική αριστοκρατία ή η διαφθορά, ο νεποτισμός και το πατρονάρισμα, τότε η αξιοκρατία είναι αδιαμφισβήτητα κάτι καλό.

Ωστόσο, όπως υποστηρίζω στο βιβλίο μου, αυτές δεν είναι οι μόνες εναλλακτικές στην αξιοκρατία. Ο τρόπος με τον οποίο έχει αναπτυχθεί η αξιοκρατία τις τελευταίες δεκαετίες δεν έχει ως στόχο να προκαλέσει ένα ρήγμα στις ανισότητες, αλλά με πολλούς τρόπους να τις εδραιώσει και να τις εκλογικεύσει. Έτσι, για παράδειγμα, βλέπουμε τους νέους να ανταγωνίζονται για να κερδίσουν την εισαγωγή τους σε κορυφαία πανεπιστήμια, συχνά υπό συνθήκες μεγάλης πίεσης και άγχους, και να ανταγωνίζονται για να είναι νικητές.

Όμως, οι εύποροι, μορφωμένοι γονείς έχουν βρει τον τρόπο να μεταβιβάσουν τα προνόμιά τους στα παιδιά τους, ακόμη και μέσα σε ένα αξιοκρατικό πλαίσιο, όχι κληροδοτώντας τους τεράστιες περιουσίες όπως στο παρελθόν, αλλά παρέχοντάς τους όλα τα πολιτιστικά και εκπαιδευτικά εχέγγυα για να ανταγωνιστούν αποτελεσματικά στον αξιοκρατικό διαγωνισμό για την εισαγωγή. Ακόμα, στα αμερικανικά πανεπιστήμια της Ivy League (σ.σ. πανεπιστήμια που διακρίνονται για την ακαδημαϊκή αριστεία), πολλά από τα οποία προσφέρουν γενναιόδωρη οικονομική βοήθεια και υποτροφίες σε φοιτητές από οικογένειες με χαμηλό εισόδημα, εξακολουθούν να είναι περισσότεροι οι φοιτητές που προέρχονται από οικογένειες που ανήκουν στο 1% των υψηλότερων εισοδημάτων, από ό,τι φοιτητές που προέρχονται από το υπόλοιπο της κοινωνίας.

Ετσι, ο αξιοκρατικός διαγωνισμός, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα, συμβάλλει περισσότερο στην εδραίωση της ανισότητας παρά στην καταπολέμησή της. Επιπλέον, υπάρχει μια συγκεκριμένη νοοτροπία σε σχέση με την επιτυχία, την οποία προωθεί η αξιοκρατική κοινωνία. Βάσει αυτής της νοοτροπίας, οι νικητές πιστεύουν ότι η επιτυχία τους είναι δικό τους επίτευγμα και ότι επομένως αξίζουν την ανταμοιβή που τους προσφέρει η αγορά, και κατά συνέπεια όσοι αγωνίζονται και μένουν πίσω αξίζουν και αυτοί τη μοίρα τους.

Αυτός ο τρόπος σκέψης για την επιτυχία προκύπτει από την αρχή της αξιοκρατίας που λέει ότι, εφόσον οι ευκαιρίες είναι ίσες, οι νικητές αξίζουν τα κέρδη τους. Το πρόβλημα είναι ότι η αξιοκρατία, ακόμη και μια απόλυτα δίκαιη αξιοκρατία, αν ποτέ μπορούσαμε να την επιτύχουμε, έχει μια σκοτεινή πλευρά. Η σκοτεινή πλευρά είναι ότι διαβρώνει το κοινό καλό για τον λόγο που αναφέρατε στην ερώτησή σας. Οδηγεί δηλαδή σε υπεροψία («ύβρις») μεταξύ των νικητών και σε αίσθημα ταπείνωσης μεταξύ εκείνων που χάνουν. Οδηγεί τους νικητές να ξεχάσουν την καλή τύχη που τους βοήθησε στην πορεία τους κάνοντάς τους να μην ευγνωμονούν εκείνους που έκαναν δυνατά τα επιτεύγματά τους.

Έτσι, η αξία, που αρχικά είναι μια ευπρόσδεκτη εναλλακτική λύση στην αριστοκρατία, τη διαφθορά και τον νεποτισμό, γίνεται μια μορφή τυραννίας όταν δημιουργεί αυτές τις στάσεις απέναντι στην επιτυχία. Η αξία με άλλα λόγια γίνεται μια μορφή τυραννίας όταν διαμορφώνει αυτές τις νοοτροπίες απέναντι στην επιτυχία. Και το αποτέλεσμα είναι να βαθαίνει το χάσμα μεταξύ νικητών και ηττημένων. Κι αυτό ακριβώς είναι που βλέπουμε στις κοινωνίες μας σήμερα, μια αυξανόμενη πόλωση, δηλαδή ένα βαθύ χάσμα μεταξύ νικητών και ηττημένων.

Πως οι Δημοκρατικοί έχασαν τον λαό

Στο πεδίο της πολιτικής, γιατί οι Δημοκρατικοί στις ΗΠΑ, η Αριστερά και οι μορφωμένες «προοδευτικές» ελίτ έχασαν την ευκαιρία να ανταποκριθούν στα προβλήματα του λαού, ειδικά εκείνα της εργατικής τάξης που αισθάνεται παραμελημένη ή ότι δεν τη σέβονται; Πιστεύετε ότι έχουν απομακρυνθεί από τα πραγματικά προβλήματα της κοινωνίας;

Πράγματι, το Δημοκρατικό Κόμμα στις ΗΠΑ και τα σοσιαλδημοκρατικά κεντροαριστερά κόμματα στην Ευρώπη και αλλού συνήθιζαν να αντλούν υποστήριξη από τους εργαζομένους. Αυτά ήταν τα κόμματα που υπερασπίζονταν τον λαό ενάντια στους ισχυρούς και ενάντια στα προνόμια. Σήμερα, όμως, αυτό το μοτίβο έχει αντιστραφεί, τα δεξιά λαϊκιστικά κόμματα και πολιτικοί όπως ο Ντόναλντ Τραμπ συγκεντρώνουν ψηφοφόρους της εργατικής τάξης χωρίς πτυχίο πανεπιστημίου και το Δημοκρατικό Κόμμα, από κοινού με τα κεντροαριστερά κόμματα στην Ευρώπη, ευθυγραμμίζονται περισσότερο με τα συμφέροντα, τις αξίες και τις προοπτικές των επαγγελματικών τάξεων των καλά μορφωμένων.

Η διάκριση με βάση το πτυχίο (diploma divide) έχει ανοίξει ένα από τα βαθύτερα χάσματα στην πολιτική μας. Και αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι για 4 ή 5 δεκαετίες το Δημοκρατικό Κόμμα στις ΗΠΑ, μαζί με τα κεντροδεξιά κόμματα, υιοθέτησαν μια εκδοχή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Αυτό σήμαινε εξωτερική ανάθεση θέσεων εργασίας σε χώρες με χαμηλούς μισθούς, τη στασιμότητα των μισθών, την οικονομική απορρύθμιση και την υπονόμευση βιομηχανικών μονάδων παραγωγής. Όσο αφορά τις ΗΠΑ, τόσο οι Δημοκρατικοί όσο και το βασικό ρεύμα των Ρεπουμπλικάνων εμπλέκονταν εξίσου σε αυτή την εκδοχή της παγκοσμιοποίησης και δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τις αυξανόμενες ανισότητες που προκάλεσε για σχεδόν πέντε δεκαετίες. Ο μέσος μισθός, σε πραγματικούς όρους για τους εργαζόμενους, παρέμεινε ουσιαστικά στάσιμος, παρόλο που η παγκοσμιοποίηση απέφερε μεγάλα κέρδη σε όσους βρίσκονταν στην κορυφή. Και επειδή το Δημοκρατικό Κόμμα και τα καθιερωμένα κεντροαριστερά κόμματα στην Ευρώπη δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν αυτές τις αυξανόμενες ανισότητες, έχασαν τη στήριξη που τους παρείχαν πολλοί εργαζόμενοι.

Ενα άλλο στοιχείο είναι ότι ενσωμάτωσαν στον λόγο τους ένα την έννοια της «προσβολής» ως απάντηση στις ανισότητες, λέγοντας δηλαδή στους εργαζόμενους: «Αν θέλετε να ανταγωνιστείτε και να κερδίσετε στην παγκόσμια οικονομία, πηγαίνετε στο πανεπιστήμιο». Και επίσης: «Τα κέρδη σας θα εξαρτηθούν από αυτά που θα μάθετε. Μπορείτε να τα καταφέρετε αν προσπαθήσετε». Αυτό το ονομάζω «ρητορική της κοινωνικής ανόδου» και είναι ένας τρόπος διαχείρισης της ανισότητας με την προσφορά ατομικής κοινωνικής κινητικότητας μέσω της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Μόνο που αυτό που έλειπε από αυτό το επιχείρημα ήταν η προσβολή που υπονοούσε. Και το προσβλητικό ήταν ότι, αν αγωνίζεστε στη νέα οικονομία και δεν έχετε πτυχίο, η αποτυχία σας είναι δικό σας λάθος.

Ετσι, η αποδοχή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης και της οικονομικής απορρύθμισης ήταν εκείνη που οδήγησε στη διεύρυνση των ανισοτήτων εισοδήματος και πλούτου. Και η ταυτόχρονη υιοθέτηση μιας ρητορικής περί αξιοκρατίας για την άνοδο με τη συνεπακόλουθη προσβολή που περιείχε δεν προκάλεσε μόνο οικονομική ανισότητα, αλλά και ανισότητα σε ό,τι αφορά τον σεβασμό, την αξιοπρέπεια, την κοινωνική αναγνώριση και εκτίμηση, οδηγώντας πολλούς εργαζόμενους να αισθάνονται ότι οι ελίτ με τα πτυχία τους τους περιφρονούν.
Αυτό είναι που αποξένωσε τους εργαζόμενους χωρίς πτυχία από το Δημοκρατικό Κόμμα και τα κυρίαρχα κεντροαριστερά κόμματα στην Ευρώπη, και οδήγησε αυτούς τους ψηφοφόρους σε δεξιές, αυταρχικές, λαϊκιστικές προσωπικότητες όπως ο Τραμπ, σε ένδειξη διαμαρτυρίας κι από ένα αίσθημα δυσαρέσκειας και οργής εναντίον των κυρίαρχων κομμάτων.

Η δημοκρατική τέχνη του διαλόγου

Δεδομένης της έντονης πόλωσης στην εποχή μας, ανησυχείτε για την κατάρρευση των κοινών ηθικών πλαισίων; Και από την εμπειρία σας στον ακαδημαϊκό χώρο, πιστεύετε ότι οι κοινωνίες χάνουν την ικανότητα για πολιτικό διάλογο;

Πιστεύω ότι έχουμε χάσει την ικανότητα για πολιτικό διάλογο και είναι σχεδόν σαν να έχουμε εγκαταλείψει την αναζήτηση αυτού που σωστά αποκαλείτε κοινά ηθικά πλαίσια. Νομίζω ότι αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους τόσοι πολλοί πολίτες σε δημοκρατίες σε όλο τον κόσμο αισθάνονται απογοητευμένοι με τους όρους του δημοσίου διαλόγου και αισθάνονται ανίσχυροι, ότι η φωνή τους δεν έχει σημασία, ότι δεν συμμετέχουν στον τρόπο με τον οποίο κυβερνώνται.

Νομίζω ότι ο κόσμος διψά για έναν πιο ουσιαστικό δημόσιο βίο. Και υπάρχει μια ευρέως διαδεδομένη επιθυμία να αναζητήσουμε κοινά ηθικά πλαίσια μέσω λογικής και δημόσιας συζήτησης για μεγάλα ηθικά ζητήματα που έχουν σημασία, όχι επειδή θα συμφωνήσουμε σε όλα −δεν είναι αυτός ο στόχος ή η προσδοκία−, αλλά επειδή νομίζω ότι, αν μπορεί να υπάρξει συνετός δημόσιος διάλογος για μείζονα ηθικά ζητήματα, σίγουρα θα μάθουμε κάτι ακόμα κι αν δεν καταλήξουμε σε συμφωνία.

Επίσης, μέσω αυτής (της συζήτησης) θα καλλιεργήσουμε ένα αίσθημα αμοιβαίου σεβασμού και ευγένειας, και ακόμα την τέχνη του να ακούμε, ειδικά εκείνους με τους οποίους διαφωνούμε. Η ακρόαση είναι μια πολιτειακή αρετή που σπανίζει, και αν θέλουμε να ανακτήσουμε μια υγιή πολιτειακή ζωή και έναν πιο ουσιαστικό δημόσιο διάλογο, πρέπει να καλλιεργήσουμε τη δημοκρατική τέχνη του να ακούμε ο ένας τον άλλον με συμπάθεια και σεβασμό, ακόμα και όταν δεν συμφωνούμε.

Κοιτώντας μπροστά, πιστεύετε ότι οι δημοκρατίες μπορούν να θεραπευτούν από την πόλωση, τη δυσπιστία και τη δυσαρέσκεια χωρίς μια θεμελιώδη επανεξέταση του τρόπου που εκτιμούμε την εργασία και τη συνεισφορά όλων των πολιτών; Ή είναι αναγκαία μια νέα εποχή πολιτικής σκέψης, ενδεχομένως σε συνδυασμό με την τεχνητή νοημοσύνη και άλλα μελλοντικά εργαλεία;

Πιστεύω ότι οποιαδήποτε επιτυχημένη προσπάθεια αναζωογόνησης και επαναπροσδιορισμού του δημοκρατικού δημοσίου διαλόγου θα εξαρτηθεί από την πιο άμεση εστίαση στο ζήτημα της αξιοπρεπούς εργασίας, και από το πώς θα βελτιώσουμε τη ζωή όλων όσων συμβάλλουν στην οικονομία μέσω της εργασίας και του κοινού καλού, καθώς και των οικογενειών που μεγαλώνουν και των κοινοτήτων που εξυπηρετούν.
Βεβαίως διαφορετικοί άνθρωποι με διαφορετικές πολιτικές πεποιθήσεις μπορεί να έχουν διαφορετικούς τρόπους να αντιλαμβάνονται την αξιοπρεπή εργασία και πώς να την προωθήσουν. Αυτό είναι αναμενόμενο, αλλά το ζήτημα αυτό είναι το μείζον που πρέπει να συζητηθεί, γιατί μόνο έτσι θα είναι δυνατό να αντιμετωπιστούν τα παράπονα, ο θυμός και η απογοήτευση των εργαζομένων, ειδικά εκείνων που δεν έχουν πτυχίο πανεπιστημίου, που αισθάνονται ότι τους περιφρονούν, ότι η εργασία τους υποτιμάται, ότι δεν τη σέβονται οι νικητές της παγκοσμιοποίησης, οι επαγγελματικές τάξεις και οι τάξεις των πτυχιούχων.

Αριστοτέλης και Σωκράτης

Πρόσφατα επισκεφθήκατε την Αθήνα και εκφωνήσατε την εναρκτήρια ομιλία για την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας. Κατά τη διάρκεια των σπουδών σας και της ακαδημαϊκής σας πορείας στη φιλοσοφία της ηθικής, ποιο απόσπασμα από την αρχαία ελληνική λογοτεχνία σας ενέπνευσε και ποιο είναι το μήνυμά σας για το 2026;

Πρόσφατα επισκέφθηκα την Αθήνα και είχα την τιμή να πραγματοποιήσω την εναρκτήρια διάλεξη στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας για τον εορτασμό της Παγκόσμιας Ημέρας Φιλοσοφίας. Αυτό ήταν για μένα ένα μεγάλο προνόμιο, γιατί μου έδωσε την ευκαιρία να βρεθώ στον τόπο όπου γεννήθηκε η φιλοσοφία της δυτικής παράδοσης, καθώς και στον τόπο όπου ο Σωκράτης περπατούσε στους δρόμους και έθετε ερωτήσεις σε απλούς πολίτες αλλά και σε διάσημους ανθρώπους σχετικά με τη δικαιοσύνη και την καλή ζωή.

Με ρωτήσατε ποιος και ποιο απόσπασμα από την αρχαία φιλοσοφία με ενέπνευσε. Λοιπόν, θα έδινα δύο απαντήσεις. Θα έλεγα πρώτα ο Αριστοτέλης, για τον τρόπο που ορίζει την «πόλη», και την «πολιτική κοινότητα» ως αυτοδιοικούμενη, αλλά και έναν τρόπο ζωής που δεν υπαγορεύεται μόνο από την οικονομία και το ΑΕΠ, μόνο από την εθνική ασφάλεια και την αποτροπή ξένων εχθρών, αλλά και από την ανάγκη για καλή ζωή. Για μένα, αυτό αποτελεί πηγή έμπνευσης και έχει διαχρονική σημασία. Ειδικά όσον αφορά την πολιτική σήμερα, ένα από τα πράγματα που λείπουν και που έλειπαν τις τελευταίες δεκαετίες είναι ακριβώς ότι αντιλαμβανόμαστε την πολιτική απλώς ως οικονομία με άλλα μέσα. Ωστόσο, ο κοινός δημοκρατικός βίος δεν περιορίζεται στην αγορά και την κατανάλωση αγαθών, δεν είμαστε μόνο καταναλωτές, είμαστε και δημοκρατικοί πολίτες, πράγμα που σημαίνει ότι πρέπει να έχουμε ουσιαστικό λόγο στη διακυβέρνηση.

Επίσης, πρέπει να μπορούμε να συζητάμε ως ίσοι για κοινούς σκοπούς και στόχους. Και αυτό το είδος δημόσιας συζήτησης δεν μπορεί να είναι απλώς τεχνοκρατικό, δεν μπορεί να αφορά μόνο το ΑΕΠ, αλλά πρέπει τελικά να αφορά τη συζήτηση ανταγωνιστικών εννοιών για την καλή ζωή, την αρετή και τη δικαιοσύνη. Νομίζω ότι ο Αριστοτέλης μας υπενθυμίζει ότι η πολιτική κοινότητα έχει ως στόχο κάτι υψηλότερο από την απλή οικονομία. Έχει ως στόχο την καλή ζωή. Αυτή είναι μια απαιτητική περιγραφή του τι μπορεί να είναι η πολιτική και νομίζω ότι είναι μια σημαντική διόρθωση της στενής, τεχνοκρατικής προσέγγισης που κυριάρχησε τα τελευταία χρόνια και που έχει ευτελίσει τους όρους του δημοσίου διαλόγου. Ακόμα, η ιδέα του Αριστοτέλη ότι η πολιτική κοινότητα έχει έναν υψηλότερο σκοπό από την οικονομία, μας υπενθυμίζει γιατί χρειαζόμαστε σήμερα έναν ηθικά πιο ισχυρό δημόσιο διάλογο από αυτόν στον οποίο έχουμε συνηθίσει.

Τέλος, θα πως ότι εμπνέομαι και από τον Σωκράτη, ο οποίος δεν δημοσίευσε βιβλία, δεν έδωσε διαλέξεις, αλλά δίδασκε φιλοσοφία αλληλεπιδρώντας με πολίτες από όλα τα κοινωνικά στρώματα, προσκαλώντας τους να αναστοχαστούν κριτικά τις παραδοχές σχετικά με τη δικαιοσύνη και την καλή ζωή που υποκρύπτονται στους νόμους της πόλης και στη ζωή που ζούσε ο καθένας από αυτούς. Για μένα, αυτό είναι που πρέπει να είναι η φιλοσοφία∙ όχι ένα επάγγελμα μόνο για ακαδημαϊκούς, αλλά μια δραστηριότητα που ζει, αναπνέει, προκαλεί και αφουγκράζεται τη ζωή της πόλης και όλων των πολιτών που ζουν σε αυτήν.