Το άγνωστο μέλλον της εργασίας 

Όλοι δεχόμαστε ότι, στο πεδίο της εργασίας, «όλα θα αλλάξουν», άλλωστε όλα έχουν ήδη υποστεί μεγάλες αλλαγές. Όμως… πιο συγκεκριμένα, τι σημαίνει αυτός ο ισχυρισμός;

Ναι, έχουμε πει πρώτα πρώτα ότι το μέλλον της εργασίας εξαρτάται από το πώς θα το διαμορφώσουμε. Υπάρχουν οι μεγάλοι προσδιοριστικοί παράγοντες, που έρχονται από βαθιά και είναι δεδομένοι, όπως (α) δημογραφικό, (β) επίδραση της ΑΙ/τεχνητής νοημοσύνης, (γ) οικολογική μετάβαση, (δ) αλλαγές των σχέσεων στον χώρο εργασίας, όμως το πώς θα συντεθεί το τελικό αποτέλεσμα εξαρτάται από τις επιχειρήσεις, από τα συνδικάτα, από τα άτομα, από τις κυβερνήσεις, τους θεσμούς.

Δηλαδή το αποτέλεσμα δεν είναι νομοτελειακό…

Το θέμα είναι πώς θα συνοδευθούν οι αλλαγές αυτές. Γιατί, ας μην αυταπατώμεθα, ζούμε και θα ζήσουμε τον βαθύτερο και ταχύτερο συνάμα μετασχηματισμό που επήλθε στο πεδίο της εργασίας από το ξεκίνημα της ανθρωπότητας. Ενώ όμως οι βασικές τάσεις είναι αναπόδραστες, το πώς θα ενσωματωθούν οι αλλαγές στη ζωή των ανθρώπων και στη λειτουργία των κοινωνιών αφήνει σημαντικά περιθώρια επιλογών πολιτικής.

Έχουμε δηλαδή περιθώρια ανταπόκρισης στις αλλαγές.

Κοιτάξτε, η εργασία ποτέ δεν έπαψε να μεταβάλλεται – και μάλιστα στην τελευταία 20ετία. Το internet μετέβαλλε πολλά πράγματα στα εργασιακά, ο παγκόσμιος καταμερισμός της εργασίας δεν παύει να εξελίσσεται, η συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας μεταβλήθηκε…

Και ο Covid έπαιξε τον ρόλο του, βέβαια.

Ασφαλέστατα, ο  Covid συντάραξε, επιτάχυνε αλλαγές που ήδη δεν φαίνονταν. Η ζωή μετά τον Covid είναι διαφορετική απ’ ό,τι πριν από τον Covid! Όμως εδώ έρχεται στο προσκήνιο ένας κίνδυνος: αν δεν κάνουμε τίποτε, αν δηλαδή παραμείνουμε «να δούμε αν θα μας πέσει ο ουρανός στο κεφάλι», τότε θα καταλήξουμε να υφιστάμεθα απλώς όσα θα συμβούν. Πλην όμως η εξέλιξη που θα προκύψει θα είναι χαοτική.

Χαοτική γιατί; Πώς;

Η ένταση των αλλαγών και η ταχύτητά τους θα μας παρασύρει. Προσέξτε: ένα δισεκατομμύριο θέσεις εργασίας –με ορίζοντα 10ετίας, αλλά η εξέλιξη τρέχει ήδη, τώρα!– θα δημιουργηθούν, θα καταργηθούν ή θα μεταμορφωθούν. Ακόμη κι αν πούμε ότι η μεταβολή, η μεταμόρφωση των θέσεων εργασίας θα αποτελέσουν την  πλειοψηφία, και πάλι η επίπτωση θα είναι πελώρια. Στις ανεπτυγμένες χώρες, 50% έως και 80% των θέσεων εργασίας θα επηρεαστούν. Δεν πρόκειται για αυστηρές προβλέψεις, αλλά συνδυάζοντας τα στοιχεία ΔΝΤ, ΟΟΣΑ, Παγκόσμιας Τράπεζας και άλλων, καταλήγουμε με αυτήν την τάξη μεγέθους. Να το πω μ’ έναν τρόπο που μπορεί να γίνει πιο άμεσα αντιληπτός: ένα 65% των παιδιών μας –δηλαδή δύο νέοι στους τρεις– θα ασκήσουν επάγγελμα το οποίο σήμερα δεν υπάρχει διαμορφωμένο!

Δηλαδή… πορεία στο άγνωστο.

Μπορεί στα επαγγέλματα του αύριο να ενυπάρχουν συστατικά από δουλειές και δράσεις που ήδη γνωρίζουμε –αυτό ας το θεωρήσουμε βέβαιο– πλην όμως θα πρόκειται για επαγγέλματα που δεν υπάρχουν σήμερα με τη μορφή που θα λάβουν τελικά.

Οπότε, το ζήτημα είναι πώς καταρτίζεται κανείς κατάλληλα για τα τότε επαγγέλματα…

Ακριβώς! Εδώ ανοίγεται το πελώριο ζήτημα της εκπαίδευσης και κατάρτισης για τα επαγγέλματα του αύριο. Θα πρέπει να το δούμε, αυτό, στη συνέχεια των πραγμάτων. Ποιο εκπαιδευτικό σύστημα, πώς, για ποιους. Το καινούργιο στοιχείο, για μένα, είναι ότι πρόκειται για μια εξέλιξη σε πλανητική κλίμακα, με ευρύτητα και ταχύτητα χωρίς προηγούμενο. Φαντασθείτε –να το δούμε τεχνολογικά– σαν να είχαμε εφεύρει ταυτόχρονα την τυπογραφία, την ατμομηχανή και το ίντερνετ, όλα μαζί αντί μέσα σε πέντε αιώνες! Αυτή είναι η πρόκληση που βρίσκεται μπροστά μας. Δεν είναι η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα θα χρειαστεί να ανταποκριθεί σε αλλαγές με τέτοια επιτάχυνση αλλά και σύμπτυξη των εξελίξεων.

Μπόρεσε, άλλωστε, να τις απορροφήσει η ανθρωπότητα τις αλλαγές και να αποσβέσει το σοκ – αλλά πώς!

Τότε υπήρχε χρόνος διαθέσιμος. Και πάλι, όμως, δεν υπήρξε εύκολη η προσαρμογή. Μεγάλο το ανθρώπινο και το κοινωνικό κόστος! Τώρα, έχουμε μπροστά μας ένα πρόσθετο στοιχείο αγνώστου: με διακινδύνευση, αλλά και με περιθώρια χειρισμών. Όλα αυτά, θα προσθέσω, σε μια γεωπολιτική συγκυρία ιδιαίτερα αβέβαιη και πιεσμένη – που θα επηρεάζει αυτούς τους τέσσερις μεγάλους προσδιοριστικούς παράγοντες, αλλού επιταχύνοντας και αλλού αναστέλλοντας την εξέλιξή τους. Όσον αφορά το δημογραφικό, εμείς ως Ευρωπαίοι δύσκολα συνειδητοποιούμε ότι από 8 δισ. ανθρώπων θα βρεθούμε στα 10 δισ., και ύστερα θα αρχίσει η αποκλιμάκωση (αν δεν υπάρξει κάποια τεράστια επιδημία, κάποιος συγκλονιστικός πόλεμος ή μια αντίστοιχη κλιματική καταστροφή).

Πώς λειτουργεί το δημογραφικό

Άρα, έως εδώ, κάτι το προβλεπτό.

Μάλιστα, αλλά σημειώστε ότι οι 8 στους 10 κατοίκους του πλανήτη θα είναι Αφρικανοί ή Ασιάτες. Στην Αφρική θα υπάρξει υπερδιπλασιασμός των πληθυσμών, ενώ η Νιγηρία θα γίνει η τρίτη πολυπληθέστερη χώρα του κόσμου μετά την Ινδία και την Κίνα στα τέλη του αιώνα. Η Κίνα περνάει σε τροχιά πληθυσμιακής υποχώρησης, βέβαια. η Ινδία θα  καταλήξει διπλάσια από την Κίνα. Όλα αυτά έχουν πελώριες γεωπολιτικές επιπτώσεις, με αντανάκλαση ασφαλώς στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας και στο πώς θα επηρεαστεί η εργασία στην παγκόσμια οικονομία…

Αλήθεια, οι χώρες που αναφέρατε πώς βλέπουν να τους έρχεται αυτή η εξέλιξη;

Η Κίνα ανησυχεί ιδιαίτερα, καθώς έζησε επί δεκαετίες με πληθυσμιακή έκρηξη – μέχρι σημείου να επιβάλει την πολιτική «του ενός παιδιού». όμως τώρα, με την αύξηση του βιοτικού επιπέδου, η κατάσταση αυτή πάγωσε, οπότε ενθαρρύνεται πλέον η απόκτηση δεύτερου παιδιού.

Τώρα όμως η εκπαίδευση έχει μεγάλο κόστος, οι γυναίκες προστίθενται στην αγορά εργασίας – και πόσες χώρες έχουν διαμορφωμένες συνθήκες που να επιτρέπουν στις γυναίκες να κάνουν καριέρα και μαζί να δημιουργούν οικογένεια (και τα δυο, τους ζητούμε να τα κάνουν μεταξύ 25 και 40 ετών!). Έτσι λοιπόν, όπως πλέον και η Κίνα, όλες οι χώρες που φτάνουν σε ένα κάποιο επίπεδο ανάπτυξης βλέπουν τη γεννητικότητά τους να υποχωρεί. Διαφορετική η κατάσταση βέβαια στην Αφρική, όπου και πάλι από χώρα σε χώρα οι διαφορές είναι μεγάλες. Όμως σημειώστε ότι, σήμερα που μιλάμε, ένας στους δυο Αφρικανούς είναι νεότερος των 20 ετών…

Δηλαδή, απογείωση…

Ακριβώς αυτό: απογείωση, εκτόξευση. Με ό,τι αυτό φέρνει σε ευκαιρίες και σε διακινδύνευση. Κάπου εδώ, θα δούμε και τη μετανάστευση…

Όμως στον βορρά του πλανήτη –σχηματικό το «στον βορρά»– σε Ευρώπη, Αμερική, Ιαπωνία, Ρωσία, ήδη και Κίνα ,όλοι αποεπιταχύνουν δημογραφικά. Η Γαλλία, μιας κι είμαι από εκεί, είναι από τις τελευταίες χώρες που πέρασαν σε γεννητικότητα στο 1,7 (εδώ και 2-3 χρόνια). Όμως στη Γερμανία, την Ιταλία, την Ισπανία βρίσκονται στο 1,2-1,3 εδώ και χρόνια. Ομοίως στην Ιαπωνία. Και στην Ελλάδα έχετε ισχυρή υποχώρηση από πλευράς γεννητικότητας.

Και, από την άλλη άκρια, το προσδόκιμο ζωής συνεχίζει –όχι παντού, όμως γενικά αυτό ισχύει– να αυξάνεται. Καλά νέα για όλους, αυτά! Πλην με μεγάλη επίπτωση σε επίπεδο μετασχηματισμού των κοινωνιών. Περισσότεροι συνταξιούχοι από νέους, από εργασιακά ενεργούς. Και –προσγειώνοντας τη συζήτηση στον χώρο της εργασίας– θα μας λείψουν οι ανθρώπινοι πόροι.

Ή θα χρειαστεί να δουλεύουμε και σε μεγαλύτερες ηλικίες…

Μάλιστα: θα χρειαστεί να δουλεύουν περισσότεροι ηλικιωμένοι, συν περισσότερες γυναίκες. Πάντως το ποσοστό συμμετοχής γυναικών στο εργατικό δυναμικό είναι εξαιρετικά διαφορετικό από χώρα σε χώρα – υψηλότερο στις πολύ ανεπτυγμένες χώρες, όπου οι γυναίκες έχουν την ευχέρεια της επιλογής, αλλά και κατάλληλη υποστήριξη, υψηλότερο και στις πολύ φτωχές χώρες, όπου οι γυναίκες βρίσκονται στον πάτο του εργασιακού πηγαδιού, κάπου στο ενδιάμεσο στις υπόλοιπες περιπτώσεις.

Εδώ όμως έρχεται στο προσκήνιο και η ανάγκη για μετανάστευση με επαγγελματικά χαρακτηριστικά. Όταν ο Βορράς έχει ανάγκες από ανθρώπους και ο Νότος δεν έχει τα μέσα να μορφώσει και ύστερα να δώσει δουλειά στον κόσμο του, θα δούμε αναγκαστικά μια κίνηση προσφοράς και ζήτησης…

Η μετανάστευση με επαγγελματικά χαρακτηριστικά

Και η πολιτική, σ’ αυτό το επίπεδο; Οι πολιτικοί;

Ασφαλώς και θα υπάρξουν πολιτικές που θα αντισταθούν σ’ αυτήν την κίνηση: αυτό ζούμε, ακριβώς, στα χρόνια μας. Πάντως θα υπάρξουν και πολιτικές που θα ενθαρρύνουν και θα δώσουν συνοδευτικά μέτρα στην επαγγελματική μετανάστευση. Όμως όσο κι αν –να το πούμε αυτό με το όνομά του!– κλείνουμε τα σύνορα σε πολλές περιοχές, η δύναμη της ανισορροπίας προσφοράς και ζήτησης εργατικού δυναμικού μπορεί να φέρει χαοτικές εξελίξεις, μπορεί να οδηγήσει σε παρανομίες, όμως δεν θα καταστεί τελικά δυνατό να παρεμποδιστεί η επαγγελματική μετανάστευση. Να το πω αλλιώς: οι οικονομίες ανά τον κόσμο δεν μπορούν να ζήσουν χωρίς μετανάστευση με επαγγελματικά χαρακτηριστικά. Θέλετε παράδειγμα: η απότομη αλλαγή στάσης στις ΗΠΑ με την Προεδρία Τραμπ από τις αρχές του φετινού χρόνου, η εκδίωξη πολλών μεταναστών δημιούργησε πρόβλημα στις μισές σοδειές πολλών αγροτικών προϊόντων – οι μετανάστες μάζευαν τα οπωροκηπευτικά. Στη Γαλλία, πάλι, το 37% των νοσοκομειακών γιατρών είναι μετανάστες – υψηλότατου επιπέδου, πλην μετανάστες. Το ίδιο, άλλο ένα 30%, και στο προσωπικό κουζίνας: οι μεγάλοι μας σεφ είναι συχνά μετανάστες! Δεν βλέπω να μη δημιουργείται αντίστοιχη κατάσταση και στην Ελλάδα…

Περνάει όμως αυτή η συνειδητοποίηση στην κοινή γνώμη;

Όχι. Δεν περνάει, πάντως όχι αρκετά. Ξέρετε, ο κόσμος τα συγχέει όλα: μετανάστευση, αιτήματα ασύλου, επαγγελματική μετανάστευση, λαθραία μετανάστευση, επανένωση των οικογενειών. Δεν είναι ακριβώς το ίδιο, το ένα με το άλλο! Δεν παραβλέπω, και κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει, το ότι η ικανότητα κάθε κοινωνίας να απορροφήσει μετανάστες είναι πεπερασμένη. Όμως όλες οι κοινωνίες μας είναι μεικτές: το έχετε αυτό στην Ελλάδα, ξέρουμε την ιστορία της Γαλλίας, κι ας μη μιλήσουμε για τις ΗΠΑ! Έστω η Ιαπωνία να αποτελεί εξαίρεση.

Το ζήτημα είναι ότι, παλιότερα, υπήρχε χρόνος και λειτουργούσαν διαδικασίες απορρόφησης. Όμως ειδικά το θέμα της μετανάστευσης με επαγγελματικά χαρακτηριστικά αποτελεί αναπόσπαστο μέρος των απαντήσεων που θα χρειαστεί να δοθούν για την αντιμετώπιση του δημογραφικού. Η ιδέα ότι όλα θα γίνονται πλέον από ρομπότ είναι αυταπάτη…

Η ΑΙ στο κέντρο της σκηνής

Κι έτσι προσγειωνόμαστε απότομα στη συζήτηση περί ΑΙ/Τεχνητής Νοημοσύνης!

Εδώ βρισκόμαστε σε ένα συναρπαστικό πεδίο…

… όχι και τόσο κατανοημένο, όμως, στην ουσία του.

Ξέρετε, με μια σειρά διαλέξεών μου, ακόμη και με κόμικς για το μέλλον της εργασίας, προσπαθώ να δώσω συνέχεια σε προσεγγίσεις τις οποίες είχαμε προωθήσει στο πλαίσιο της Γαλλικής Κυβέρνησης, αλλά και στην εμπειρία μου από τη δουλειά των επιχειρήσεων ή και τη διπλωματία [Σημ: ως Μόνιμη Αντιπρόσωπος της Γαλλίας στον ΟΟΣΑ]. Γιατί; Επειδή στις δημοκρατίες μας χρειάζεται να κάνουμε επιλογές, αλλά «επιλέγω» σημαίνει πρώτα πρώτα κατανοώ το αντικείμενο, το πρόβλημα, την πρόκληση. Το 2019, είχαμε εισαγάγει στη Γαλλία μια μεταρρύθμιση του θεσμού της μαθητείας σε κατεύθυνση διά βίου εκπαίδευσης. Γιατί; Γιατί βλέπαμε ήδη να έρχεται μια «μάχη των δεξιοτήτων» που θα άλλαζε τον χάρτη των επαγγελμάτων. Τότε, γινόταν ήδη λόγος για ΑΙ, όμως δεν υπήρχε διάχυση εκείνης της συζήτησης ευρύτερα στον κόσμο: μόνον όταν ήρθε το ChatGPT κουνήθηκε το έδαφος. Όμως … το ίδιο το ChatGPT δεν είναι παρά το «πρόχειρο» όπου σχεδιάστηκε εκείνο που, τώρα, μας έρχεται με τη δημιουργική Τεχνητή Νοημοσύνη /Generative ΑΙ και με όσα προδιαγράφονται σε ορίζοντα 10ετίας. Κάθε δυο μήνες πέφτει μια νέα, σημαντική είδηση! Εδώ λοιπόν, ακριβώς εδώ, προκύπτουν τα περιθώρια επιλογών οι οποίες μπορεί να γίνουν.

Υπάρχουν όμως αληθινά περιθώρια επιλογών;

Μπορούν να γίνουν διαφορετικές χρήσεις όλων αυτών των δυνατοτήτων – όμως κρατώντας σε εντελώς πρώτη σειρά το ότι πρόκειται για μιαν εξέλιξη που θα φέρει άνω κάτω τον κόσμο της εργασίας: όλες οι επιχειρήσεις, όπου κι αν βρίσκονται στον κόσμο, θα επηρεαστούν. Ίσως όμως το πιο σημαντικό είναι ότι οι θέσεις εργασίας που αυτή τη φορά θα επηρεαστούν πρώτες είναι οι θέσεις γραφείου/white collars, όχι εργασιών/blue collars. Αυτό, πιστέψτε με, μετά τις μετακινήσεις οικονομικών δραστηριοτήτων βιομηχανιών που ζήσαμε προς χώρες της ΝΑ Ασίας στο παρελθόν, θα τραντάξει τις οικονομίες εκείνες που –όπως η γαλλική– έγιναν οικονομίες υπηρεσιών. Το ζείτε, ίσως διαφορετικά, στην Ελλάδα. Θα πληγούν οι υπηρεσίες: δηλαδή οι υπάλληλοι, τα στελέχη, οι μάνατζερ – άνθρωποι με κάποια εξειδίκευση, δε. 

Πάλι παραδείγματα: πολύ ενδιαφέρουσα η κατάσταση στην ιατρική, όπου θα υπάρξει σε τρία επίπεδα μεγάλη εξέλιξη: πρώτον στην έρευνα, με την πρόσβαση σε δισεκατομμύρια δεδομένων (π.χ. για την προληπτική αντιμετώπιση των καρκίνων ή των εκφυλιστικών ασθενειών τύπου Αλτσχάιμερ − θα μπορούμε να εντοπίζουμε νωρίτερα). δεύτερον, στην απόλυτη ακρίβεια ως προς τη στόχευση των απεικονιστικών και παρεμβατικών θεραπειών. έτσι, ο ασθενής θα μπορεί να έχει πολύ νωρίτερα διάγνωση και πιθανή θεραπεία. τρίτον, σε επίπεδο λειτουργίας των νοσοκομείων.

Εδώ, πολύ ενδιαφέρον είναι το παράδειγμα του νοσοκομείου του Μόντρεαλ, όπου αυτοματοποίησαν πλήρως το τμήμα των λειτουργιών logistics (διακίνηση και παράδοση φαρμάκων, διανομή γευμάτων, αλλαγή σεντονιών: το νοσοκομείο είναι αληθινό εργοστάσιο τέτοιων δράσεων). Επιπλέον ανέθεσαν σε ρομπότ το σήκωμα και τη διευθέτηση των ασθενών στα κρεβάτια (αληθινά επίπονη δουλειά), συν το σύνολο των διοικητικών υπηρεσιών. Με τον τρόπο αυτό, όχι μόνο αφαίρεσαν από την καθημερινότητα του νοσοκομείου πλήθος χρονοβόρες και επίπονες εργασίες, αλλά περιόρισαν κατά 30% τις εργασίες του προσωπικού.

Τεράστιο ποσοστό.

Γιγαντιαίο! Θα μπορούσαν λοιπόν να πουν: «Ωραία, μειώσαμε το κόστος μας κατά 30%». Είχαν όμως την ευφυΐα να αξιοποιήσουν πρόσφατα συμπεράσματα των ψυχολογικών προσεγγίσεων που διδάσκουν ότι η ανθρώπινη επαφή λειτουργεί θεραπευτικά –θυμηθείτε την εμπειρία του Covid, όταν γιατροί και νοσοκόμοι δεν μπορούσαν να αγγίξουν τον ασθενή, οπότε και η θεραπευτική λειτουργία πήγε πίσω: είμαστε θηλαστικά, χρειαζόμαστε την επαφή– και έφεραν πολύ περισσότερο μέρος του προσωπικού σε άμεση επαφή με τον ασθενή. Για μένα, αυτό αποτελεί εξαιρετικό παράδειγμα.

Για τον τομέα της υγείας, πάντως…

Για όλα τα νοσοκομεία, ανά τον κόσμο. Αλλά και πολύ γενικότερα. «Πού βρίσκεται η αξία του ανθρώπινου παράγοντα;» Αυτοματοποιούμε ό,τι μπορεί να αυτοματοποιηθεί, αλλά αξιοποιούμε πληρέστερα την αξία του ανθρώπινου παράγοντα. Καταλήγουμε σε προσεγγίσεις όχι μόνο πιο ανθρώπινες, αλλά και πιο αποτελεσματικές: στο παράδειγμά μας, οι ασθενείς αποθεραπεύονται πιο γρήγορα, κρατούν λιγότερες ημέρες κρεβάτι νοσοκομείου… 

Αλλά σκεφθείτε και άλλα παραδείγματα: οι δικηγόροι, για παράδειγμα, πώς μαθαίνουν στο ξεκίνημα τη δουλειά τους; Αναζητούν και αναλύουν τη νομολογία, στα βιβλία ή έστω στην οθόνη. Επίσης όλες οι λογιστικές εργασίες, οι χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, οι τράπεζες, οι ασφαλιστικές. Σε όλα αυτά, η ΑΙ –που ανθεί όταν υπάρχουν λογικές δομές, διαχείριση δεδομένων, προβλεπτό αποτέλεσμα, επαναληπτικότητα− αλλάζει το σκηνικό. Δεν μένουν ανεπηρέαστοι όμως και τομείς όπως των πωλήσεων ή της διαφήμισης: ήδη τα chatbots που μας καθοδηγούν είναι στοιχεία ΑΙ. οι περισσότερες διαφημίσεις, στο μάρκετινγκ, δεν είναι και τόσο πρωτότυπες, χώρια που μπορούν πλέον να δημιουργούνται φωνές ή ανθρώπινες φιγούρες ακόμα και ολόκληρες ταινίες αρκετά προχωρημένης ποιότητας. Τα παραδείγματα δεν σταματούν.

Οπότε, αντίστοιχες θέσεις εργασίας θα χαθούν.

Πολλές θα χαθούν, άλλες θα επανεφευρεθούν. Το ζήτημα είναι ποιες δουλειές μπορούν να διευκολυνθούν, με κέρδος χρόνου/αποτελεσματικότητα/εργασιακή ευχαρίστηση, ενώ ποιες άλλες θα αδειάσουν τελείως από περιεχόμενο. Εδώ, χρειάζεται να δούμε κάθε εργασιακή λειτουργία χωριστά. Και να αναγνωρίσουμε τα περιθώρια επιλογών…

Ωραία, αλλά… ποιος οδηγεί τη συζήτηση, και ποιος λαμβάνει την απόφαση; Η επιχείρηση; Συλλογικά οι επιχειρηματικοί κλάδοι; Το κράτος; Κάποια συνεργασία των κοινωνικών εταίρων;

Λειτουργεί στην πραγματικότητα ένας συνεχώς μετεξελισσόμενος σχεδιασμός. Που προϋποθέτει, όμως, προβλεπτικότητα: δεν θα είναι κάποιου είδους μηχανικός σχεδιασμός, αλλά μια συνεχής παρακολούθηση, πρόβλεψη και ταχύτητα αντιδράσεως. Στα ρυθμισμένα επαγγέλματα, οι διάφοροι σύλλογοι θα χρειαστεί να εμπλακούν –δικηγορικοί, ιατρικοί, των μηχανικών– και να δουν πού θα πάνε το επάγγελμά τους. Και, προσοχή! Πώς θα χρειαστεί να καταρτίζονται οι αυριανοί επαγγελματίες. Οι κυβερνήσεις ασφαλώς έχουν να πουν κάτι. Όμως κάθε επιχείρηση πρέπει να κάνει τη δική της διαδρομή. Οι δε μεγάλες επιχειρήσεις θα χρειαστεί να το κάνουν αυτό και για όλο το οικοσύστημα που τις περιβάλλει, προμηθευτές, μικρομεσαίες κ.ο.κ. Γιατί, μην το ξεχνούμε: την ουσία του οικονομικού ιστού σε κάθε οικονομία την αποτελούν οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις – πάντως από πλευράς απασχόλησης. Μπορεί στην Ελλάδα αυτό να ισχύει εντελώς ιδιαίτερα, αλλά και στη Γαλλία, όπου έχουμε αρκετές μεγάλες επιχειρήσεις, πάλιν οι μικρομεσαίες είναι το 50%.

Όμως στο πεδίο της Τεχνητής Νοημοσύνης υπάρχει, για μας στην Ευρώπη πάντως, και μια διάσταση κυριαρχίας.

ΑΙ και οικονομική κυριαρχία

Αυτό, πάλι, τι μπορεί να σημαίνει πέρα από την ευρωπαϊκή ροπή προς διαμόρφωση ρυθμιστικών κανόνων;

Σημαίνει «ποιος θα αποφασίζει». Ακριβέστερα: «ποιος θα έχει τη δυνατότητα να προσανατολίζει την τεχνολογία». Σήμερα η απάντηση είναι: Κίνα και ΗΠΑ. Η Ευρώπη ακολουθεί, αλλά από κάποια απόσταση. 

Η κυβέρνηση Τραμπ υπέγραψε διάταγμα που απαγορεύει την προώθηση οποιασδήποτε ρύθμισης για την ΑΙ την προσεχή δεκαετία! Τι θα πει αυτό; Ότι εκεί ακριβώς όπου κινείται η Ευρώπη –υποχρέωση να ανακοινώνονται οι πηγές, αποφυγή της χειριστικότητας, ζητήματα κυβερνοασφάλειας, χρήση προσεγγίσεων κοινωνικού ελέγχου (δείτε την περίπτωση της Κίνας), αναγνώριση προσώπου– υπάρχει ήδη αντιπαράθεση. Δεν παύουμε όμως να είμαστε η μεγαλύτερη περιοχή καταναλωτικής ισχύος στον κόσμο. 

Και δείτε: Η Δανία, μια χώρα 5 εκατομμυρίων, θέσπισε δικαίωμα του κάθε πολίτη να διατηρεί πνευματική ιδιοκτησία της φωνής, του προσώπου, του σώματός του.

Δηλαδή;

Δηλαδή, αγωγή εναντίον οποιουδήποτε χρησιμοποιεί στοιχεία της προσωπικότητάς του! Σε διαφήμιση, σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης για πορνογραφικούς σκοπούς.

Και… ξέρετε το άλλο; Σήμερα, στο οικοσύστημα της Silicon Valley, το μεγαλύτερο ποσοστό των δραστηριοποιούμενων είναι Ευρωπαίοι ή Ινδοί: δεν λείπει λοιπόν το ευρωπαϊκό ταλέντο – αλλά… εκεί! Εμείς στη Γαλλία έχουμε πλέον δημιουργήσει μια μηχανή αναζήτησης –το Mistral AI– πράγμα που δείχνει ότι υπάρχουν εναλλακτικές προσεγγίσεις. Κυρίως όμως, αν προχωρήσουμε στη διαμόρφωση καινοτομικών ρυθμίσεων (ξαναδείτε τη Δανία, σε ρόλο εργαστηρίου…) θα δείξουμε ότι δεν αποδεχόμαστε έναν ρόλο παθητικού δέκτη. Βέβαια, η διαδικασία λήψεως των αποφάσεων στην Ευρώπη είναι ένα πρόβλημα. Η υπόθεση της ΑΙ μπορεί, και σ’ αυτό, να λειτουργήσει ως καταλύτης. 

Η οικολογική πρόκληση

Κάτι αντίστοιχο ισχύει και προκειμένου περί της πράσινης μετάβασης, έτσι δεν είναι;

Εδώ, παγκοσμίως υπάρχει μια υποχώρηση. Όχι τόσο στην Ευρώπη, βέβαια. Ξέρετε, η Κίνα μπορεί να συνεχίζει να χρησιμοποιεί τα ορυκτά καύσιμα, πλην όμως απ’ εκεί έρχονται το 80% ή 85% των ηλιακών πάνελ παγκοσμίως! Αλλά και οι αεροστρόβιλοι της αιολικής ενέργειας, άλλωστε. Στις ΗΠΑ, αντιθέτως, ζούμε μια πλήρη μεταστροφή πολιτικής για το κλίμα: το εκεί Χρηματιστήριο απαγορεύει πλέον στις εισηγμένες εταιρείες να δημοσιοποιούν ετήσιες εκθέσεις για την επίτευξη των στόχων ESG/ στόχων περιβαλλοντικών-κοινωνικών-εταιρικής διακυβέρνησης. Συμπεριλαμβανομένων μάλιστα των στόχων ίσης μεταχείρισης ανδρών-γυναικών. Σ’ αυτό το επίπεδο, στην Ευρώπη πάμε βήμα βήμα: άλλοτε προχωρούμε, άλλοτε υποχωρούμε. Πλην όμως παραμένουμε σε δράση.

Και εδώ, δημιουργούνται νέες ευκαιρίες απασχόλησης;

Και εδώ επαναλαμβάνεται το ίδιο μοτίβο: μετασχηματισμός, δημιουργία και καταστροφή θέσεων εργασίας. Παράδειγμα: Πολωνία, με 80% της ενέργειας από τον άνθρακα. (Το ίδιο συμβαίνει και στην Ινδία, αλλ’ εκεί τα μεγέθη δυσχεραίνουν τη μεταβολή). Αποφασίζει η Πολωνία να κινηθεί προς τις ανανεώσιμες μορφές ενέργειας, όμως… η μισή παραγωγή ενέργειας από άνθρακα προκύπτει σε μια και μόνο περιοχή: τη Σιλεσία. Πώς μετατρέπεις τον ανθρακωρύχο σε επισκευαστή ηλιακών πάνελ; Διόλου απλό! Συν, η ανάπτυξη των ανανεώσιμων δεν θα γίνει στις ίδιες περιοχές: μεγάλη πρόσθετη πρόκληση η κινητικότητα. 

Από την άλλη πλευρά, πλήθος νέες ειδικότητες δημιουργούνται: νομικοί του περιβάλλοντος, όλη η γκάμα των μηχανικών, χρηματοοικονομικά των εκπομπών άνθρακα. Και, μην το παραβλέπουμε, πρόκειται για επαγγέλματα που προσελκύουν τους νέους, καθώς τους δίνουν νόημα…

Η οικολογία ως ιδεολογικό πρόταγμα;

Πιστεύω ότι και σε επίπεδο μείωσης του ανθρακικού αποτυπώματος, των καυσώνων, και σε επίπεδο βιοποικιλότητας, και σε επίπεδο θέρμανσης των υδάτων, τα αποτελέσματα τα βλέπουμε όλοι στην πράξη: η Μεσόγειος έζησε φέτος μια πολύ δύσκολη πραγματικότητα. Για μένα, ελπιδοφόρο είναι το γεγονός ότι μεγάλες επιχειρήσεις και αλυσίδες αξίας τους έχουν ήδη προχωρήσει τόσο στην ενσωμάτωση των αλλαγών που –ό,τι κι αν κάνουν οι κυβερνήσεις– δεν μπορούν να αλλάξουν ρότα. Δείτε τους μεγάλους κατασκευαστικούς ομίλους, με τα δομικά υλικά και τις διαδικασίες τους. δείτε και τον ίδιο τον ενεργειακό κλάδο. δείτε και μεγάλο μέρος του πολύπλοκου κλάδου των μεταφορών. Δεν είδαμε αλλαγή πορείας μόνον για την εικόνα, για greenwashing. είχαμε και στρατηγικές επαναστοχεύσεις, που δεν μπορούν να πάνε πίσω…

Και να μην ξεχνούμε ότι, στην ανάπτυξη της ίδιας της ΑΙ, με τις σημερινές τεχνολογίες ένα 15% των εκπομπών άνθρακα θα προέρχεται από εκεί, ενώ 20% της χρήσης υδάτινων πόρων (που ήδη λείπουν δραματικά) απορροφάται από την ίδια αυτή πλευρά… Όθεν, ανάγκη για νέες λύσεις με μικρότερη κατανάλωση ενέργειας και υδάτινων πόρων… Πάντως, η τέταρτη μεγάλη αλλαγή είναι εκείνη που παρατηρείται όλο και περισσότερο στις προτεραιότητες και στις σχέσεις στον χώρο εργασίας.

Η μεταβολή στις σχέσεις στον χώρο εργασίας

Όπου η εμπειρία του Covid-19 επέσπευσε τη μεταβολή.

Υπήρχε ήδη μια σημαντική μεταβολή, κυρίως μεταξύ των νέων: αναζήτηση νοήματος στην εργασία, καλύτερη ισορροπία εργασίας-προσωπικής ζωής. Όμως όλοι αναγνωρίζουν ότι η πανδημία διεύρυνε και επιτάχυνε τις αλλαγές – όχι όμως μεταξύ των νέων, αλλά πλέον σε όλες τις γενιές. Άνθρωποι 40 και 50 ετών που βρέθηκαν κλεισμένοι στο σπίτι τους, διερωτήθηκαν «δηλαδή… γιατί σηκώνομαι από το κρεβάτι το πρωί». Ξανασκέφτηκαν το νόημα της δουλειάς τους. «Ποια είναι η ζωή που θέλω;» 

Εντάξει, χρειάζονται χρήματα για να ζήσει κανείς. Υπάρχουν όμως και επιλογές ουσίας. Στη Γαλλία το λέμε αυτό «ψηφίζω με τα πόδια μου»: πολλοί άνθρωποι προτιμούν να μετακινήσουν τη δραστηριότητά τους, άλλοι να αναζητήσουν διαφορετικό νόημα στη δουλειά που κάνουν.

Παράδειγμα, μιας και πορεύεστε με παραδείγματα;

Να σας πω: οι εταιρείες πετρελαιοειδών, που παλιότερα ήταν κατεξοχήν μαγνήτης για καλά αμειβόμενους εργαζόμενους, τώρα έχουν δυσκολία να βρουν ανθρώπινο δυναμικό. Πλέον, δεν θες να πεις στα παιδιά σου ή και στους φίλους σου «δουλεύω στα πετρέλαια». Μπορεί αυτό που λέω να μην ισχύει για όλους, όμως οι υποψήφιοι για τέτοιες θέσεις εργασίας έχουν λιγοστέψει.

Ακόμη ευρύτερα, όμως: οι επιχειρήσεις βρίσκονται σήμερα αντιμέτωπες με την ανάγκη να εξηγούν, να επεξηγούν τη δραστηριότητά τους, να μιλούν για το περιεχόμενο της αποστολής τους.

Δηλαδή να επανεφεύρουν την εικόνα τους και τον λόγο ύπαρξής τους…

Και αυτό! Να εξηγήσουν δηλαδή ποιος, πέρα από την οικονομική αποδοτικότητα, είναι ο ρόλος της επιχείρησης. Ασφαλώς η επιχείρηση πρέπει να υπηρετεί το συμφέρον του μετόχου, αλλά και εκείνο του πελάτη, του εργαζόμενου της περιοχής εγκατάστασής της. Αυτό, βαθμιαία, έχει συνειδητοποιηθεί.

Και εδώ, ποιος παίρνει την πρωτοβουλία; Η ίδια η επιχείρηση; η κοινωνική  πίεση; Το άτομο/εργαζόμενος; Το κράτος;

Θα έλεγα, κατά κύριο λόγο οι επιχειρήσεις και τα άτομα. Πάντως στη Γαλλία νομοθετήσαμε προτρέποντας τις επιχειρήσεις να διατυπώνουν δημόσια τον λόγο ύπαρξής τους, την αποστολή τους όπως οι ίδιες τη βλέπουν. Σημειωτέον, εδώ, ότι πολλοί άνθρωποι δυσανασχετούν όταν η δουλειά τους μεταφέρεται σε μιαν αδιάκοπη διαδικασία reporting /αναφορών, προς διάφορες κατευθύνσεις και επίπεδα.

Και γιατί αυτό;

Διότι αισθάνονται ότι χάνουν την αυτονομία τους επί του πεδίου. Στη Γαλλία, στα νοσοκομεία γιατροί και νοσοκόμοι εξηγούν ότι το 30% του χρόνου τους καταλήγει σε reporting. Και στις μεγάλες επιχειρήσεις, πολλά στελέχη έχουν να αναφέρονται σε τρία διαφορετικά επίπεδα ή κατευθύνσεις. Και εδώ, τίθεται το ζήτημα του νοήματος της εργασίας. Οι Αγγλοσάξονες μιλούν για «bullshit jobs». Για δουλειές που σε κάνουν να αισθάνεσαι γρανάζι σε μια απόμακρη μηχανή. Και αυτά −προσέξτε!−, ενώ είσαι στέλεχος, ακόμη και διευθυντικό στέλεχος. Λειτουργεί με αίσθηση «εργατοποίησης» των στελεχών στις επιχειρήσεις. Καταλήγει το υπέρτατο κριτήριο –μετά από σπουδές, διαδικασίες πρόσληψης και υπηρεσιακής εξέλιξης– να είναι όταν το βράδυ βρίσκεσαι στο σπίτι σου με την οικογένειά σου και τους φίλους σου να μπορείς να τους πεις τι έκανες. Σε τι χρησίμευσες εσύ και η δουλειά σου.

Δηλαδή μια αυτοαμφισβήτηση, τελικά!

Ακριβώς. Και… μην ξεχνούμε, για να κλείσουμε τον κύκλο, ότι πρόκειται για τους ίδιους εκείνους οι οποίοι θα πληγούν κυρίως από την ΑΙ. Έρχεται δε, στο σκηνικό αυτό, να αρθρωθεί το αίτημα ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής. Παλιά το ακούγαμε αυτό από τις εργαζόμενες γυναίκες, τώρα προσήλθαν και οι άντρες. Έχει καταλήξει στην ιεράρχηση των προτεραιοτήτων να μην είναι πρώτη η εργασία. Δίπλα, αν μη προηγούμενη, είναι η ζωή της οικογένειας. Αλλά σταθερά ανερχόμενα και «τα υπόλοιπα»: οι φίλοι, η διασκέδαση, οι διακοπές. Κυρίως στους κάτω των 35 ετών, όμως όλο και περισσότερο και στους υπολοίπους, η εργασία έρχεται σε δεύτερη θέση. Ή, μαζί με οικογένεια ή/και τον ελεύθερο χρόνο. Αυτό κάνει πολλούς νεαρούς πτυχιούχους να αρνούνται διευθυντική θέση, γιατί δεν θέλουν ημερήσια εργασία 10-12 ωρών. Προτιμούν μικρότερο μισθό, περισσότερο ελευθερία χρόνου και επιλογών.

Οι άνθρωποι θέλουν όλο και περισσότερο να είναι οι ίδιοι ρυθμιστές του χρόνου τους. Αυτοαπασχόληση όλο και περισσότερο –«να μην έχουν αφεντικό»− ή πάλι διακεκομμένη εργασία –κάποιους μήνες διακοπή κάθε χρόνο– και, βέβαια, εργασία εξ αποστάσεως ως βασική απαίτηση στη σχέση εργασίας.

Δηλαδή, πλέον, μιλούμε όχι για διακοπές ή για διευθέτηση του χρόνου και του τρόπου εργασίας, αλλά για τρόπο ζωής.

Μάλιστα, για επιλεγμένο τρόπο ζωής. Οι επιχειρήσεις χρειάζονται εκμάθηση για την αντιμετώπισή του. Σημειωτέον ότι το φαινόμενο επεκτείνεται και στους εργάτες, οι οποίοι έχουν –και αυτοί– την απαίτηση να μη μένουν σκλάβοι του χρόνου, αλλά να αποκτήσουν κάποια κυριαρχία στη ζωή τους. Νέο φαινόμενο, νέες απαιτήσεις στο πεδίο της εργασίας.