Ο Δρ. Μοχάμεντ Μοχιουντίν είναι μια εξέχουσα προσωπικότητα στον τομέα της ξενομεταμόσχευσης, δηλαδή της μεταμόσχευσης ζωικών οργάνων σε ανθρώπους. Καθηγητής και διευθυντής του Προγράμματος Ξενoμεταμοσχεύσεων Καρδιάς στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, είναι γνωστός για το πρωτοποριακό έργο του στη γενετική τροποποίηση οργάνων χοίρων, ώστε να καταστούν κατάλληλα για μεταμόσχευση σε ανθρώπους. Ένα από τα πιο αξιοσημείωτα επιτεύγματά του ήταν όταν ως επικεφαλής ομάδας πραγματοποίησε την πρώτη επιτυχημένη μεταμόσχευση μιας γενετικά τροποποιημένης καρδιάς χοίρου σε ανθρώπινο ασθενή στις αρχές του 2022 – παρά το γεγονός ότι ο ασθενής πέθανε μερικές εβδομάδες αργότερα. Στη συνέντευξη που μας παραχώρησε, μας μίλησε για τις εξελίξεις στη ξενομεταμόσχευση, το πώς θα αλλάξει τον εν λόγω τομέα της ιατρικής, τις δυσκολίες και τα εμπόδια που αντιμετώπισε και συνεχίζει να αντιμετωπίζει, αλλά και τον ρόλο που θα διαδραματίσει η Τεχνητή Νοημοσύνη στο μέλλον της επιστήμης. 

Το μέλλον της ξενομεταμόσχευσης

Ποιες εξελίξεις προβλέπετε στη μεταμόσχευση οργάνων από ζώα σε ανθρώπους (ξενομεταμόχευση) την επόμενη δεκαετία;

Ιδανικά, στοχεύουμε να τροποποιήσουμε γενετικά τους χοίρους σε τέτοιο βαθμό, ώστε τα όργανά τους να μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό με αυτά του ανθρώπου, εξαλείφοντας την πιθανότητα απόρριψης από το ανοσοποιητικό. Ωστόσο, για να φτάσουμε σε αυτό το σημείο, πρέπει πρώτα να δοκιμάσουμε αυτά τα όργανα σε ανθρώπους.

Μέχρι στιγμής, η πλειονότητα των ερευνών διεξάγεται σε πρωτεύοντα, όπως οι μπαμπουίνοι, ενώ υπάρχουν μόνο λίγες περιπτώσεις που αφορούν ανθρώπους: δύο μεταμοσχεύσεις καρδιάς στο κέντρο μας, δύο μεταμοσχεύσεις νεφρού σε άλλα κέντρα, και μία μεταμόσχευση ήπατος στην Κίνα. Οι ανθρώπινες δοκιμές αποκάλυψαν διαφορές από τις μελέτες σε πρωτεύοντα, επιτρέποντάς μας να βελτιώσουμε την προσέγγισή μας.

Ο άμεσος στόχος μας είναι να ξεκινήσουμε κλινικές δοκιμές, συνεχίζοντας τις μελέτες σε πρωτεύοντα για να αντιμετωπίσουμε τις εναπομείνασες προκλήσεις. Μέσα σε μια δεκαετία, ελπίζουμε να δημιουργήσουμε έναν χοίρο τα όργανα του οποίου θα απαιτούν ελάχιστη ή καθόλου ανοσοκαταστολή στον δέκτη. Αυτό είναι και το προτέρημα της μεταμόσχευσης από ζώα σε ανθρώπους: μπορούμε να τροποποιήσουμε τον ίδιο τον δότη.

Με την επιτυχία της ξενομεταμόσχευσης, υπάρχει περίπτωση οι παραδοσιακές μεταμοσχεύσεις ανθρώπινων οργάνων να γίνουν λιγότερο συχνές;

Τα ανθρώπινα όργανα θα είναι πάντα η πρώτη επιλογή. Αλλά αν υπάρχει ένα όργανο από έναν υγιή χοίρο που είναι απόλυτα συμβατό με τα γονίδια ενός ασθενή, ο ασθενής θα μπορεί να αποφασίσει αν θέλει να πάρει ένα όργανο από άνθρωπο ή από ζώο. 

Θα έχουμε ουσιαστικά όργανα έτοιμα προς χρήση. Μπορεί, δηλαδή, να έχει κανείς έναν χοίρο που να έχει τροποποιηθεί γενετικά για τον ίδιο και να μεγαλώνει σε κάποια φάρμα σε μια εταιρεία και, όταν και εφόσον χρειαστεί ένα όργανο, να το έχει διαθέσιμο.  

Εμπόδια, ανησυχίες και κίνδυνοι

Σε αυτό το έργο, ποια ήταν μερικά από τα πιο δύσκολα εμπόδια που αντιμετωπίσατε;

Καθώς προσπαθούμε να κάνουμε τα όργανα των χοίρων συμβατά με τους ανθρώπους, ουσιαστικά επεμβαίνουμε στη φύση, κάτι που απαιτεί προσοχή. Η τροποποίηση ή η αφαίρεση υπερβολικά πολλών γονιδίων θα μπορούσε να έχει σοβαρές παρενέργειες, πιθανώς να επηρεάσει τη δυνατότητα του χοίρου να επιβιώσει με τέτοιες αλλαγές.

Για παράδειγμα, ενώ ένας υπολογιστής μπορεί να προτείνει την εισαγωγή ενός πλήρους συνόλου ανθρώπινων γονιδίων σε έναν χοίρο, η πραγματικότητα είναι ότι ένας χοίρος βασίζεται στα μοναδικά του γονίδια για να λειτουργεί και να επιβιώνει. Έτσι, αντί να κάνουμε δραστικές αλλαγές ταυτόχρονα, προχωρούμε σταδιακά. Προσαρμόζουμε ένα γονίδιο τη φορά, παρακολουθώντας προσεκτικά κάθε αποτέλεσμα προτού προχωρήσουμε σε περαιτέρω τροποποιήσεις.

Το κύριο εμπόδιο αυτή τη στιγμή είναι η χρηματοδότηση. Δεν μπορεί κάθε κέντρο να εκτελέσει μεταμοσχεύσεις από ζώα σε ανθρώπους, επειδή κάθε επέμβαση κοστίζει περίπου 1,5 εκατ. δολάρια σε διάστημα δύο μηνών, κάτι που είναι απαγορευτικό. Αυτό το κόστος θα μειωθεί σημαντικά αν συμμετέχουν περισσότερα κέντρα έρευνας, χρησιμοποιηθούν περισσότερα όργανα από κάθε χοίρο και οι χοίροι αναπαραχθούν σε μεγαλύτερους αριθμούς. Προς το παρόν, η διαθεσιμότητα είναι περιορισμένη και η διαδικασία παραμένει πειραματική. Όταν πιστοποιηθεί, ωστόσο, η πρόοδος θα επιταχυνθεί. Υπάρχουν επίσης ανοσολογικές προκλήσεις που πρέπει να αντιμετωπίσουμε.

Η ιδέα της χρήσης οργάνων από ζώα στους ανθρώπους εγείρει σημαντικές βιοηθικές ανησυχίες. Πώς νομίζετε ότι η ιατρική κοινότητα πρέπει να τις αντιμετωπίσει;

Όταν πραγματοποιήσαμε τις δύο πρώτες μεταμοσχεύσεις μας, αναμέναμε σημαντικές ηθικές ανησυχίες, ειδικά από ομάδες υπέρ των δικαιωμάτων των ζώων. Αυτός είναι εν μέρει ο λόγος που επιλέξαμε τους χοίρους: μόνο στις ΗΠΑ 90.000 χοίροι χρησιμοποιούνται καθημερινά για τροφή. Οι χοίροι που εκτρέφονται για δωρεά οργάνων εκτρέφονται ειδικά γι’ αυτόν τον σκοπό σε ελεγχόμενα, καθαρά περιβάλλοντα.

Ενώ η χρήση ενός ζώου για την παράταση της ανθρώπινης ζωής εγείρει ηθικά ερωτήματα, ήδη βασιζόμαστε στους χοίρους για ιατρικά προϊόντα όπως η ινσουλίνη και η ηπαρίνη. Αυτό μας έκανε να πιστέψουμε ότι οι χοίροι ίσως είναι λιγότερο ηθικά αμφιλεγόμενοι. Παρ’ όλα αυτά, η επιλογή παραμένει εξ ολοκλήρου στον ασθενή – ποτέ δεν θα υποχρεώναμε κάποιον να δεχτεί ένα όργανο από χοίρο.

Υπάρχουν κίνδυνοι σχετικά με την ξενομεταμόσχευση, όπως η μετάδοση ασθενειών;

Ναι, απολύτως. Ο κίνδυνος μετάδοσης ασθενειών είναι πάντα μια ανησυχία, ειδικά λόγω παλαιότερων εμπειριών με επιδημίες όπως ο COVID-19 και η σπογγώδης εγκεφαλοπάθεια των βοοειδών. Αυτός είναι ο λόγος που είμαστε εξαιρετικά προσεκτικοί και αποτελεί επίσης κορυφαία προτεραιότητα για τις ρυθμιστικές μας αρχές. 

Όταν πραγματοποιούμε αυτές τις μεταμοσχεύσεις σε ανθρώπους, κάθε ασθενής θα παρακολουθείται στενά καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, καθώς και όσοι έρχονται σε στενή επαφή μαζί του. Για παράδειγμα, έχουμε ήδη εντοπίσει ορισμένους ιούς που είναι αβλαβείς για τους χοίρους, αλλά έχουν τη δυνατότητα να ενεργοποιηθούν στους ανθρώπους. Δίνουμε ιδιαίτερη προσοχή στους ενδογενείς ιούς που είναι ενσωματωμένοι στη γενετική των χοίρων. Μια εταιρεία έχει αφαιρέσει ακόμη και συγκεκριμένα γονίδια ιών από τους χοίρους για να μετριάσει αυτόν τον κίνδυνο.

Αν και, προς το παρόν, δεν γνωρίζουμε κάποια συγκεκριμένη ασθένεια που θα μπορούσε να μεταδοθεί από χοίρους σε ανθρώπους, παραμένουμε σε εγρήγορση.

Προσβασιμότητα και νέες τεχνολογίες 

Πώς φαντάζεστε την προσβασιμότητα και την οικονομική προσιτότητα της μεταμόσχευσης από ζώα σε ανθρώπους για τους ασθενείς στο μέλλον; Θα είναι αυτή η τεχνολογία ευρέως διαθέσιμη ή πιστεύετε ότι θα παραμείνει προσιτή μόνο σε μια μικρή μερίδα του πληθυσμού;

Αυτή τη στιγμή, όπως συμβαίνει με την ανάπτυξη οποιουδήποτε φαρμάκου, υπάρχει σημαντική επένδυση χρημάτων για την ανάπτυξη γενετικά τροποποιημένων χοίρων για μεταμόσχευση οργάνων. Αυτοί οι χοίροι αντιμετωπίζονται ουσιαστικά ως ιατρικά προϊόντα, οπότε οι εταιρείες επενδύουν με την προσδοκία μιας τελικής έγκρισης από τον FDA, που θα επέτρεπε κάποια μορφή επιστροφής της επένδυσής τους.

Τα πιθανά οφέλη, ωστόσο, είναι τεράστια. Από έναν μόνο γενετικά τροποποιημένο χοίρο, είναι δυνατόν να ληφθούν έως και επτά όργανα, ενδεχομένως σώζοντας επτά διαφορετικές ζωές. Η προσέγγιση αυτή προσφέρει τεράστια χρησιμότητα και εξοικονόμηση κόστους, δεδομένου ότι θα μπορούσε να παρέχει όργανα κατά παραγγελία.

Προς το παρόν, η εν λόγω μεταμόσχευση δεν καλύπτεται από ασφαλιστικά προγράμματα στις ΗΠΑ. Ωστόσο, μόλις γίνουν εμφανή τα πλεονεκτήματα –ιδιαίτερα η εξοικονόμηση χρημάτων– αυτό μπορεί να αλλάξει. Με τα όργανα να είναι άμεσα διαθέσιμα, οι ασθενείς δεν θα χρειάζεται πλέον να περιμένουν για έναν κατάλληλο δότη. Αυτή η αύξηση της διαθεσιμότητας προσφέρει επίσης τη δυνατότητα παροχής μεταμοσχεύσεων στα πρώιμα στάδια μιας νόσου.

Με τις πρόσφατες εξελίξεις στη βιοτεχνολογία, ποια είναι η άποψή σας για τις άλλες τεχνολογίες που αντιμετωπίζουν την έλλειψη οργάνων, όπως η 3D εκτύπωση οργάνων;

Υπάρχουν όντως αναδυόμενες ανταγωνιστικές τεχνολογίες για την αντιμετώπιση της έλλειψης βιώσιμων οργάνων για μεταμόσχευση. Για παράδειγμα, ορισμένοι ερευνητές κάνουν σημαντική πρόοδο στην εκτύπωση οργάνων, αν και δεν είναι σαφές πότε αυτή η τεχνολογία θα είναι ευρέως διαθέσιμη. Επιπλέον, παρατηρούμε μια αύξηση στη χρήση οργάνων από δότες DCD, δηλαδή όργανα που λαμβάνονται μετά τον κυκλοφορικό θάνατο και τα οποία ουσιαστικά ξαναζωντανεύουν. 

Ο πρωταρχικός μου στόχος είναι να σώσω ζωές και να παρέχω στους ασθενείς πολλαπλές επιλογές. Δεν βλέπω τη ξενομεταμόσχευση ως ανταγωνιστική προς αυτές τις άλλες προσεγγίσεις, αντίθετα, είναι μια επιπλέον, βιώσιμη λύση για την κάλυψη της κρίσιμης ανάγκης για όργανα. 

Τεχνητή Νοημοσύνη και σχέση ιατρού-ασθενή

Σε αυτό το πλαίσιο, ποιες είναι οι προσωπικές και επαγγελματικές προκλήσεις που αντιμετωπίσατε και τι σας κινητοποιεί να ξεπεράσετε τα εμπόδια; 

Ως μουσουλμάνος, η εργασία με χοίρους αποτέλεσε μια σημαντική προσωπική και πολιτιστική πρόκληση για εμένα. Οι χοίροι παραδοσιακά αποφεύγονται στο Ισλάμ, οπότε ακόμη και η συζήτηση αυτής της δουλειάς με την οικογένειά μου ήταν δύσκολη. Ωστόσο, ως πρόεδρος της Διεθνούς Ένωσης Ξενομεταμόσχευσης, είχα την ευκαιρία να συζητήσω με θρησκευτικούς ηγέτες διάφορων θρησκειών –καθολικούς, προτεστάντες, εβραίους, ινδουιστές και μουσουλμάνους– και η κοινή άποψη είναι ότι η σωτηρία μιας ανθρώπινης ζωής δικαιολογεί τη χρήση οργάνων από χοίρους.

Επαγγελματικά, το «ταξίδι» δεν ήταν εύκολο. Οι περιορισμοί στη χρηματοδότηση συχνά οδηγούσαν οργανισμούς να διακόπτουν την υποστήριξή τους, οπότε έπρεπε να βρω νέες ευκαιρίες. Το 2012, η ομάδα μας πέτυχε μια σημαντική πρόοδο με την μακροχρόνια επιβίωση μιας καρδιάς χοίρου σε μπαμπουίνο, που μετέβαλε την άποψη του πεδίου για τη μεταμόσχευση από ζώα σε ανθρώπους. Αυτό άνοιξε τον δρόμο για το σημαντικό μας ορόσημο: το να δούμε μια καρδιά χοίρου να χτυπά σε άνθρωπο μετά από 33 χρόνια δουλειάς. Αυτή η στιγμή ενίσχυσε την πίστη μου ότι αυτή η έρευνα μπορεί να σώσει αμέτρητες ζωές.

Αντί να σταματήσω εκεί, έχω πλέον τη δύναμη να συνεχίσω, περισσότερο από ποτέ.

Καθώς ο τομέας της ιατρικής συνεχίζει να εξελίσσεται, ποιο ρόλο πιστεύετε ότι θα διαδραματίσει η Τεχνητή Νοημοσύνη; 

Πιστεύω ακράδαντα στην τεχνολογία· ήμουν μάρτυρας της εξέλιξης του διαδικτύου από πρώτο χέρι. Εκείνη την εποχή, η ιδέα ότι οι πληροφορίες θα βρίσκονταν στα χέρια μας φαινόταν απίστευτη, όμως άλλαξε τον κόσμο. Έτσι βλέπω και την τεχνητή νοημοσύνη. Όμως, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Η υπερφόρτωση με πληροφορίες, για παράδειγμα, μπορεί να είναι τόσο επιβλαβής όσο και χρήσιμη. Πρέπει να διασφαλίσουμε ότι η ΑΙ συμπληρώνει την ανθρώπινη κρίση και δεν την υποκαθιστά. Ειδικά σε τομείς όπως η ιατρική, η ανθρώπινη επαφή –η συναισθηματική σύνδεση μεταξύ γιατρού και ασθενή– είναι αναντικατάστατη. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να βοηθήσει στη διάγνωση και την πρόληψη ασθενειών, αλλά δεν μπορεί να αναπαράγει αυτόν τον ουσιαστικό δεσμό. Παρομοίως, ενώ η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να γράψει ένα άψογο άρθρο, της λείπει η ατομική άποψη. Ως κάποιος που επικεντρώνεται στη ξενομεταμόσχευση, μπορεί να βλέπω δυνατότητες σε ένα μοντέλο που η τεχνητή νοημοσύνη θα απέρριπτε βασιζόμενη αποκλειστικά στα δεδομένα. Επομένως, είναι κρίσιμο να παραμένουμε ενεργοί και να μη βασιζόμαστε αποκλειστικά σε ό,τι παράγει η τεχνητή νοημοσύνη. Η ταχύτητα ανάπτυξής της είναι αξιοσημείωτη και ίσως σε δέκα χρόνια, να έχουμε μια πολύ διαφορετική συζήτηση. Αλλά ας παραμείνουμε αισιόδοξοι και ας ελπίσουμε ότι η ΑΙ θα συνεχίσει να χρησιμοποιείται υπέρ και όχι κατά της ανθρωπότητας.